Lublin 1939–1944 – kalendarium
Okres II wojny światowej stanowi najtragiczniejszy rozdział w dziejach Lublina. W ciągu zaledwie kilku lat miasto bezpowrotnie zatraciło swój dwukulturowy charakter, a wraz z nim dotychczasową tożsamość. Dziesiątki historycznych budowli i kamienic uległo poważnemu zniszczeniu, bądź zupełnie przestało istnieć. Miasto stało się jednym z kluczowych punktów realizacji zbrodniczych planów okupanta, a równocześnie miejscem o dużym natężeniu walki podziemnej w różnych formach.
Spis treści
[Zwiń]Rok 1939
1 września
Wybuch wojny. Ludność Lublina dowiedziała się o tym fakcie za pośrednictwem radia.
2 września
Tego dnia rano nastąpił pierwszy atak lotniczy na miasto. Głównym celem była Lubelska Wytwórnia Samolotów (dawne Zakłady Mechaniczne E. Plage i T. Laśkiewicz). Mimo prób obrony, samoloty niemieckie wywołały panikę wśród personelu. Podczas ucieczki zginęło bądź zostało rannych ponad 200 robotników. Celem nalotów stały się ponadto szkoła przy ulicy Długiej oraz lotnisko sportowe w Świdniku.
5 września
Do Lublina przeniesiono ministerstwa oraz (na krótko) skarb państwa. Tego samego dnia ze wszelkich sił gromadzących się nad Wisłą „między Modlinem a Sandomierzem”, na mocy rozkazu naczelnego wodza została utworzona armia „Lublin”, na czele której stanął gen. dyw. Tadeusz Piskor.
9 września
Kolejny większy nalot nastąpił tego dnia o godzinie 9:30. Bomby zniszczyły wówczas wiele budynków w centrum miasta, między innymi część ratusza, gdzie zginęły 42 osoby. Spłonęły również takie obiekty jak hotel „Victoria”, kino „Stylowe", a uszkodzeniu uległa część poczty, pałac Radziwiłłów oraz wiele innych budynków. Podczas tego ataku zginął poeta Józef Czechowicz, będący z wizytą u fryzjera, natomiast w koszarach 8 Pułku Piechoty Legionów straciło życie 100 żołnierzy. Po nalocie, który wywołał ogólną panikę i dezorganizację, prezydent miasta Bolesław Liszkowski, wraz ze strażą pożarną i urzędnikami opuścił je.
12 września
Niemcy przekroczyli Wisłę. Zaczęto myśleć nad skupieniem wokół miasta całej armii „Lublin” oraz Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej pułkownika Stefana Roweckiego. Planu nie udało się zrealizować ze względu na niepomyślny rozwój sytuacji.
13 września
W tym dniu miało miejsce jedno z najpoważniejszych bombardowań, które w szczególności uderzyło w okolice dworca kolejowego oraz ulice: Narutowicza, Orlą , Okopową i Kruczą. Lublin poniósł wówczas znaczne straty w ludziach i budynkach. Sytuacja na froncie z dnia na dzień była coraz gorsza.
14 września
Armia „Lublin” dostała rozkaz opuszczenia miasta. Tego samego dnia zorganizowano cywilny Komitet Obrony Miasta. W jego skład weszli: szef artylerii Dowództwa Okregu Korpusu II mjr dypl. Tadeusz Link – komendant, rotmistrz rezerwy Stanisław Lis-Błoński – komendant miasta, nowy prezydent miasta Roman Ślaski, starosta grodzki dr Zygmunt Ptaszyński, wicestarosta Piotr Szeleźniak, prezes Sądu Grodzkiego Stanisław Bryła oraz redaktor naczelny „Expressu Lubelskiego” Wacław Gralewski. Komitet sformował kilka kompanii z sił własnych oraz przepływajacych przez miasto rozbitych jednostek wojskowych, uzbrajając je w broń pozostawioną w opuszczonych koszarach 8 Pułku Piechoty Legionów. Linie obrony usytuowano wzdłuż szosy kraśnickiej, koszar 8 Pułku Piechoty Legionów, a szczególną rolę miał odgrywać gmach Bobolanum.
15 września
Wojska niemieckie stanęły pod Lublinem. Od strony Kraśnika miasto zostało zaatakowane przez jednostki 14. dywizji 10. armii pod dowództwem gen. Reichenau. Pierwsze starcie nastapiło pod Konopnicą. Wobec zaciętego oporu na skraju miasta artyleria niemiecka rozpoczęła ostrzał połączony z nalotami lotniczymi. Zburzono wówczas wiele domów na Starym Mieście i poważnie uszkodzono katedrę.
16 września
Atak niemiecki jeszcze się nasilił, jednakże obrońcom udało się go jeszcze odeprzeć. Tego dnia doszło do starć na terenie Bobolanum, gdzie prawdopodobnie stracili życie obydwaj dowódcy batalionów obrony mjr Horwatt i mjr Dudziński.
17 września
Ze względu na beznadziejną sytuację załogę miasta wycofano w kierunku wschodnim, gdzie weszła w skład zgrupowania gen. Dąb-Biernackiego. Wieczorem wojska niemieckie wkroczyły na teren miasta.
18 września
Do Lublina wkroczyły wojska niemieckie, przełamując opór mieszkańców miasta.
20 września
Wywieszenie obwieszczenia zabraniającego ludności cywilnej – pod groźbą kary śmierci – jakiegokolwiek udziału w walce z wojskami niemieckimi.
17–26 września
Walki na terenie Lubelszczyzny, gdzie skoncentrowano ogromne polskie siły, trwały nadal. Stoczono tu wiele bitew i potyczek a wśród nich dwie duże bitwy o Tomaszów Lubelski w dniach 17–26 września. Na północy Lubelszczyzny miała miejsce ostatnia bitwa, pod Kockiem stoczona przez Samodzielną Grupę Operacyjną „Polesie”. Echa tych działań docierały również do zajętego Lublina, wciąż jeszcze budząc nadzieje tutejszej ludności. W ciągu 17 dni wojny miasto poniosło dotkliwe straty. Uszkodzono bądź zburzono 274 budynki w tym wiele obiektów zabytkowych o dużej wartości historycznej: ratusz, katedrę, Bramę Krakowską, kościół pomisjonarski, pałac Potockich i inne. Zginęło również kilkaset osób a ponad tysiąc odniosło rany. Poważnemu zniszczeniu uległy urządzenia komunalne, łączności, szkoły, fabryki i sklepy. W pierwszych dniach okupacji władzę w Lublinie sprawował niemiecki zarząd Wehrmachtu. Z jego ramienia działał wojskowy komendant miasta, który reaktywował działalność paru wydziałów zarządu miejskiego, mianując na prezydenta miasta Romana Ślaskiego. Już w momencie wkraczania do miasta żołnierze włamywali się do sklepów, urządzali ekscesy antyżydowskie, a z ulic miasta wzięli kilka tysięcy zakładników, umieszczajac ich na terenie koszar.
26 września
Utworzenie Generalnego Gubernatorstwa, którego gubernatorem został Hans Frank. Lublin stał się stolicą dystryktu lubelskiego, składającego się z 10 powiatów. Jego obszar wynosił około 26 tys. km kw. i liczył około 2 400 000 osób. Funkcję gubernatorów Lublina pełnili kolejno: do lutego 1940 roku – Friedrich Schmidt, do 22 kwietnia 1943 roku – dr Ernst Zörner (były burmistrz Drezna), następnie krótko komisarycznie – gubernator warszawski Fischer, a od 28 kwietnia 1943 roku do końca okupacji – dr Reinhardt Wendler (szwagier Himmlera). Tu również mieściła się siedziba SS i policji, na czele których stali kolejno Gruppenführerzy: od listopada 1939 roku do 10 lipca 1943 roku – Odilo Globocnik, a następnie do końca okupacji – Jakub Sporrenberg.
25 października
Na polecenie władz niemieckich dokonano spisu ludności żydowskiej, który wykazał, że w mieście przebywało 37 054 Żydów.
9 listopada
Do często stosowanych metod terroru należały łapanki. Jedna z pierwszych tego rodzaju akcji miała miejsce tego dnia. Aresztowano około 2 tysiące osób, w tym prezesów Sądu Okręgowego: Bolesława Sekutowicza i Stanisława Bryłę. W tym samym dniu na zwołanej podstępnie konferencji dyrektorów szkół i gimnazjum w Banku Rolnym: dyrektora gimnazjum im. Stanisława Staszica – Tadeusza Moniewskiego, gimnazjum Arciszowej – Antoniego Krzyżanowsikiego, Alojzego Szubartowskiego i wielu innych.
11 listopada 1939
W związku z inauguracją zajęć na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim policja aresztowała jego pracowników naukowych.
listopad 1939
Aresztowano księdza biskupa Mariana Fulmana oraz księdza biskupa Władysława Gorała, zsyłając obu do obozów. Wraz z nimi podobny los podzieliło 20 księży.
W połowie listopada obok szpitala Jana Bożego został rozstrzelany Jerzy de Tramecourt, ostatni wojewoda lubelski.
23 grudnia
Na kirkucie rozstrzelano 10 czołowych przedstawicieli inteligencji lubelskiej.
25 grudnia
Obok cegielni na Lemszczyźnie rozstrzelano 10 osób.
Rok 1940
25 stycznia
Aresztowano 23 ojców kapucynów i sprofanowano kościół. Osiemnastego czerwca zesłano ich do obozów koncentracyjnych Sachsenchausen, a następnie do Dachau.
2 lutego
Aresztowano 43 jezuitów, znieważając w trakcie rewizji przedmioty kultu.
24/25 lutego 1940
Kolejny spis ludności żydowskiej. Stwierdzono, że na terenie Lublina zamieszkuje 40 534 Żydów. Rozpoczęcie przez Niemców sprawowania kontroli ruchu ludności żydowskiej przez nałożenie na wszystkich administratorów domów zamieszkanych przez Żydów obowiązku zawiadamiania na specjalnych kartach meldunkowych o wszystkich zmianach.
19 czerwca
W dniu Bożego Ciała miała miejsce kolejna wielka łapanka, podczas której aresztowano około 800 osób wychodzących z kościoła. Odtąd łapanki przeprowadzano systematycznie.
29 czerwca do 15 sierpnia 1940
Na Rurach Jezuickich, w tzw. Dołach dokonano pięciu masowych egzekucji (zginął wówczas jeden z pierwszych organizatorów konspiracji, Stefan Lelek wraz z córką).
24 lipca 1940
Generalny gubernator Hans Frank wydaje rozporządzenie określające pochodzenie żydowskie.
Rok 1941
10–14 marca 1941
Akcja wysiedleńcza, podczas której wywieziono z Lublina 9200 Żydów. Powodem wysiedlenia były plany utworzenia w mieście getta. Szacowano, że będzie ono mogło pomieścić około 25 tys. Żydów. Wysiedlano przeważnie osoby starsze, chore, ułomne, kobiety i dzieci. Mieszkania po wysiedlonych Żydach zajmowali licznie stacjonujący oficerowie Wehrmachtu.
24 marca 1941
Utworzenie getta na Podzamczu i wzdłuż ulicy Lubartowskiej.
Kwiecień–listopad 1941
Dalsze wysiedlenia ludności Żydowskiej z Lublina na mniejszą skalę.
24/25 kwietnia 1941
Spis ludności żydowskiej. Wykazał on obecność na terenie miasta 34 149 Żydów.
Rok 1942
21 lutego
Łapanka wśród ludności chrześcijańskiej (powyżej 100 osób)
22 lutego
Getto zostało ostatecznie zamknięte murami i zasiekami z drutu. Utworzono również drugie, tzw. małe getto na Majdanie Tatarskim.
16–17 marca
Początek likwidacji getta na Podzamczu.
17–31 marca
Wielka akcja wysiedleńcza ludności żydowskiej. Do obozów zagłady, głównie do Bełżca, wywożono dziennie około 1400 osób. Do 31 marca wywieziono 18 000 osób.
21 marca
Zarządzenie starosty grodzkiego o rozbiórce 260 budynków z terenu „starego” getta.
14–15 kwietnia
Akcja wysiedlenia ludności polskiej z dzielnicy Majdan Tatarski. Wysiedlono około 5–6 tys. osób.
16 kwietnia
Ogłoszenie zarządzenia gubernatora Zörnera o utworzeniu nowego getta na Majdanie Tatarskim. Na mocy tego zarządzenia teren getta został ogrodzony drutem kolczastym.
18 kwietnia
Likwidacja getta w Lublinie nastąpiła poprzez egzekucje na miejscu oraz deportacje do obozów zagłady w Treblince, Sobiborze, Bełżcu i Majdanku. Następnie Niemcy przystąpili do burzenia getta, wysadzając lub rozbierając 326 budynków w okolicy zamku.
17–19 kwietnia
Przesiedlenie ludności żydowskiej ze „starego” getta do nowego getta na Majdanie Tatarskim. Uprawnienia do przeprowadzki uzyskało 3300 Żydów, ale faktycznie przeprowadziło się około 7000 osób.
19/20 kwietnia
Spis Żydów na Majdanie Tatarskim na żądanie władz niemieckich, którego wynik był impulsem do kolejnej selekcji ludności.
20 kwietnia
Niespodziewana kontrola dokumentów. Jej wynikiem było wykrycie około 3000 osób nieposiadających dokumentów uprawniających do przebywania na jego terenie. Na miejscu rozstrzelano starców, osoby niedołężne i dzieci, a około 1200 osób skierowano na Majdanek. Stamtąd znaczną część wywieziono do pobliskiego lasu krępieckiego i rozstrzelano.
20 kwietnia
W getcie swoją działalność rozpoczyna kuchnia Żydowskiej Samopomocy Społecznej.
1 czerwca
Na dawnej strzelnicy na Czechowie rozstrzelano 16 osób
18 czerwca
Szef dystryktu lubelskiego Wilhelm Engler na posiedzeniu policyjnym w Krakowie melduje: Kwestia żydowska została w Lublinie wyjaśniona. Ewakuowano dotychczas dzielnicę żydowską i zdolnych do pracy Żydów umieszczono poza miastem na specjalnym terenie.
7 lipca
„Prace oczyszczające” w byłym gettcie na Podzamczu, burzenie ulic, wysadzanie budynków.
19 lipca
Wydanie przez przebywającego w Lublinie Himmlera rozkazu, ustalającego ostateczny termin likwidacji ludności żydowskiej na dzień 31 grudnia 1942 roku.
sierpień
Na Majdan Tatarski przybywa z Warszawy liczna grupa Żydów. Po kilku godzinach oczekiwania pod bramami getta grupę zabrano na Majdanek, mimo że obiecano im zezwolenie na mieszkanie w gettcie w zamian za wysokie łapówki.
1 października
O godzinie drugiej w nocy policja i wojsko niespodziewanie otoczyły dzielnicę Wieniawę. Wypędzonym mieszkańcom zezwolono na zabranie bagażu nieprzekraczającego kilkudziesięciu kilogramów. Zaczęto również, jak na Zamojszczyźnie, rozdzielać dzieci od rodziców. W rezultacie aresztowano 200 osób, kierując ich na Majdanek, a 11 dzieci przekazano Radzie Głównej Opiekuńczej (RGO). Akcja ta, szeroko komentowana w prasie podziemnej, wywarła w całym kraju przygnębiające wrażenie.
8 października
Akcja wysiedlania ludności na ulicy Bychawskiej i w części dzielnicy Dziesiąta. Objęła ona kilkaset osób. Informacje o wysiedleniach, połączonych z rabunkiem mienia, powtarzają się raz po raz w meldunkach podziemnych organizacji.
25 października 1942
Selekcja na Majdanie Tatarskim. Do obozu na Majdanku zabrano około 1000 Żydów.
9 listopada
Ostateczna likwidacja getta na Majdanie Tatarskim. Do obozu na Majdanek przetransportowano około 3000 osób. Na trzeci dzień – po likwidacji getta – w komorach gazowych stracono starców i dzieci. Akcji likwidacji getta towarzyszyły poszukiwania ukrywających się Żydów i zbieranie mienia pożydowskiego. Żydzi pozostali przy życiu przebywali w Lublinie jeszcze w obozie na Majdanku, w obozach pracy przy ulicy Lipowej, lotnisku i w więzieniu na zamku.
Rok 1943
kwiecień
Obchody 600-lecia Lublina jako „miasta tradycyjnie czysto niemieckiego”. Wydano z tej okazji specjalny znaczek pocztowy z napisem: „Lublin – miasto niemieckie 1342–1942”, broszurę napisaną przez dr. Seeberga Elverfelda pt. Niemieckość Lublina w ciągu sześciu wieków, a na Bramie Krakowskiej umieszczono tablicę z odpowiednim napisem podkreślającym niemieckość miasta (organizacje podziemne namalowały na niej trwałymi farbami znak Polski Walczącej). Wiadomo również, że według planów Himmlera do wiosny 1944 roku Niemcy mieli stanowić 40 proc. mieszkańców, a miasto miało zostać gruntownie przebudowane z materiałów uzyskanych po likwidacji getta warszawskiego. W rezultacie prowadzonej przez Niemców akcji zmierzającej do zlikwidowania polskiego handlu i rzemiosła w mieście zamknięto dotychczas około 1000 sklepów i zakładów przemysłowych.
3 listopada
Ostateczna likwidacja skupisk żydowskich w Lublinie. W obozie na Majdanku rozstrzelano 18 tysięcy Żydów.
12/13 listopada
Aresztowano i osadzono w więzieniu na zamku 84 mężczyzn i 19 kobiet spośród lubelskiej inteligencji.
Rok 1944
28 stycznia
Obok mostu na Nowej Drodze rozstrzelano 30 osób.
styczeń
Masowych i systematycznych egzekucji dokonywano również w lesie krępieckim, gdzie w styczniu 1944 roku rozstrzeliwano od 40 do 70 ludzi dziennie, a w marcu tego roku tygodniowo po 120 więźniów.
11 lipca
Łapanka na dużą skalę wśród lubelskiej młodzieży.
