Przekazy o zachowaniach magicznych na terenie Lubelszczyzny
W kulturze ludowej magia jest jednym z istotniejszych sposobów kreowania świata rzeczywistego poprzez odwołania do sil i mocy nadnaturalnych. Cechą zachowań magicznych jest też wiara w swoistą realność tego typu działań, mogących mieć zarówno skutki pozytywne, jak i negatywne.
Magia odwołuje się do różnorodnych kodów i technik. Postawa magiczna jest wpisana w zespół podstawowych funkcji języka. Tę rolę szczególnie wyraziście realizują różnego rodzaju słowne zamawiania, które m.in. dotyczą zdrowia, miłości, płodności, ale mogą też mieć odniesienia do zabezpieczenia i ochrony urodzajów, powodzenia na wojnie itp.
W sensie komunikacyjnym słowne działanie magiczne zawsze jest wpisane w szerszy kontekst i obejmuje również sferę wierzeń i praktyk. Istotne są tu specjalne symboliczne atrybuty przedmiotowe, czas i miejsce oraz podmiot działania, którym nie może być każdy człowiek. Jak poucza jeden z publikowanych poniżej zapisów, taką osobą może się na przykład stać pierwsza lub ostatnia córka. Jednakże w praktyce dokumentacyjnej, szczególnie współczesnej, ze względu na złą pamięć informatora, ale też przede wszystkim obawy o złe skutki, jakie dla niego może wywołać ujawnienie przekazu, często "mamy do czynienia z tekstami uproszczonymi, pomijającymi w pierwszej kolejności samą formułkę słowną zamawiania.
Charakterystyczną cechą zachowań magicznych jest też ich ścisły związek z religią. Wyraża się to zarówno w podobnym typie intencjonalnej postawy, ale także w wykorzystywaniu religijnych (poświęconych) atrybutów - gromnica, różaniec, akt chrztu itp. czy tekstów modlitewnych, które towarzyszą formułom magicznym, uzupełniają je bądź wprost zastępują.
Prezentowany zbiór przekazów pochodzi z obszaru dzisiejszego województwa lubelskiego. Jednakże wydaje się, że wyróżnik regionalny sprowadza się tu do cech o charakterze zewnętrznym zjawiska - pojawiają się specyficzne nazwy jak szepty zamawiania, szeptun "osoba zamawiająca' czy „chachłacka" wersja językowa formuły słownej tekstu Zgromadzone przekazy dotyczą kilku głównych wątków tematycznych:
1. działań dotyczących ludowego lecznictwa, w tym przede wszystkim ochrony zdrowia dzieci;
2. zakazów i nakazów odnoszących się do kobiety ciężarnej i narodzin dziecka;
3. ochrony dzieci przed złym wpływem demonów;
4. zabezpieczenia potrzeb agrarnych i hodowlanych.
Ciekawe jest wszakże to, że w tradycji ludowej ujawniane są również postawy humorystyczne znane wobec działań magicznych (por. dwa ostatnie teksty) oraz różne formy przeciwdziałania złym skutkom takich praktyk.
Dane o informatorach:
BR, Kolonia Zyrzyn. 1987 - Bronisława Rybak, ur. w 1910 r., zam. Kolonia Żyrzyn, pow. Puławy.
CM, Kolonia Motycz. 1992 - Czesław Maj, ur. 16 stycznia 1923 roku., zam. Kolonia Motycz. pow. Lublin.
HA, Bordziłówka Nowa, 1995 - Helena Adamowska, ur. 2 marca 1924 r. zam. Bordziłówka Nowa, pow. Biała Podlaska.
HG, Karczmiska, 1987, 1988 - Helena Goliszek, ur. w 1907 r., zam. Karczmiska, pow. Opole Lubelskie.
KP, Wołka Kątna, 1987 - Krystyna Poczek, ur. 22 lutego 1928 r., zam. w Wólce Kątnej, pow. Puławy. Zmarła 7 września 1999 r.
KZ, Świerże, 1976 - Katarzyna Zagoła, ur. w 1909 r., zam. Świerże, pow. Chełm.
NN, Dobryń Duży, 1966, 2001 - Nina Nikołajuk, ur. w 1925 r., zam. Dobryń Duży. pow. Biała Podlaska.
PC, Karczmiska, 1987 — Paulina Czopek, ur. w 1908 r., zam. Karczmiska, pow. Opole Lubelskie.
ZK, Kolonia Żyrzyn. 1987 — Zofia Korpysa. ur. 25 kwietnia 1915 r., zam. Kolonia Żyrzyn. pow. Puławy
ZR, Świerże. 1976 — Zofia Rozwoda, ur. w 1906 r., zam. Świerże, pow. Chełm. Głodno, 1970, pow. Opole Lubelskie.
— brak szczegółowych danych o informatorach; dokumentacja na podstawie notatek rękopiśmiennych.
Żródło:
J. Adamowski, Lubelskie przekazy o zachowaniach magicznych [w:] „Etnolingwistyka” 13/2001 – materiały.