Janusz Krupski (1951-2010)
Janusz Krupski był opozycjonistą, członkiem niezależnego ruchu wydawniczego, redaktorem kwartalnika „Spotkania. Niezależne Pismo Młodych Katolików”. Odegrał kluczową rolę w powstaniu tzw. drugiego obiegu, przyczyniając się do sprowadzenia do Polski pierwszego powielacza. Współtworzył Wydawnictwo Spotkania, które zostało zalegalizowane w demokratycznej Polsce (prowadził je do 1993 roku). W latach 90. założył własną oficynę – Wydawnictwo Krupski i S-ka. Pełnił funkcję wiceprezesa Instytutu Pamięci Narodowej, był dyrektorem Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. Zginął 10 kwietnia 2010 roku w katastrofie rządowego samolotu koło Smoleńska.
relacje Janusza Krupskiego nagrane w ramach programu Historia Mówiona
Spis treści
[Zwiń]- Dzieciństwo, nauka i studia
- Początki działalności opozycyjnej
- Powielacz i Nieocenzurowana Oficyna Wydawnicza
- „Spotkania-Niezależne Pismo Młodych Katolików”
- Wydawnictwo Spotkania i Editions Spotkania
- „Salon” u Wronikowskich
- Lata 80.
- Po 1989 roku
- Teksty Janusza Krupskiego
- Wspomnienia o Januszu Krupskim
- Literatura
Dzieciństwo, nauka i studia
Janusz Krupski urodził się 9 maja 1951 roku w Lublinie.
Jego ojciec prowadził niewielki zakład ślusarski na rogu ulicy Narutowicza i Okopowej, mama opiekowała się domem. Janusz miał jeszcze trójkę rodzeństwa. Rodzina Krupskich mieszkała początkowo na ulicy Narutowicza, później na ulicy Gospodarczej (dzielnica Tatary).
Janusz uczył się Technikum Mechanicznym na ulicy Długosza. Zainteresowanie historią skłoniło go do zdawania na ten kierunek na Katolicki Uniwersytet Lubelski. Studia rozpoczął w roku 1970. Pracę magisterską pisał pod kierunkiem prof. Jerzego Kłoczowskiego, obronił ją w 1975 roku. Po studiach rozpoczął pracę nad doktoratem, którego promotorem był także prof. Kłoczowski.
W czasie studiów Janusz Krupski zaangażował się w działalność Koła Naukowego Historyków Studentów; należał do sekcji zajmującej się historią najnowszą. Razem z kolegami: Bogdanem Borusewiczem i Maciejem Sobierajem jeździł na studenckie konferencje naukowe. W latach 1972–73 był prezesem Koła. W 1973 roku został wybrany prezesem Komisji Koordynacyjnej Stowarzyszeń Akademickich KUL (niezależnego samorządu studenckiego); wielkim osiągnięciem samorządu była organizacja Kullages [wym. kulaż] – Studenckiej Wiosny Kulturalnej, która odbywała się co roku w maju.
Początki działalności opozycyjnej
Po rozpoczęciu studiów Janusz Krupski wielokrotnie był inicjatorem i uczestnikiem działań, które wyrażały jego niezgodę na panujący w Polsce system komunistyczny. Jednym z pierwszych pomysłów, zrealizowanych Bogdanem Borusewiczem i Piotrem Jeglińskim, było powielanie bezdebitowych wydawnictw (np. paryskiej „Kultury”) metodą fotograficzną.
W 1973 roku, gdy był prezesem Koła Naukowego Historyków Studentów, Krupski wziął udział proteście przeciwko powołaniu na KUL Socjalistycznego Związku Studentów Polskich. W publicznym wystąpieniu na wiecu studenckim w marcu 1973 roku przeciwstawił się pomysłowi założenia na KUL organizacji socjalistycznej, która miałaby reprezentować wszystkich studentów oraz otwarcie skrytykował ustrój PRL i jej sojusze. Kiedy SZSP mimo wszytko został powołany, Krupski wraz z Bogdanem Borusewiczem, Joanną Lubieniecką i dwójką innych studentów udał się do prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego, który po wysłuchaniu ich racji, zawiesił działalność SZSP na KUL.
Pod koniec 1975 roku Janusz Krupski był jednym z obserwatorów procesu studenta KUL Stanisława Kruszyńskiego, aresztowanego za krytykowanie ustroju w listach do rodziny i skazanego na dziesięć miesięcy więzienia. Wiosną 1976 roku Krupski uczestniczył w zbieraniu podpisów pod listem w jego obronie. W tym samym roku został członkiem Klubu Inteligencji Katolickiej w Warszawie.
Na przełomie lat 1976 i 1977 Krupski zbierał podpisy pod apelem o powołanie sejmowej komisji dla zbadania okoliczności wydarzeń czerwcowych w Radomiu i Ursusie.
Powielacz i Nieocenzurowana Oficyna Wydawnicza
Latem 1974 roku Janusz Krupski planował wraz z Piotrem Jeglińskim wyjazd na Zachód w celu zdobycia powielacza, który pozwoliłby rozwinąć podziemną działalność wydawniczą. Nie otrzymał jednak paszportu i Jegliński pojechał sam.
Krupski i Jegliński przez cały czas byli w stałym kontakcie. Janusz wysyłał Piotrowi do Paryża materiały dotyczące opozycji w Polsce, które ten przekazywał do Radia Wolna Europa. Dla bezpieczeństwa dokumenty były mikrofilmowane i ukrywane w okładkach książek (specjalizował się w tym Wit Wojtowicz). Krupski i Jegliński spotykali się co jakiś czas w Dreźnie. Janusz podróżował tam, korzystając z możliwości wjazdu do NRD na pieczątkę w dowodzie osobistym. Wyjazdy do Drezna były okazją do przemycania książek, a wkrótce także sprzętu poligraficznego.
W maju 1976 roku Piotr Jegliński przekazał Krupskiemu, kupiony w Paryżu, powielacz spirytusowy. Do Polski przewiózł go w częściach Wit Wojtowicz, student historii sztuki i aktor Sceny Plastycznej KUL. Wszystko wskazuje na to, że był to pierwszy powielacz, jaki znalazł się w rękach opozycji.
Mając powielacz, Krupski zaczął planować założenie niezależnego wydawnictwa. Podczas jednego ze spotkań w Galerii Drezdeńskiej, wspólnie Piotrem Jeglińskim i Witem Wojtowiczem, wymyślili dla niego nazwę: Nieocenzurowana Oficyna Wydawnicza (firmuje on pierwszy numer „Zapisu”).
Powielacz przydał się po raz pierwszy w czerwcu 1976, kiedy Krupski wraz z kolegami i koleżankami przygotował list otwarty opisujący przypadki łamania praw człowieka w Polsce – podpisali się pod nim jako Komitet Młodzieży Polskiej ds. Przestrzegania Postanowień Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. List został potajemnie przekazany delegatom odbywającego się w Warszawie Zgromadzenia Młodzieży i Studentów Europy. Wywołał tam duże zamieszanie, którego skutkiem było niepodpisanie końcowych komunikatów.
Pod koniec 1976 lub na początku 1977 roku Krupski porozumiał się z Antonim Macierewiczem z Komitetu Obrony Robotników i zaczął wraz ze znajomymi powielać numery „Komunikatu” i „Biuletynu” KOR. Na wiosnę 1977 roku Macierewicz przekazał grupie Janusza Krupskiego literacki kwartalnik „Zapis” wydawany metodą samizdatu przez warszawskie środowisko literackie. Powielenie „Zapisu” w oszałamiającej, jak na ówczesne warunki, liczbie 400 egzemplarzy było bardzo ważnym etapem w rozwoju tzw. drugiego obiegu. Nie tylko uwolniło pisarzy i publicystów od konieczności liczenia się z cenzurą, lecz także przełamało istniejący wśród opozycjonistów opór przed nielegalną (w świetle prawa PRL) działalnością.
W lipcu 1977 roku Mirosław Chojecki z KOR zaproponował wspólne prowadzenie wydawnictwa przez środowisko warszawskie i lubelskie. Chojecki zasugerował także zmianę nazwy na Niezależną Oficynę Wydawniczą (NOWa). Kiedy jesienią tego samego roku drogi obu środowisk rozeszły się, NOWa została w Warszawie i pod kierunkiem Chojeckiego stała się największym niezależnym wydawnictwem w PRL.
„Spotkania-Niezależne Pismo Młodych Katolików”
Jesienią 1977 roku grupa studentów i młodych pracowników naukowych lubelskich uczelnii (głownie KUL) – których Janusz Krupski był nieformalnym liderem – zaczęła wydawać „Spotkania. Niezależne Pismo Młodych Katolików".
Nakład pisma, które ukazywało się jako kwartalnik, wynosił 300–400 egzemplarzy. „Spotkania” charakteryzowały się otwarciem na dialog z przedstawicielami innych wyznań oraz z ludźmi niewierzącymi. Publikowano w nich dokumentację pontyfikatu Jana Pawła II, która nie mogła się ukazać w prasie oficjalnej, jak też wiele zdjętych przez cenzurę materiałów dotyczących życia Kościoła katolickiego w Polsce, Litwie, Ukrainie i Czechosłowacji. Wyraźne było zainteresowanie chrześcijaństwem na Wschodzie.
Na łamach „Spotkań” pisano o historii Polski powojennej, stosunkach polsko-żydowskich, polsko-niemieckich i polsko-ukraińskich. W latach 80. pismo propagowało m.in. ruch non-violence. W „Spotkaniach" zamieszczano artykuły i wypowiedzi takich autorów, jak: Władysław Bartoszewski, ks. Franciszek Blachnicki, ks. Adam Boniecki, bp. Henryk Gulbinowicz, Stefan Kisielewski, Stanisław Krajewski, Henryk Krzeczkowski, Jan Józef Lipski, ks. Stanisław Małkowski, Adam Stanowski, ks. Tadeusz Styczeń, ks. Józef Tischner, bp. Ignacy Tokarczuk, bp. Karol Wojtyła, Jacek Woźniakowski i wielu innych.
Janusz Krupski w artykule wstępnym pt. O co chodzi?!, w podpisanym pseudonimem Janusz Topacz sformułował cele środowiska „Spotkań”. Pisał: W oparciu o międzynarodową współpracę możemy dążyć do podstawowego dla nas celu, jakim jest niepodległa i demokratyczna Polska. Wolna Polska w Wolnym Świecie. („Spotkania” 1977, nr 1).
Pod koniec 1978 roku Janusz Krupski zaprezentował pismo w warszawskim salonie kultury niezależnej Anny i Tadeusza Walendowskich.
Krupski był jedyną osobą pozostającą w redakcji od początku do końca istnienia „Spotkań”, które ukazywały się do numeru 35, wydanego jesienią 1988. Wielokrotnie uczestniczył w drukowaniu i kolportażu. Jego adres domowy pojawił się w kilku pierwszych numerach jako adres redakcji.
Wydawnictwo Spotkania i Editions Spotkania
W 1978 roku środowisko zgromadzone wokół „Spotkań” zaczęło wydawać także książki – w ten sposób powstało Wydawnictwo Spotkania. Pierwszą książką była Polska w orbicie Związku Radzieckiego Bogdana Madeja (1978), ostatnimi Polska lubelska 1944 Tadeusza Żenczykowskiego i Droga nadziei Lecha Wałęsy (obie z 1988 roku). W sumie w serii „Biblioteka Spotkań” ukazało się 28 pozycji.
Po 1989 roku Wydawnictwo Spotkania zostało zalegalizowane. Utrzymało się na rynku do 1993 roku.
Równolegle w Paryżu Piotr Jegliński utworzył Editions Spotkania. Poczatkowo paryska filia Wydawnictwa Spotkania publikowała te same tytuły, które ukazały się w kraju; wktótce rozszerzyła ofertę o dodatkowe tytuły. Editions Spotkania wydawało reprinty „Spotkań” (także w wersji kieszonkowej). Wiele publikacji zostało przemyconych do kraju.
„Salon” u Wronikowskich
W 1976 roku, jeszcze przed ukazaniem się „Spotkań” osoby, które w późniejszym czasie były z nimi związane, zaczęły spotykać się w mieszkaniu Bożeny i Janusza Wronikowskich przy ulicy Weteranów w Lublinie. Odbywajace się tam co wtorek dyskusje i debaty pomagały w integrowaniu i formowaniu środowiska skupionego wokół pisma.
Lata 80.
Janusz Krupski nie był członkiem „Solidarności”, jednak aktywnie włączył się w jej inicjatywy. Od jesieni 1980 do grudnia 1981 roku był koordynatorem Sekcji Historycznej przy Międzyzakładowym Komitecie Założycielskim, następnie Zarządzie Regionu NSZZ „Solidarność” w Gdańsku. Sekcja zajmowała się zbieraniem dokumentów i relacji świadków wydarzeń na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku. Efektem prowadzonych przez nią prac była obszerna dokumentacja pt. Grudzień 1970, którą Janusz Krupski opublikował w trzech kolejnych numerach „Spotkań” (numery 23–25 z 1983 roku). Editions Spotkania wydało ją w postaci książki Grudzień 1970 (Paryż 1986).
Kiedy 13 grudnia 1981 roku wprowadzono stan wojenny, Janusz Krupski uniknął internowania. Przez kolejne dziesięć miesięcy ukrywał się – początkowo w Lublinie, później w Warszawie. 22 października 1982 roku został zatrzymany w Warszawie i przewieziony do ośrodka internowania w Lublinie. Wypuszczono go 8 grudnia 1982 roku.
Podczas internowania nie przyjął propozycji ze strony SB, aby wydawać „Spotkania” oficjalnie, pod warunkiem ocenzurowania.
21 stycznia 1983 roku Krupski został porwany spod Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie przez funkcjonariuszy SB, którymi dowodził kpt. Grzegorz Piotrowski. Esbecy wywieźli go do Puszczy Kampinoskiej i oblali żrącą substancją (mieszaniną ługu, lizolu i fenolu), w wyniku czego został poważnie poparzony. Udało mu się samodzielnie dotrzeć do centrum miasta. Został doraźnie opatrzony w jednym ze szpitali; kilkutygodniową rekonwalescencję przeszedł w Lublinie.
Mimo tej próby zastraszenia (być może nawet zabójstwa), Janusz Krupski nie zrezygnował z działalności opozycyjnej, ani z wydawania „Spotkań”.
W 1994 roku odbył się proces bezpośrednich sprawców porwania. Oskarżeni zostali uznani winnymi i skazani na niewielkie wyroki więzienia.
We wrześniu 1983 roku miał miejsce ślub Janusza Krupskiego i Joanny Puzyny. Jako młode małżeństwo, początkowo zamieszkali w Warszawie, później przenieśli się do Lublina, znów do Warszawy, wreszcie do Wólki Kobylańskiej koło Mińska Mazowieckiego.
Po 1989 roku
„Spotkania” przestały ukazywać się w 1988 roku. Wydawnictwo „Spotkania” dotrwało do zmiany ustroju i zostało zalegalizowane w demokratycznej Polsce. W latach 1990–1992 Janusz Krupski był jego prezesem, a w latach 1991–1993 członkiem Kolegium redakcyjnego tygodnika „Spotkania”. Następnie założył własną oficynę – Wydawnictwo Krupski i S-ka. Istniało ono do 2004 roku, wypuściło 36 tytułów, w tym wiele albumów (np. Bramy nieba. Bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Pejzaż frasobliwy. Kapliczki i krzyże przydrożne, Oppidum Judaeorum. Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rzeczypospolitej).
W międzyczasie, od 1992 do 1995 roku, Krupski pracował w komisji do zbadania skutków stanu wojennego, później w Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej.
Na początku lat 90. rodzina Krupskich przeprowadziła się do Warszawy, a później do własnego domu wybudowanego w Grodzisku Mazowieckim.
W 2000 roku Janusz Krupski został wiceprezesem Instytutu Pamięci Narodowej. Sześć lat później wziął udział w konkursie na prezesa, jednak minimalnie przegrał z Leonem Kieresem. Podjął decyzję o odejściu z Instytutu, pozostał natomiast przy działalności publicznej; otrzymał posadę kierownika Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych. Został zapamiętany jako dobry, wymagający od siebie i innych oraz bardzo zapracowany szef. Wiele podróżował po kraju, by brać udział w kombatanckich uroczystościach, na które był zapraszany.
Zginął 10 kwietnia 2010 roku w katastrofie rządowego samolotu koło Smoleńska. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Teksty Janusza Krupskiego
Janusz Topacz [Janusz Krupski], O co chodzi?! („Spotkania” 1977, nr 1)
Janusz Krupski, Ruch neo-filarecki w latach 1903–1914 („Spotkania” 1989, nr 7)
Wspomnienia o Januszu Krupskim
Zasoby Historii Mówionej:
wspomnienie Bogdana Borusewicza
wspomnienie Bożeny Iwaszkiewicz-Wronikowskiej
Artykuły wspomnieniowe w prasie:
wspomnienie prof. Władysława Bartoszewskiego
wystąpienie Bogdana Borusewicza po mszy żałobnej w kościele św. Marcina w Warszawie
przemówienie Jana Stanisława Ciechanowskiego na pogrzebie Janusza Krupskiego
wspomnienie Tadeusza Chwiedzia
wspomnienie prof. Jerzego Kłoczowskiego
wspomnienie Grażyny Wiśniewskiej
KMO, Wspomnienie o Januszu Krupskim
Jacek Kowalski, Pasażer Lotu 101
Jacek Kowalski, Janusz Krupski ur. 1951
PR, MS, Janusz Krupski – redaktor i wydawca, działacz państwowy
Janusz Krupski, kierownik Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych
Kamil Kudyba, Chciałem złożyć mu życzenia, nie zdążyłem
Jacek Szymczyk, Wspomnienie o lubelskim bohaterze
Literatura
Kunicka-Goldfinger A., Kunicki-Goldfinger M., Janusz Krupski, [w:] Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89, t. 1, red. J. Skórzyński, Ośrodek „Karta”, Warszawa 2003.
