Pomniki lubelskie – pomnik Unii Lubelskiej
Pomnik Unii Lubelskiej na placu Litewskim w Lublinie.
Spis treści
[Zwiń]Nazwa
Pomnik Unii Lubelskiej
Lokalizacja
Wschodnia część placu Litewskiego
Data odsłonięcia
26 sierpnia 1826 roku
W innej formie istniał już od ok. XVI wieku
Autorzy
Stanisław Staszic
Feliks Bentkowski (koncepcja)
Paweł Maliński (płaskorzeźby)
Opis
Pomnik w formie wysokiego, żeliwnego obelisku na niskim, kwadratowym podeście otoczonym czterema słupkami z rozpiętymi łańcuchami. Na nim postument z cokołem (główny prostopadłościan o wys. 1,16 m) i wydatnym gzymsem, z napisami z mosiężnych liter i złoconą płaskorzeźbą od strony frontowej (wys. 1,12 m).
Strona wschodnia:
EPOKA POMNIKA.
ROKU.
MDLXIX.
Północna:
POŁĄCZENIE.
LITWY.
Z KORONĄ.
Zachodnia:
ODNOWIONY.
ROKU.
MDCCCXXV.
Relief przedstawia dwie stojące kobiety (symbolizujące Koronę i Litwę, zróżnicowane ubiorem, wiekiem i koronami), zwrócone ku sobie, podające sobie prawe dłonie, z tarczami herbowymi obydwu państw między sobą.
Opracowanie: Kazimierz S. Ożóg
Historia
O pomnikach lubelskich,
fragment książki Henryka Gawareckiego:
„Lublin, choć jest miastem o bogatej historii, to jednak nie może poszczycić się nazbyt wielu pomnikami. Do najstarszych wśród nich należał pomnik wystawiony na pamiątkę Unii Polski i Litwy w 1569 roku. Wzniesiony został zapewne w okresie panowania Zygmunta Augusta, ale brak jest na ten temat dokładnych wiadomości. Nie wiemy również, jak ów pierwszy pomnik wyglądał. Krótki jego opis zachował się w kronice kapucynów lubelskich, których kościół i klasztor wystawiony był w pierwszej połowie XVIII wieku przy Krakowskim Przedmieściu naprzeciwko pomnika. Był to czworoboczny obelisk, mający 12 łokci wysokości, wybudowany z kamienia i cegły, nakryty dachówką. W obelisku, w jego elewacji frontowej, znajdowała się nisza, w której stały dwa posągi kamienne przedstawiające Władysława Jagiełłę i królową Jadwigę. Pomnik wzniesiony został w miejscu, gdzie obozowała szlachta przybyła na sejm i gdzie odbywały się obrady.
W połowie XVII wieku w bliskości pomnika wybudowany został kościół z klasztorem i szpitalem bonifratrów. Z czasem, z racji sąsiedztwa, pomnik unii zaczęto nazywać pomnikiem «pod Bonifratrami». Przy kościele, jak to zwykle dawniej bywało, znajdował się cmentarz grzebalny otoczony murem klasztornym. To bliskie sąsiedztwo muru było przyczyną zniszczenia pomnika, ponieważ, gdy w końcu XVIII i na początku XIX wieku budynki bonifraterskie popadły w ruinę i zakonnicy opuścili swoją siedzibę przenosząc się do innego klasztoru, władze zarządziły rozbiórkę zdezelowanych murów. W trakcie burzenia budynków zakonnych uległ również zniszczeniu obelisk wystawiony na pamiątkę unii. Stało się to zresztą z polecenia ówczesnego prezesa Komisji Województwa Lubelskiego, Józefa Domańskiego, który tym czynem zyskał sobie prawdziwie smutną sławę. Obelisk przewrócono i porozbijano na części razem z kamiennymi statuami.
Na zniszczenie pomnika nie zwróciło uwagi powstałe właśnie (w 1818 roku) w Lublinie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Gdy w listopadzie 1823 roku przejeżdżał przez Lublin cesarz Aleksander I, Stanisław Staszic, wówczas minister stanu, przedstawił prośbę o «wznowienie» pomnika unii. Uzyskano pozwolenie na wzniesienie żelaznego obelisku i już w roku 1824 przystąpiono do pracy. Zwrócono się do Towarzystwa Przyjaciół Nauk o zaprojektowanie godeł pamiątkowych, które należałoby umieścić na pomniku. Projekt taki przedstawił na posiedzeniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk, w dniu 6 lutego 1825 roku, znany bibliograf i historyk literatury Feliks Bentkowski. Projekt był następujący: Na pomniku, mającym być odnowionym z woli rządu naszego, można by umieścić godła przypominające główne epoki połączenia stopniowego w jedno ciało obu krain i wskazać, że połączenie to nie było dziełem chwilowej przemocy lub pośpiechu, ale postępem czasu i wzajemnych korzyści stopniem utwierdzone, aż na koniec zupełnie dobrowolne zjednoczenie nastąpiło. Epokami tymi są: małżeństwo Jagiełły z Jadwigą, sejm horodelski [...], na koniec sejm lubelski [...], wynikłyby przeto trzy płaskorzeźby, a na czterech stronach byłyby napisy, Kraków, Horodło, Lublin.
W związku z tym projektem Towarzystwo uchwaliło, aby na pomniku znalazły się następujące sceny: ślub Władysława Jagiełły z Jadwigą, połączenie Litwinów z Polakami na sejmie w Horodle w 1413 roku i unia Polski z Litwą w Lublinie w 1569 roku. Rysunki do płaskorzeźb polecono wykonać członkowi Towarzystwa, profesorowi malarstwa na uniwersytecie, Antoniemu Brodowskiemu. W rzeczywistości na pomniku znalazła się tylko jedna płaskorzeźba przedstawiająca dwie postacie, jedną w koronie królewskiej, drugą w mitrze książęcej, podające sobie ręce i mające u stóp, z lewej strony, tarczę z Orłem polskim, z prawej z litewską Pogonią. Wykonał ją rzeźbiarz Paweł Maliński. Czech z pochodzenia, który przybył do Warszawy w 1816 roku i w 1827 roku objął na uniwersytecie katedrę rzeźby. Klasycystyczna forma pomnika była konwencjonalna, powtarzano ją wielokrotnie w tym czasie.
Uroczyste odsłonięcie pomnika odbyło się 26 sierpnia 1826 roku. Koszty budowy wyniosły 22 tys. 638 złp. 7 gr. Za odlew pomnika i dostarczone żelazo zapłacono hutom kieleckim 14 168 złp., Maliński za płaskorzeźby otrzymał 614 złp., resztę wydatkowano na przewiezienie oraz na roboty wykonane na miejscu, a więc na wymurowanie fundamentów, ustawienie rusztowań itp. Całą sumę wypłacono z funduszu skarbowego, znajdującego się w dyspozycji namiestnika Królestwa Polskiego gen. Józefa Zajączka.
Pomnik, ustawiony na specjalnie usypanym kopcu, był początkowo dostępny dla wszystkich. Z czasem otaczający go teren zadrzewiono i obsadzono krzewami oraz ogrodzono parkanem drewnianym, a następnie, na początku XX wieku, żelaznym stylowym. Pod pomnikiem wystawiono murowaną altanę dla gubernatora, a skwer zamknięto i oddano wyłącznie do jego dyspozycji”.
Literatura
Kazimierz S. Ożóg, Pomniki Lublina, Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, Lublin 2014.
Gawarecki H., O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta, Lublin 1974.
Gawroński L., Historia w pomniku zamknięta, [w:] „Kalendarz Lubelski” 1985.
