Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ulica Narutowicza w Lublinie – historia ulicy

W XIII wieku, gdy Lublin nie posiadał jeszcze prawa lokacyjnego, przez osadę na wzgórzu staromiejskim przebiegała droga o ważnym znaczeniu handlowym i politycznym. Wspomniany trakt prowadzący do Krakowa przebiegał dzisiejszą ulicą Narutowicza, dlatego już od czasów średniowiecza wzdłuż ulicy powstawały zabudowania miejskie.

Ulica Gabriela Narutowicza w Lublinie
Ulica Gabriela Narutowicza w Lublinie (Autor: Kwaśniewska, Eliza (1935-1999))

Spis treści

[RozwińZwiń]

Nazwa ulicyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W XVI wieku fragment traktu krakowskiego na odcinku dzisiejszej ulicy Narutowicza nazywany był ulicą Panny Marii. W 1822 roku, na cześć gen. Zajączka, ulica została przemianowana na Namiestnikowską, a później Namiestnika. Następnie, w 1928 roku, nazwę zmieniono na Narutowicza.

Ważne miejsca ulicy NarutowiczaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ulica Gabriela Narutowicza w Lublinie
Ulica Gabriela Narutowicza w Lublinie (Autor: Turżański, Wojciech Leon (1957- ))

SzkołyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 1859–1906 szkoła mieściła się przy ulicy Narutowicza. Następnie placówka przeniosła się na ulicę Bernardyńską 12.

W latach 1914–1929 placówka miała swoją siedzibę przy ulicy Narutowicza, następnie przeniosła się na aleję Długosza. Podczas wojny dzieliła sale razem ze Szkołą Powszechną nr 9 przy ulicy Narutowicza.

W latach 1933–1939 szkoła zajmowała budynek pod numerem 12. W 1939 roku placówka oficjalnie przestała istnieć, ale przez okres wojny odbywały się tajne komplety. We wrześniu 1944 roku szkoła wznowiła jawną naukę przy ulicy Archidiakońskiej.

  • Gimnazjum Handlowe Żeńskie Władysława Kunickiego (ulica Narutowicza 37/39)

W 1911 roku Władysław Kunicki sprzedał rodzinny majątek pod Żytomierzem, w 1912 roku zakupił w Lublinie dom i wyposażenie do szkoły żeńskiej. W realizacji tych planów pomogła mu siostra, Józefa Kunicka, także nauczycielka. W ten sposób przy ulicy Namiestnikowskiej 37/39 powstała prywatna 7-klasowa Szkoła Handlowa Władysława Kunickiego.

  • Gimnazjum gubernialne (ulica Narutowicza 12)

Na placu należącym pierwotnie do brygidek w latach 1857–1859 powstał gmach gimnazjum. Budynek zaprojektował Antoni Sulimowski, a prace realizowane były pod kierunkiem arch. Juliana Antkiewicza. Do odzyskania niepodległości mieściło się tam gimnazjum męskie. Odremontowane w latach dwudziestych XX wieku, zostało zaadaptowane na pomieszczenia Sądu Apelacyjnego i Gimnazjum im. Staszica. Następnie mieściło się w nim Gimnazjum Żeńskie im. Unii Lubelskiej. W budynku pod numerem 12 mieścił się również Inspektorat Szkolny. Obecnie znajduje się tam Wydział Pedagogiki i Psychologii UMCS.

  • Szkoła Powszechna Narcyzy Żmichowskiej (ulica Narutowicza 16)
  • Gimnazjum Humanistyczne Żeńskie ss. urszulanek (ulica Narutowicza 8)

Przeznaczone wyłącznie dla młodzieży katolickiej.

  • Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie (ulica Narutowicza 2)

KsięgarnieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

[stan na 1916 rok]

  • Księgarnia L. Czarnieckiej (ulica Namiestnikowska 23)
  • Księgarnia i skład materiałów piśmiennych I. Szpryngier (ulica Namiestnikowska 7) założona w 1915 roku
  • Księgarnia M. Szyfman (ulica Namiestnikowska 19) założona w 1912 roku
  • Księgarnia E. Fajwelson (ulica Namiestnikowska 9) założona w 1906 roku
  • Sura Łaja Flichtenrejch księgarnia (ulica Namiestnikowska 11) założona w 1905 roku

Teatr im. Juliusza OsterwyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Teatr w Lublinie został zbudowany jako czwarty w kraju, oddany do użytku w 1886 roku. Nazwano go Teatrem Zimowym (oddany do użytku w lutym), a w 1906 roku przemianowano na Teatr Wielki. Podczas I wojny światowej w gmachu mieścił się szpital wojskowy. W czasie II wojny światowej działał teatr niemiecki, a po zakończeniu wojny powołano Teatr Miejski, któremu w 1949 roku nadano imię Juliusza Osterwy. Tutaj 12 sierpnia 1944 roku odbyła się pierwsza premiera teatralna w wyzwolonej Polsce (Moralność pani Dulskiej).

Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima ŁopacińskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek biblioteki mieści się w oficynach popijarskich. W 1906 roku zmarł Hieronim Łopaciński, pozostawiając po sobie pokaźny księgozbiór liczący 13 000 woluminów. W 1907 roku zawiązało się Towarzystwo Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego, a rok później udostępniono tomy czytelnikom. Początkowo biblioteka mieściła się w Trybunale, ale w latach 1935–1939 Lubelski Związek Pracy Kulturalnej wzniósł przy ulicy Narutowicza 4 budynek z przeznaczeniem na instytucje kulturalne, działające w Lublinie. Uroczyste otwarcie gmachu miało miejsce w czerwcu 1939 roku. Biblioteka zdążyła się przenieść do nowo wybudowanego gmachu przed wybuchem II wojny światowej. W grudniu 1939 roku niemieckie władze okupacyjne zamknęły bibliotekę. W budynku przy ulicy Narutowicza 4 zaczęła funkcjonować jako Staatsbibliothek.

Plac brygidkowskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do 1857 roku na placu w pobliżu kościoła, znajdował się targ przeniesiony później na ulicę Świętoduską. Na placu tym obecnie znajduje się pomnik Jana Kochanowskiego odsłonięty w 1931 roku.

Przytułek św. AntoniegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1896 roku dzięki ks. Kłopotowskiemu powstał w Lublinie przytułek dla ubogich samotnych matek. Początkowo mieścił się na ulicy Bernardyńskiej, a następnie Namiestnikowskiej. W 1905 roku został przeniesiony do miejscowości Wiktoryn.

Towarzystwo Muzeum LubelskieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

(ulica Namiestnikowska 289, dziś Narutowicza 4)

W 1914 roku w dzisiejszym gmachu Biblioteki im. Hieronima Łopacińskiego powstało Towarzystwo Muzeum Lubelskie, które kupiło dawne oficyny popijarskie i przeprowadziło prace remontowe, dostosowując pomieszczenia do swoich potrzeb.

Dom Pracy KulturalnejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

(ulica Narutowicza 4)

Powstał w latach 1935–1938 z inicjatywy Lubelskiego Związku Pracy Kulturalnej, do którego należeli m.in. Wacław Gralewski i Feliks Araszkiewicz. Z inicjatywy związku powstał gmach biblioteki im. Hieronima Łopacińskiego, muzeum i agendy kulturalne mieszczące się przy ulicy Narutowicza 4.

Archiwum PaństwoweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

(ulica Narutowicza 10)

Od 1918 roku do II wojny światowej w zabudowaniach klasztoru pobrygidkowskiego mieściło się Archiwum Państwowe.

Zakład fotograficzny Edwarda HartwigaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

(ulica Narutowicza 19)

Niewielki drewniany zakład, należący pierwotnie do ojca Edwarda, Ludwika, artysta przejął od ojca na początku lat trzydziestych i pracował w nim do września 1939 roku.

Po II wojnie światowej został przeniesiony na skwer przy ulicy Narutowicza.

Rozgłośnia radiowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

(ulica Narutowicza 4)

Siedziba radia lubelskiego mieściła się przy ulicy Narutowicza w latach 1945–1957. Następnie została przeniesiona na ulicę Krakowskie Przedmieście 30.

Komenda Wojewódzka PolicjiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

(ulica Narutowicza 73)

Tutaj znajdował się od 1953 roku Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego  w Lublinie. W piwnicach tego budynku znajdowały się cele, gdzie przetrzymywano więźniów politycznych.
W czasach PRL-u w budynku komendy działało kino Gwardia o wielkiej, wygodnej sali widowiskowej z balkonem, dobrym repertuarem i tanimi biletami.

Muzeum Literackie im. Józefa CzechowiczaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

(ulica Narutowicza 10)

W 1968 roku muzeum zajęło pomieszczenia poklasztorne opuszczone przez Archiwum Państwowe, w których funkcjonowało do 1999 roku. Obecnie Muzeum im. Józefa Czechowicza mieści się przy ulicy Złotej 3.

Bary i kawiarnie wspomniane w literaturzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Cukiernia Domańskiego (ulica Narutowicza 13)

W 1911 roku Emilian Domański otworzył dużą cukiernię. Dbając o wygląd lokalu, właściciel ozdabiał go obrazami.

  • Bar Polski (ulica Narutowicza 15)

Został wymieniony jako jeden z tańszych barów w przewodniku po Lublinie z 1931 roku

  • Bar Kropelka

Prowadzony przez Konrada Bielskiego w okresie wojny.

  • Hotel i kawiarnia Victoria (ulica Narutowicza 58/60)

Wymieniony jako punkt gastronomiczny kategorii I w przewodniku Henryka Gawareckiego z 1976 roku.

  • Knajpa Ojca Grudnia

W tym miejscu, w przedwojennym Lublinie spotykała się cyganeria lubelska.

  • Kawiarnia „Dorotka” (ulica Narutowicza 57)

Inne miejsca wymienione w literaturzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Koło Obywatelskie Pań (ulica Narutowicza 19)

Działało w okresie PRL-u.

  • Salon Sztuki Aleksandra Rossego (ulica Narutowicza 13)

W grudniu 1943 roku odbyła się komercyjna wystawa 42 obrazów olejnych, 6 tłustych temper i 3 monotypii Zenona Kononowicza.

  • Apteka Pryliński, ulica Narutowicza 27

Wymieniona w przewodniu z 1931 roku.

  • Redakcja czasopisma Ognisko Nauczycielskie, ulica Narutowicza 37

Wspomniana w przewodniu z 1931 roku.

  • Szpital Czerwonego Krzyża

W okresie II wojny światowej przy ulicy Narutowicza mieścił się szpital PCK.

Zabytki ulicy NarutowiczaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na początku XV wieku został wzniesiony kościół NMP Zwycięskiej (dziś wizytek). Zbudowany został w latach 1412–1426 dla upamiętnienia zwycięstwa Władysława Jagiełły nad Krzyżakami pod Grunwaldem. Pozostałe budynki klasztoru budowano etapami od 1432 do 1660 r., toteż noszą cechy od gotyku do późnego renesansu. Pierwotna, gotycka bryła kościoła zachowała się do dzisiaj bez znaczniejszych zmian mimo kilkukrotnych pożarów i rabunków. Nietypowe, dwu nawowe wnętrze kościoła pierwotnie nakryte było belkowanym stropem, a ściany pokryte były freskami przedstawiającymi triumfalny wjazd Kazimierza Jagiellończyka. Prezbiterium kościoła nosi dziś cechy przebudowy dokonanej w połowie XVII wieku. Zostało ono nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami o bogatej dekoracji stiukowej w stylu renesansu lubelskiego. W owalnych ramach sztukateryjnych występują pełnofigurowe plastyczne postacie świętych i aniołów. Wyposażenie wnętrza jest już znacznie późniejsze – neogotyckie, powstało ok. 1901 roku. Jedynie stalle i ławki zachowały na zapleckach i ściankach obrazy z połowy XVII wieku, malowane przez Jana Szrettera. Malowidła te przedstawiają sceny z życia św. Brygidy. Od strony południowej przylegają do kościoła zabudowania klasztorne przebudowane w XVII wieku. Wartym uwagi jest dawny refektarz z bogatą dekoracją sztukateryjną noszącą cechy renesansu lubelskiego.

Budynek Teatru im. Juliusza Osterwy w Lublinie
Budynek Teatru im. Juliusza Osterwy w Lublinie (Autor: Hartwig, Edward (1909-2003))

W latach 1884–1886 z funduszy mieszkańców Lublina powstawał budynek teatru. Budowla w stylu włosko-francuskiego renesansu została zaprojektowana przez warszawskiego architekta Karola Kozłowskiego. Na fasadzie budynku można odnaleźć dekoracje nawiązujące do antyku w postaci doryckich, jońskich i korynckich kolumn i pilastrów, które flankują okna i drzwi obu pięter. Drzwi wejściowe oraz duże okna pierwszego piętra zakończone są półkoliście z wyraźnie zaznaczonym kluczem w formie liścia akantu. Pozostałe okna zwieńczone zostały tympanonem. W wyraźnie zaznaczonym gzymsie między piętrowym można dostrzec fryz z tryglifami, a w gzymsie wieńczącym modyliony z kasetonami. Cała fasada została pokryta boniowaniem nadającym budowli rytm i harmonię.

  • Tablice pamiątkowe

W Katalogu Zasobów Kulturowych Lublina znajdują się też:

Tablica poświęcona pamięci Andrzeja Struga (ulica Narutowicza 12).

Tablica poświęcona pamięci Hieronima Łopacińskiego (ulica Narutowicza 4).

Tablica upamiętniająca 70-lecie powstania ZHP (ulica Narutowicza).

Tablica upamiętniająca 535 rocznicy bitwy pod Grunwaldem (ulica Narutowicza 6).

Tablica upamiętniająca budowę kościoła brygidkowskiego (ulica Narutowicza 6).

Tablica upamiętniająca happening „Ból Tomka Kawiaka” (ulica Narutowicza 12).

Tomasz Kawiak, absolwent warszawskiej ASP, który 20 kwietnia 1970 roku „obandażował" wierzchołki 40 drzew po swoistej dekapitacji, przeprowadzonej w celach pielę­gnacyjnych przez zakład zieleni miejskiej. Przenikający szeregi drzew po obu stronach wybranej części ulicy Narutowicza, „Ból Tomka Kawiaka" tchnął drama­tycznym autentyzmem i faktycznie poruszył opinię publiczną miasta. W sztuce polskiej była to jedna z tych zatrważająco nielicznych akcji, jakie warte są naszej pamięci.

W maju 2006 roku w budynku Psychologii i Pedagogiki UMCS została wmurowana tablica ufundowana przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” dla uczczenia pamięci poetek lubelskich, absolwentek III LO Unii Lubelskiej.

Brązowe popiersie zostało wystawione przed komendą główną policji w 1984 roku i stało do 1989 roku.

  • Pomnik Jana Kochanowskiego

Na placu przy kościele pobrygidkowskim w 1931 roku został odsłonięty pomnik Jana Kochanowskiego autorstwa Franciszka Strynkiewicza.

Ok. 1620 roku została wzniesiona druga linia obronna miasta. Bastiony umocnień zaczynały się niemal od Krakowskiego Przedmieścia, gdzie wystawiona była niegdyś brama, która znajdowała się u styku wspomnianej ulicy oraz dzisiejszej 3 Maja. Linia biegła zachodnią pierzeją ulicy 3 Maja, następnie także zachodnią pierzeją ulicy Kołłątaja. Mury obronne przechodziły dalej przez klasztor wizytek (dzisiejsze CK), następnie dzisiejszą ulicą Okopową, Narutowicza, aż do murów klasztoru pobrygidkowskiego. Na wysokości kościoła brygidek prawdopodobnie znajdowały się wrota prowadzące do miasta.Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego (ulica Narutowicza 4).

  • Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego (ulica Narutowicza 4)
Budynek biblioteki mieści się w oficynach popijarskich. Pijarzy przybyli do Lublina w 1. połowie XVII wieku. Otrzymane kamienice Sarbiewskich (południowa) i Prażmowskich (północna) gruntownie przebudowali. Około 1830 roku kamienice przebudowano na szpital wojskowy, a następnie, w 1921 na muzeum. W latach 1935–1939 Lubelski Związek Pracy Kulturalnej wzniósł przy ulicy Narutowicza 4 budynek z przeznaczeniem na instytucje kulturalne, działające w Lublinie. Uroczyste otwarcie gmachu miało miejsce w czerwcu 1939 roku.
 
  • Kamienice secesyjne (ulica Narutowicza 25, 47)
  • Kamienica eklektyczna (ulica Narutowicza 2)

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

XIII wiek – wzdłuż ulicy przebiegał trakt krakowski;
1412–1426 – budowa kościoła NMP Zwycięskiej;
ok. 1620 – budowa linii fortyfikacyjnych przebiegających przez ulicę Narutowicza;
1822 – zmiana nazwy ulicy na Namiestnikowską;
1884–1886 – budowa Teatru im. Juliusza Osterwy;
1928 – zmiana nazwy ulicy na Narutowicza;
1935–1939 – Lubelski Związek Pracy Kulturalnej wznosi gmach przeznaczony na instytucje kulturalne;
od 1956 – Wojewódzka Komenda Policji;
1968–1999 – przy ulicy Narutowicza 10 działa Muzeum im. Józefa Czechowicza.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powiązane artykuły

Powiązane miejsca

Zdjęcia

Historie mówione

Słowa kluczowe