Tłuste – akcja „Reinhardt”
Generalne Gubernatorstwo: dystrykt Galicja, powiat Czortków, gmina Tłuste.
Spis treści
[Zwiń]Społeczność żydowska w czasie II wojny światowej
Utworzenie getta: marzec 1942
Liczba żydowskich mieszkańców: brak danych
Przesiedlenia do Tłustego: Żydzi z okolicznych miejscowości w obawie przed pogromem (lipiec 1941); Węgry (kilka tysięcy osób, przełom lipca i sierpnia 1941); Zaleszczyki (ok. 2700 osób, 20 września 1942); Jezierzany (październik 1942); Jagielnica (październik–listopad 1942); Buczacz (połowa maja 1943)
Likwidacja getta: 27 maja 1943
Kierunek deportacji: Kamieniec Podolski (Żydzi węgierscy, lato 1941); Kamionki (150 osób, 15 listopada 1941 lub styczeń 1942); Borki Wielkie (120 osób, marzec 1942); okoliczne folwarki, w tym Lisowce (kilkaset kobiet, od lutego 1942); Bełżec (300–350 osób, 25 lub 27 sierpnia 1942); Bełżec (1000–1900 osób, 5 października 1942)
Masowe egzekucje: 5 października 1942 (120 osób); 12 lutego 1943 (40 osób, teren getta); 27 lub 28 maja 1943 (2000–3100 osób, cmentarz żydowski); 6 czerwca 1943 (1000 osób, cmentarz żydowski)
Przebieg akcji „Reinhardt”
Getto w Tłustem utworzono w marcu 1942 r. Pierwsza akcja miała miejsce 25 lub 27 sierpnia, kiedy to do obozu zagłady w Bełżcu wywieziono od 300 do 350 osób, przeważnie w starszym wieku. 20 września do Tłustego przeniesiono wszystkich Żydów z Zaleszczyków (ok. 2700 osób), a w październiku – Żydów z Jezierzan. 5 października 1942 r. odbyła się kolejna akcja, w wyniku której do obozu zagłady w Bełżcu wysłano 1000–1900 osób; 120 osób zamordowano na miejscu.
1 grudnia zostało utworzone getto otwarte, w którym oficjalnie miało przebywać 1500 osób, a w rzeczywistości przebywało ok. 5000. Sprowadzano tu Żydów z innych miejscowości, co spowodowało ogromne przeludnienie oraz epidemię tyfusu (zimą 1942/1943). Codziennie umierało 6–8 osób. 12 lutego 1943 r. czterech pijanych gestapowców zastrzeliło na terenie getta 40 Żydów.
Getto w Tłustem stało się miejscem, do którego deportowano grupy Żydów ze zlikwidowanych gett południa Tarnopolszczyzny.
27 lub 28 maja 1943 r. do miasta przybył pluton Sipo z Czortkowa: z pomocą niemieckich żandarmów i ukraińskich policjantów na cmentarzu żydowskim zamordowano 2000–3100 osób. Wielu Żydom udało się jednak uciec, dlatego 6 czerwca na cmentarzu żydowskim zamordowano kolejnych 1000 osób, które złapano. W ciągu następnych dni żandarmi i policjanci poszukiwali ukrywających się w mieście Żydów; zamordowali kilkaset osób.
Po likwidacji getta, w Tłustem i okolicach nadal przebywały grupy żydowskich pracowników, przeważnie były to kobiety zatrudnione przy plantacjach koksagizu. W kolejnych miesiącach również i te grupy podległy eksterminacji: 24–27 czerwca 1943 r. rozstrzelano ok. 960 Żydówek w miejscowościach Świdowa, Hołowczyńce, Rożanówka, Kozia Góra, Lisowce, Szypowce; w lutym 1944 r. rozstrzelano 43 Żydówki w Hołowczyńcach; w marcu 1943 13 osób w Milowicach. 65 lub więcej Żydów straciło życie w Tłustem na przełomie marca i kwietnia 1944 r., kiedy to miasto zostało zbombardowane przez wojska niemieckie podczas walk z nacierającą Armią Czerwoną.
Relacje
Żydowski Instytut Historyczny
- Izaak Szwarc (301/327)
Autor przebywał m.in. w getcie w Tłustem. W swojej relacji opisuje masowe egzekucje na cmentarzu żydowskim oraz likwidację getta w czerwcu 1943 r.
- Dunia Berman, ur. 1929 (301/515)
Autorka po śmierci ojca uciekła z getta w Horodence do getta w Tłustem. W relacji podaje informacje o akcji pogromowej, w której wymordowano ponad 3000 osób, ona sama została ciężko ranna, a jej matka straciła życie. W relacji znajdziemy też informacje o ostatniej akcji likwidacyjnej w getcie.
- Maria Kenigsberg (301/3281, 301/3491 oraz 301/3888)
W relacjach znajdziemy m.in. informacje na temat przebiegu akcji likwidacyjnych w Tłustem oraz o pogromach, jakich dokonywali Ukraińcy na plantacjach koksagizu, na których pracowali żydowscy robotnicy.
- Hilary Kenigbserg (301/3337 oraz 301/3890)
Autor przebywał w getcie w Tłustem. W relacji opisuje sytuację ludności żydowskiej po wkroczeniu wojsk niemieckich oraz napływ ludności żydowskiej z Węgier i Słowacji. W relacji znajdziemy informacje na temat warunków, w jakich pracowali żydowscy robotnicy na plantacjach koksagizu. Hilary Kenigsberg opisuje także sytuację panującą w getcie, akcje likwidacyjne i zachowania okolicznej ludności podczas tych akcji.
- Edward Kenigsberg, ur. 1937 (301/3342)
Relacja dziecka o zagładzie Żydów w Tłustem.
- Broniłsława Julia Woytowicz (301/7111)
Informacja o masowej egzekucji Żydów w Tłustem w 1943 r.
Informacje na temat sytuacji ludności żydowskiej w Tłustem podczas okupacji niemieckiej, funkcjonowania i likwidacji getta oraz akcji likwidacyjnych znajdziemy także w następujących relacjach: F. Fenster sygn. 301/1310, Mozes Szulman sygn. 301/2241, Mania Teper sygn. 301/2860, Berta Dollert sygn. 301/3360, Mojżesz Szpigiel sygn. 301/3492, Mendel Rozenkranc sygn. 301/3647, Zysia Szporn sygn. 301/3677, Chana Fiderer sygn. 301/3882, Cyla Herman sygn.301/3883, Pepa Schwitzer sygn. 301/3884, Rachela Landman sygn. 301/3886, Berł Glik sygn. 301/3889, Mojżesz Szpigiel sygn. 301/3891, Jehuda Albin i Eliasz Albin sygn. 301/4976, Mojżesz Wajner sygn. 301/5435.
United States Holocaust Memorial Museum
Według tej relacji przed II wojną światową w Tłustem mieszkało 3000 osób, z których 1800 było Żydami. 27 maja 1943 r. Niemcy zamordowali 3000 Żydów z Tłustego i okolic. Autorka przeżyła, ukrywając się w bunkrze wraz z 32 innymi Żydami. Wspomina, że w czasie likwidacji getta przeżyła dzięki węgierskiemu żołnierzowi, który śpiewając, zagłuszał płacz dziecka w bunkrze. W getcie Żydom nie wolno było przechodzić przez główną ulicę. Tracili życie w drodze po wodę, która znajdowała się po drugiej stronie.
Opowiada historię swojej rodziny, która ukrywała się getcie w czasie jego likwidacji. W maju 1943 r. zginęło 3000 Żydów z getta, w tym jej rodzice. Jej ojciec wykopał własny grób. Działo się to przy akompaniamencie muzyki skrzypcowej. Wspomina słowa dziewięcioletniej siostry wypowiedziane przed śmiercią: „Jestem tak młoda. Pozwól mi żyć”.
Pamięć
Na liście pomników o znaczeniu miejscowym (jeden z rodzajów rejestrów zabytków w Ukrainie) znajdują się: budynek rabina z początku XX w. (ul. Ukraińska 78) i miejsce masowej egzekucji Żydów na terenie cmentarza żydowskiego. Na cmentarzu oprócz grobu zbiorowego zachowała się pewna ilość macew.
Budynek rabina w Tłustem (źródło zdjęcia)
Literatura
- Buczacz, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, G. Miron, S. Shulhani [red.], tom I, A–M, Jerusalem 2009.
- Jezierzany, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, G. Miron, S. Shulhani [red.], tom I, A–M, Jerusalem 2009.
- Kruglov A., Dean M., Tłuste, [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, G.P. Megargee, M. Dean [red.], t. II, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
- Kuwałek R., Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.
- Lista pomników rejonu zaleszczyckiego na stronie projektu „Вікі любить пам’ятки”, https://uk.wikipedia.org/wiki/Вікіпедія:Вікі_любить_пам%27ятки/Тернопільська_область/Заліщицький_район, [dostęp: 26.04.2018].
- Tłuste, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/t/876-tluste, [dostęp: 13.10.2017].
- Relacje z czasów Zagłady. Inwentarz, t. I–VII, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1998–2011.
- Круглов А., Хроника Холокоста в Украине, Запорожье 2004.
- Ягільниця, Науковий центр Іудаїки та Єврейського Мистецтва ім. Ф. Петрякової, http://www.jewishheritage.org.ua/ua/1755/jagilnycja.html, [dostęp: 12.10.2017].
*Autorzy treści zamieszczonych na stronie dołożyli wszelkich starań, aby dotrzeć do aktualnego stanu badań nad przebiegiem akcji „Reinhardt” w danej miejscowości oraz informacji o inicjatywach upamiętniających lokalną społeczność żydowską. Prosimy o kontakt wszystkie osoby, które mogą przyczynić się do aktualizacji tych treści. Kontakt: [email protected]
