Historia Podzamcza do 1794 roku

Początki PodzamczaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na zarządzanych przez starostów, osuszonych podmokłych terenach okalających to wzgórze, powstało osadnictwo związane bezpośrednio z zapleczem aprowizacyjnym zamku¹. Do połowy XVI wieku teren był wymieniany jako Podgrodzie, zaś w 1555 roku pojawiła się poświadczona nazwa Podzamcze².

Granice PodzamczaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Granice Podzamcza na północy sięgały do wzgórza Czwartek, na zachodzie do stawu na rzece Czechówce zwanego „za Żydy” lub „Żydowskim”. Na wschodzie władza starostów sięgała do cerkwi pw. Przemienienia Pańskiego i wzgórza Grodzisko³. W niektórych dokumentach Podzamcze obejmuje swoim zasięgiem również tereny położone na południe od dzisiejszej ulicy Kalinowszczyzna aż do dawnego strumienia Muchawiec (okolice obecnej ulicy Tatarskiej). Zwarte osadnictwo skupiało się jednak na terenach leżących w pobliżu zamku⁴.

Rozwój jurydykiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przedstawione granice wskazują, że Podzamcze w przeważającej części położone było w dolinie rzeki Czechówki. Stopniowe osuszanie doliny pozwoliło na rozwój osadnictwa, które weszło w skład jurydyki królewskiej. Termin ten odnosi się do terenu położonego na gruntach miasta królewskiego, który był wyłączony spod władzy instytucji miejskich, podlegał staroście i posiadał odrębność administracyjną oraz sądowniczą⁵.

Urzędnicy królewscy budowali na Podzamczu swoje siedziby. Przykładem może być odnotowany w 1522 roku dom należący do Mikołaja Firleja, który od 1502 roku był kasztelanem a od 1507 roku wojewodą lubelskim⁶. Z lustracji Podzamcza z 1565 roku wynika, że teren ten zamieszkiwali chrześcijańscy i żydowscy służący zamkowi oraz szlachta, która budowała tam dwory zasiedlając 32 domy. Na terenie jurydyki istniały również browar, cegielnia, karczmy i łaźnia. We wspomnianej lustracji można znaleźć informacji o trzech działających młynach w okolicach zamku: jednego na stawie „za Żydy” oraz dwóch na Wielkim Stawie. Do ówczesnego terenu Podzamcza zaliczano także papiernię położoną na grobli wybudowanej na Wielkim Stawie⁷.

Królowie Zygmunt August w 1566 a następnie Stefan Batory w 1580 roku potwierdzili nadania placów dokonanych przez starostów. Samym mieszkańcom Podzamcza nadali uprawnienia dotyczące wykonywania rzemiosła⁸. Prawa przedmieszaczan rozwijano również pomniejszymi regulacjami⁹.

W 1602 roku Podzamcze liczyło już 100 domów¹⁰. Na przełomie XVI i XVII wieku mieszkańcy jurydyki uzyskali przywileje na warzenie piwa, miodu i innych trunków oraz handel towarami¹¹. Z tego czasu pochodzą informacje licznych garbarzach. Wśród profesji w 1626 roku odnotowano piekarzy, szewców, kuśnierzy, kowali, krawca, paśnika, mydlarza oraz stolarza¹². W 1632 roku starosta lubelski zezwolił na postawienie na terenie jurydyki trzech bram murowanych¹³

Żydzi i inne mniejszości na PodzamczuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Analiza rejestrów spraw Żydów w lubelskich księgach grodzkich wskazuje, że większość spraw dotyczyła nieruchomości lub wydarzeń, które miały miejsce na Podzamczu.

Czas pojawienia się Żydów w Lublinie nie jest dokładnie ustalony. Według opracowań historycznych z końca XIX wieku pierwsi Żydzi mieli się pojawić w mieście już w XIV wieku¹⁴. Pierwsza pisana wzmianka dotycząca Żydów w okolicy Lublina związana jest z Hajdowem, który w 1409 roku nazywany jest Żydowskie¹⁵. Pierwsza informacja o Żydach w Lublinie datowana jest na 1475 rok. Wtedy w mieście miał pojawić się rabin Jakub, który zbiegł z Trydentu w związku z oskarżeniami o mord rytualny¹⁶.

W pierwszej połowie XVI wieku Żydzi zaczęli pojawiać się częściej w źródłach pisanych. Jako słudzy podlegający królowi i wyłączeni spod jurysdykcji miejskiej mogli się osiedlać na terenach podległych władcy a takim obszarem były tereny otaczające lubelską górę zamkową¹⁷. Znane są dokumenty królewskie począwszy od 1518 roku, w których wymieniani są Żydzi w kontekście Lublina i jego przedmieść¹⁸. Główne akty prawne dotyczące organizacji osadnictwa żydowskiego wydali w 1523 r. król Zygmunt Stary oraz wojewoda krakowski Stanisław z Tęczyna w 1558 roku. W 1555 roku Żydzi otrzymali przywilej potwierdzający istnienie na wzgórzu Grodzisko cmentarza żydowskiego¹⁹. Ważną datą dla Żydów z Podzamcza był 23 sierpnia 1567 roku, kiedy otrzymali przywilej na zbudowanie synagogi i akademii talmudycznej²⁰. Większość zachowanych pisemnych decyzji królewskich od XVI do XVIII wieku dotyczyła uregulowania kwestii gospodarczych pomiędzy mieszczanami lubelskimi a Żydami. Sprawy te były regulowane poprzez nadawanie zezwoleń lub ograniczeń w zakresie prowadzenia handlu na terenie miasta oraz wykonywania różnych zawodów²¹.

Żydzi utworzyli na Podzamczu kahał (żydowska gmina wyznaniowa), który reprezentował ich interesy na zewnątrz. Korzystali z części przywilejów dla obywateli jurydyki oraz otrzymywali dodatkowe prawa na mocy przywilejów i umów, które zawierali przedstawiciele kahału²². Na terenie Podzamcza obradował Sejm Czterech Ziem (Waad Arba Aracot) - główny organ samorządowy Żydów polskich w latach 1581-1764²³. Społeczność żydowska już w pierwszej połowie XVII wieku znacznie się rozrosła. Żydzi coraz liczniej zasiedlali jurydykę wykupując domy i place od chrześcijan na jej terenie²⁴.

Pod koniec XVI i na początku XVII wieku w jurydyce mieszkali Niemcy i Włosi, zaś w drugiej połowie XVII wieku w dokumentach wspominani są jej prawosławni mieszkańcy²⁵.

Organizacja PodzamczaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dynamiczny rozwój oraz częste kolizje prawne z mieszkańcami Lublina spowodowały, że 15 lipca 1595 roku jurydyka otrzymała od króla przywilej organizacji samorządu na prawie magdeburskim (potwierdzony 22 marca 1614 roku) z własnym wójtem, magistratem, ławnikiem i cechami rzemieślniczymi, w skład których wchodzili zarówno podzamczanie chrześcijańscy, jak i żydowscy²⁶. Jednym z najważniejszych uprawnień wójta podzameckiego było wydawanie orzeczeń sądowych. Od jego wyroku przysługiwała apelacja do starosty, od wyroku starosty zaś do sądu nadwornego królewskiego²⁷. Kandydaci na wójta podzameckiego byli wybierani przez urząd ławniczy i ogół mieszkańców. Następnie starosta zatwierdzał jednego z czterech wybranych kandydatów na urząd wójta²⁸. Wójtami byli chrześcijanie, a ich kadencja trwała rok²⁹. Organ wspomagający wójta stanowiło grono pięciu elektów reprezentujących pospólstwo. Podzamcze naśladowało swoją organizacją miasto Lublin co szczególnie jest widoczne w używaniu przez urząd podzamecki tytułu Magistrat³⁰. W 1780 roku w jednym z dokumentów wydanych przez mieszczan lubelskich Podzamcze zostało wymienione jako „żydowskie murowane miasto”³¹. Odrębność jurydyki była podkreślona w sposobie płatności czynszu, który był płacony od wszystkich mieszkańców wspólnie w ustalonej ogólnie kwocie a nie jak w Lublinie od poszczególnych nieruchomości³². Podzamcze posiadało własną pieczęć z herbem, na którym przedstawiona była głowa barana bez rogów zwieńczona koroną.

 

Od XVII do XVIII wiekuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Rozwój Podzamcza został zahamowany przez najazd wojsk kozacko-moskiewskich w 1655 roku. Jego teren został ograbiony i spalony. Najeźdźcy zniszczyli między innymi synagogi: Maharszala i Maharama, akademię talmudyczną, łaźnię i domy mieszkalne³³. Skutki zniszczeń opisane były między innymi w dokumencie królewskim z 14 maja 1683 roku, w którym wspominano, że ulica Żydowska na Podzamczu została ogołocona z budynków i mieszkańców. Według lustracji z 1660 roku na terenie jurydyki znajdowało się 60 domostw³⁴.

Opis Podzamcza po zniszczeniach wojennych zawarty w lustracji z 1661 roku wskazuje, że zostało zabitych 2700 Żydów, a pozostało 250 w 56 domach³⁵. Zostały zniszczone postrzygalnia, łaźnia i szpital żydowski. W tym samym spisie jako istniejące wymieniane są bożnica, młyny na Bystrzycy i Czechówce, dwory szlacheckie, które koncentrowały się przy ulicy Kowalskiej oraz ogrody zakładane na terenach przylegających do Wielkiego Stawu. Staw

za Żydami na rzece Cechowce, teraz wszytek zarosły, jeno rzeka sama środkiem płynie³⁶.

W 1664 roku Jan Kazimierz potwierdził prawo Podzamcza do organizacji na prawie magdeburskim³⁷. W 1669 roku pojawia się informacja o inicjatywie brukowania ulicy Podzamcza. W 1697 roku opisano na Podzamczu

browar miodowy nowy niedaleko łaźni na Podzamczu zbudowany sumptem teraźniejszego p.starosty, w którym miody i piwa podzamczanie żydzi i katolicy robić powinni, dawszy takie kotłowe, jakie w inszych browarach miodowych i piwnych dają… Przy tymże browarze jest pobudowana mała winnica na trzy bani także sumptem jmci p. starosty lubelskiego teraźniejszego³⁸.

W tym samym dokumencie wymieniana jest jeszcze jedna inwestycja starościńska:

Podle browaru miodowego jest woskobojnia nowa sumptem p. Stanisława Szczuki, lubelskiego, wareckiego etc. starosty wybudowana, w której wszyscy podzamczanie tak żydzi, jako i katolicy woski i łoje przetapiać mają³⁹.

Próby odbudowy Podzamcza nie przyniosły dużego rezultatu gdyż dokument z 25 stycznia 1713 roku zawierający spis nieruchomości na Podzamczu zawierał 62 budynki⁴⁰. 2 czerwca 1719 roku miał miejsce pożar Podzamcza, który przeniósł się na inne części miasta⁴¹. To zdarzenie nie zahamowało odbudowy jurydyki gdyż w spisie dokonanym na Podzamczu w 1774 roku zarejestrowano 187 właścicieli żydowskich oraz 30 katolickich⁴².

Kres niezależności Podzamcza związany był z postulatem podniesionym na Sejmie Wielkim dotyczącym zniesienia wszystkich jurydyk. W 1791 roku wyrokiem sądu asesorskiego z 1 października Podzamcze zostało przyłączone do Lublina wchodząc w skład cyrkułu II jednak zaskarżenia decyzji przez wójta jurydyki spowodowały, że ostatecznie stało się częścią Lublina dopiero w 1794 roku⁴³.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

APL, Akta miasta Lublina, Plany miasta Lublina, sygn. 3, Mapa Lublina autorstwa Feliksa Bieczyńskiego, która jest kopią planu Stanisława Jana Łęckiego z 1783 roku.
APL, Akta Jurydyki Podzamcze, sygn. 1431/0/-/25, Rewizja z 1713 roku.
APL, Akta miasta Lublina sygn. 22/0/1/42, Mandat króla Zygmunta Starego dla starosty Jana z Pilczy w sprawie handlu żydowskiego z 2 października 1518 roku.
APL, Akta miasta Lublina sygn. 22/0/1/64, Przywilej króla Zygmunta Starego z 25 października 1535 roku.
APL, Akta miasta Lublina, sygn. 22/0/1/173, Kopia dokumentu wystawionego w Warszawie w 1664 r. przez króla Jana Kazimierza, zawierającego transumpt dokumentu Zygmunta III z 15 lipca.
APL, Akta miasta Lublina, sygn. 22/0/2.7/318, Inwentarz dóbr starostwa lubelskiego.
APL, Akta miasta Lublina, Plany miasta Lublina, sygn. 3, Mapa Lublina Feliksa Łodzi -Bieczyńskiego z 1829 roku, kopia planu Stanisława Jana Łęckiego z 1783 roku.
Bałaban M., Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1991.
Chachaj J., Tatary i Hajdów do początków XVII wieku, [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta (publikacja zbiorcza), Lublin 2017, s. 277-288.
Chachaj J., Czwartek, Ponikwoda, Podzamcze i Słomiany Rynek do początków XVII wieku, [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta (publikacja zbiorcza), Lublin 2017, s. 338-345.
Chachaj J., Czwartek, Ponikwoda, Podzamcze i Słomiany Rynek do początków XVII wieku, [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta, Lublin 2017, s. 23-34.
Chachaj J., Jakimowicz K., Szulc D., Rury w XVI-XVIII wieku [w:] Rury i Czuby. Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta, Lublin 2017, s. 8-14.
Gmiterek H. (oprac.), Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów 1633-1669, Lublin 2006.
Gmiterk H., Lublin w stuleciach XVII i XVIII, [w:] R. Szczygieł , H. Gmiterek , P. Dymmel , Lublin. Dzieje miasta, t.1, Od VI do końca XVIII wieku, Lublin 2008, s. 91-163.
Gmiterek H. [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Zygmunta III Wazy 1587-1632, Lublin 2014.
Goldberg J., Kaźmierczyk A. [oprac.], Sejm Czterech Ziem. Źródła, Warszawa 2011.
Kawałko P., Z. Nestorowicz Z. [red.], Lublin. Przewodnik, Lublin 2012.
Mark B., Rzemieślnicy żydowscy w Polsce feudalnej, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego nr 11-12, Warszawa 1954, s. 5-89.
Mazurkiewicz J., Własność i zmiany w stosunkach własnościowych w Lublinie w latach sześćdziesiątych XIX stulecia, Rocznik Lubelski 6, Lublin 1963, s.169-184.
Mazurkiewicz J., Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956.
Mecherzyński K. [tłum.], Jana Długosza kanonika krakowskiego dziejów polskich ksiąg dwanaście, Kraków 1870.
Oprawko H., Schuster K. [oprac.], Lustracja Województwa Lubelskiego 1661, Warszawa 1962.
Riabinin J., Materiały do lubelskiego słownika aktowego, Lublin 1924.
Riabinin J. [oprac.], Materiały do historii miasta Lublina 1317-1792, Lublin 1938.
Szuchta R., 1000 lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki, Warszawa 2015.
Wojciechowski S., Gmina żydowska w Lublinie w XVI wieku, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, lipiec–grudzień 1952, nr 2 (4), s. 204–230.
Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego, [w:] M. Wawrzyniak i in. [red.], Dzieje Lubelszczyzny t. IV, Warszawa 1986.
Wójciuk M. T., Specyfikacja kamienic i moderacje pogłównego Lublina z 1738 r., Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego 6, Lublin, 2014, s. 170-278.
Wyczański A. [oprac.], Lustracja Województwa Lubelskiego 1565, Wrocław 1959,

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Wróć do odniesienia M. T. Wójciuk, Specyfikacja kamienic i moderacje pogłównego Lublina z 1738 r., Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego 6, Lublin, 2014, s. 215, przypis 211.
2. Wróć do odniesienia H. Gmiterek [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Zygmunta III Wazy 1587-1632, Lublin 2014, s. 13; J. Chachaj, Czwartek, Ponikwoda, Podzamcze i Słomiany Rynek do początków XVII wieku , [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta, Lublin 2017, s. 343.
3. Wróć do odniesienia S. Wojciechowski, Gmina żydowska w Lublinie w XVI wieku, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, lipiec–grudzień 1952, nr 2 (4), s. 204–230.
4. Wróć do odniesienia por. Jurydyka Podzamecka na mapie Lublina Feliksa Łodzi-Bieczyńskiego z 1829 roku, która jest kopią planu Stanisława Jana Łęckiego z 1783 roku (APL, Akta miasta Lublina, Plany miasta Lublina, sygn. 3).
5. Wróć do odniesienia J. Chachaj, K. Jakimowicz, D. Szulc, Rury w XVI-XVIII wieku, [w:] Rury i Czuby. Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta, Lublin 2017, s. 11.
6. Wróć do odniesienia J. Chachaj, Czwartek, Ponikwoda, Podzamcze…, dz. cyt., s. 343.
7. Wróć do odniesienia J. Riabinin, Materiały do lubelskiego słownika aktowego, Lublin 1924, s. 9; J. Riabinin [oprac.], Materiały do historii miasta Lublina 1317-1792, Lublin 1938, s. 130; A. Wyczański [oprac.], ,Lustracja Województwa Lubelskiego 1565, Wrocław 1959, s. 6-16.
8. Wróć do odniesienia J. Chachaj, Czwartek, Ponikwoda, Podzamcze i Słomiany Rynek do początków XVII wieku, [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Kalinowszczyzna, Ponikwoda, Czwartek. Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta, Lublin 2017, s. 28.
9. Wróć do odniesienia J. Riabinin, Materiały do lubelskiego..., dz. cyt., s. 128-132.
10. Wróć do odniesienia J. Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956, s. 43.
11. Wróć do odniesienia J. Riabinin [oprac.], Materiały do historii…, dz. cyt, s. 129-130.
12. Wróć do odniesienia J. Chachaj, Czwartek, Ponikwoda, Podzamcze…, dz. cyt., s. 343.
13. Wróć do odniesienia H. Gmiterek [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów 1633-1669, Lublin 2006, s. 27.
14. Wróć do odniesienia Do informacji o Żydach w Lublinie w XIV wieku z artykułu W. K. Zielińskiego, Żydzi w Lublinie i ich przywileje (notatka historyczna) (Izraelita R. 25; 1890 nr 2, s. 17) odniósł się Jan Riabinin, który określił ją jako nie posiadającą potwierdzenia w źródłach, por. J. Riabinin, Materiały do historii miasta Lublina 1317-1792, Lublin 1938, s. 20.
15. Wróć do odniesienia S. Wojciechowski, A. Sochacka, R. Szczygieł, Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego, [w:] M. Wawrzyniak i in. [red.], Dzieje Lubelszczyzny t. IV, Warszawa 1986, s. 57; J. Chachaj, Tatary i Hajdów do początków XVII wieku, [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta (publikacja zbiorcza), Lublin 2017, s. 284.
16. Wróć do odniesienia J. Długosz, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Księga dwunasta, 1462-1480, K. Baczkowski i in. [red.], Warszawa 2009, s. 386.
17. Wróć do odniesienia por. R. Szuchta, 1000 lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki, Warszawa 2015, s. 28.
18. Wróć do odniesienia APL, Akta Miasta Lublina sygn. 22/0/1/42, Mandat króla Zygmunta Starego dla starosty Jana z Pilczy w sprawie handlu żydowskiego z 2 października 1518 roku.
19. Wróć do odniesienia J. Chachaj, Czwartek, Ponikwoda, Podzamcze i Słomiany Rynek…, dz. cyt., s. 29.
20. Wróć do odniesienia M. Bałaban, Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1991, s. 14.
21. Wróć do odniesienia APL, Akta Miasta Lublina sygn. 22/0/1/42, Mandat króla Zygmunta Starego dla starosty Jana z Pilczy w sprawie handlu żydowskiego z 2 października 1518 roku; APL, Akta Miasta Lublina sygn. 22/0/1/64, Przywilej króla Zygmunta Starego z 25 października 1535 roku; M. Bałaban, Żydowskie miasto…, dz. cyt., s. 11; por. H. Oprawko, K. Schuster (oprac.), Lustracja Województwa Lubelskiego 1661, Warszawa 1962, s. 151-183.
22. Wróć do odniesienia J. Riabinin [oprac.], Materiały do historii..., dz. cyt. s. 21.
23. Wróć do odniesienia J. Goldberg, A. Kaźmierczyk (oprac.), Sejm Czterech Ziem. Źródła, Warszawa 2011, s. 8.
24. Wróć do odniesienia H. Gmiterek [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Zygmunta III…, dz. cyt., s. 133.
25. Wróć do odniesienia H. Gmiterek [oprac.], Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Władysława IV…, dz. cyt., Lublin 2006, s. 200.
26. Wróć do odniesienia B. Mark, Rzemieślnicy żydowscy w Polsce feudalnej, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego nr 11-12, Warszawa 1954, s. 74, 78; M. Bałaban, Żydowskie miasto…, dz. cyt., s. 64; S. Wojciechowski, A. Sochacka, R. Szczygieł [oprac.], Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego, [w:] M. Wawrzyniak i in. [red.], Dzieje Lubelszczyzny t. IV, Warszawa 1986, s. 109, J. Riabinin [oprac.], Materiały do historii miasta Lublina 1317-1792, Lublin 1938, s. 19.
27. Wróć do odniesienia J. Riabinin (oprac.), Materiały do historii…, dz. cyt., s. 129.
28. Wróć do odniesienia J. Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956, s. 85.
29. Wróć do odniesienia J. Mazurkiewicz, Własność i zmiany w stosunkach własnościowych w Lublinie w latach sześćdziesiątych XIX stulecia, Rocznik Lubelski 6, 1963, s. 172; J. Mazurkiewicz, Jurydyki..., dz. cyt., s. 86. .
30. Wróć do odniesienia J. Mazurkiewicz, Jurydyki…, dz. cyt., s. 88-89. .
31. Wróć do odniesienia J. Riabinin [oprac.], Materiały do historii…, dz. cyt., s. 159.
32. Wróć do odniesienia J. Mazurkiewicz, Jurydyki…, dz. cyt., s. 120.
33. Wróć do odniesienia M. Bałaban, Żydowskie miasto…, dz. cyt.,, s. 61-74; P. Kawałko, Z. Nestorowicz [red.], Lublin. Przewodnik, Lublin 2012, s. 62, 63.
34. Wróć do odniesienia J. Riabinin (oprac.), Materiały do historii…, dz. cyt., s. 130, 131, 135.
35. Wróć do odniesienia H. Oprawko, K. Schuster (oprac.), Lustracja…, dz. cyt., s. 115, 116.
36. Wróć do odniesienia Tamże s. 120.
37. Wróć do odniesienia APL, Akta miasta Lublina, sygn. 22/0/1/173. Kopia dokumentu wystawionego w Warszawie w 1664 r. przez króla Jana Kazimierza, zawierającego transumpt dokumentu Zygmunta III z 15 lipca.
38. Wróć do odniesienia Informacja o czynszach do prowentów lubelskich należących i o innej intracie zamku lubelskiego" z r. 1697 (Relat., manif. et obI. gr. lub.,ks. 286, f. 380), za J. Riabinin, Materiały do lubelskiego..., dz. cyt., s. 10. .
39. Wróć do odniesienia Tamże, s. 12.
40. Wróć do odniesienia APL, Akta Jurydyki Podzamcze, sygn. 1431/0/-/25, Rewizja z 1713 roku.
41. Wróć do odniesienia H. Gmiterk, Lublin w stuleciach XVII i XVIII, [w:] R. Szczygieł, H. Gmiterek, P. Dymmel, Lublin. Dzieje miasta, t.1, Od VI do końca XVIII wieku, Lublin 2008, s. 120.
42. Wróć do odniesienia APL, Akta miasta Lublina, sygn. 22/0/2.7/318, Inwentarz dóbr starostwa lubelskiego.
43. Wróć do odniesienia J. Mazurkiewicz, Jurydyki…, dz. cyt., s. 114-115; J. Mazurkiewicz, Lublin w okresie reform (1764 – 1795), [w:] J. Mazurkiewicz [red.], Z. J. Hirsz (oprac.), Dzieje Lublina. Próba syntezy, Tom 1, Lublin 1965, s. 182; H. Gmiterek, Lublin w stuleciach XVII i XVIII, [w:] R. Szczygieł , H. Gmiterek , P. Dymmel [red.], Lublin Dzieje miasta, t. 1, Od VI do końca XVIII wieku, Lublin 2008, s. 158.