Szlak Pamięci

Potrzeba realizacji upamiętnienia

Teren Lublina i Lubelszczyzny był terytorium przeznaczonym przez Niemców na realizację akcji „Reinhardt”. W Lublinie stacjonował sztab akcji pod dowództwem Odilo Globocnika – osoby bezpośrednio nadzorującej jej przebieg. Akcja „Reinhardt” rozpoczęła się w Lublinie w nocy z 16/17 marca 1942 roku od likwidacji getta na Podzamczu. Lubelscy Żydzi byli pierwszymi ofiarami, które deportowano do obozu zagłady w Bełżcu. Był to obóz eksperymentalny, w którym wypracowano mechanizmy zagłady stosowane w kolejnych obozach akcji „Reinhardt”. Spośród 43 tys. lubelskich Żydów niemal 28 tys. zginęło w obozie zagłady w Bełżcu, do którego zostali wywiezieni w przeciągu miesiąca z rampy kolejowej przy ulicy Zimnej. Szczegółowy przebieg akcji deportacyjnej nie jest znany.

Upamiętnienie „Lublin. Pamięć Zagłady” wynika z potrzeby zaznaczenia w przestrzeni publicznej miejsc związanych z zagładą lubelskich Żydów. Przestrzeń miejska na całym obszarze objętym szlakiem nie przypomina i nie odnosi się do historycznego znaczenia tych miejsc. Po wojnie dzielnica żydowska na Podzamczu została wyburzona – ulice, synagogi, domy i przylegająca do nich zabudowa zostały zrównane z ziemią. Pozostała część getta na Podzamczu została przebudowana, a ta, która przetrwała, nie jest w żaden sposób oznakowana. W miejscu, gdzie zlokalizowane było getto na Majdanie Tatarskim, powstała nowa zabudowa osiedlowa i również tam brak informacji o historii miejsca. Miejsce egzekucji żydowskich dzieci z ochronki to obszar zielony na osiedlu mieszkalnym. Na terenie Wieniawy materialnym śladem po dzielnicy żydowskiej jest jeden budynek.

Elementy upamiętnienia

• miejsce pamięci Umschlagplatz – Instalacja artystyczna „Nie/Pamięć Miejsca” (dzielnica Tatary);
• droga z miejsca po synagodze Maharszala na Umschlagplatz przy ulicy Zimnej (dzielnice Stare Miasto, Kalinowszczyzna, Tatary);
• obszar getta na Podzamczu (dzielnice Śródmieście i Stare Miasto);
• teren nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu (dzielnica Stare Miasto);
• teren getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim (dzielnica Bronowice);
• miejsce egzekucji dzieci z ochronki i ich opiekunek (dzielnica Tatary);
• teren nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Wieniawie (dzielnica Wieniawa).

Dzięki Szlakowi Pamięci w przestrzeni Lublina powstała wizualna identyfikacja miejsc pamięci, która wzmacnia jego wizerunek jako miasta odnoszącego się do własnego dziedzictwa kulturowego i swojej wielokulturowej tożsamości. Upamiętnienie przyczynia się do wzrostu świadomości mieszkańców o historycznym znaczeniu miejsc, będących jego elementami oraz do lepszego rozumienia lokalnego dziedzictwa. Jest to szczególnie istotne w kontekście 700-letniej rocznicy nadania prawa miejskiego Lublinowi (2017), z okazji której realizowane były wydarzenia naukowe i artystyczne podkreślające wkład społeczności żydowskiej w rozwój miasta na przestrzeni wieków.

Organizatorzy

Upamiętnienie powstało z inicjatywy Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”, dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Formalną zgodę na realizację upamiętnienia wydała Rada Miasta Lublin, na mocy uchwał z 17 listopada 2016 roku ws. wzniesienia na terenie miasta Lublin pomników: Szlak Pamięci i Hitlerowska Rampa Zagłady Żydów.

Pozytywną opinię o projekcie wydała Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa działająca przy Instytucie Pamięci Narodowej w Warszawie. Dyrektor Biura Adam Siwek napisał:

Składam podziękowanie za troskę o pamięć o ofiarach Zagłady. Wierzę, że efektem Państwa inicjatywy będzie znaczące zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat tragicznej historii żydowskiej ludności Lublina, brutalnie zgładzonej przez niemieckiego okupanta. 

Pozytywną opinię o projekcie wydał także Zespół ds. wznoszenia pomników na terenie Miasta Lublin.

Autorzy projektu

Idea, koncepcja przestrzenna i wizualna: Tomasz Pietrasiewicz

Opracowanie architektoniczne: Pracownia Arkada – Renata Janusz, Małgorzata Szymaniak

Forma upamiętnienia

Do upamiętnienia wykorzystano betonowe płyty o wymiarach 1m x 1 m x 0,2 m. Spośród nich 21 odnosi się do oznaczenia drogi na Umschlagplatz, 2 oznaczają dzielnicę żydowską na Podzamczu i istniejącą tam Latarnię Pamięci oraz miejsce, gdzie stał dom Jakuba Glatsztejna. W kilku pozostałych miejscach płyty są ustawione po 2 obok siebie: w miejscu dzielnicy żydowskiej na Wieniawie, getta na Majdanie Tatarskim oraz miejsca śmierci dzieci i ich opiekunek z ochronki z ulicy Grodzkiej. Na Szlaku Pamięci znajdzie się 29 takich oznaczeń.

Granica getta na Podzamczu została zaznaczona betonowymi płytkami chodnikowymi umieszczonymi w nawierzchni. Na płytkach znajdują się metalowe oznakowania tej granicy oraz daty funkcjonowania getta. Każda płytka chodnikowa ma kolejny numer, który odnosi się do liczby mieszkańców na obszarze getta – 43 000. Na Szlaku Pamięci znajdują się 43 płytki chodnikowe.

Przewodnik po Szlaku Pamięci

Przewodnik Lublin. Pamięć Zagłady ma formę publikacji z mapką oraz opisami oznakowanych miejsc. Został wydany w dwóch wersjach językowych, polskiej i angielskiej, dostępny bezpłatnie. 

Szkolenia dla przewodników i otwarte spacery dla mieszkańców

Szkolenia dla osób chętnych do oprowadzania po Szlaku Pamięci odbyły się w grudniu 2016 roku oraz w lutym i marcu 2017 roku. Zorganizowano również otwarte spacery po Szlaku Pamięci dla mieszkańców miasta i regionu.