Nałęczów – architektura drewniana i murowana
Problemy konserwatorskie i stan zachowania na 2004 rok
Spis treści
[Zwiń]Zabudowa Nałęczowa
Nałęczów – do 1772 roku noszący nazwę Bochotnica – leży w północno-wschodniej części Wyżyny Lubelskiej, w dolinie rzeki Bystrej. Znaczenie i rozgłos już w pierwszej połowie XIX wieku zawdzięczał utworzonemu tu zakładowi leczniczemu, opartemu na miejscowych źródłach mineralnych.
Nowe domy nie były jednolite pod względem architektonicznym. Pierwsze wille z lat osiemdziesiątych XIX wieku były utrzymane w stylu szwajcarskim, na wzór modnych wówczas podwarszawskich letnisk. Najczęściej używanym materiałem było drewno, a charakterystyczną dekoracją – wycinane w deskach elementy ażurowe. Przykładem tego stylu były wille: „Aurelia" (istniejąca jeszcze w połowie, gdyż druga połowa została odcięta i sprzedana w okresie międzywojennym), „Oktawia" i „Zacisze" (rozebrana po II wojnie światowej). Na przełomie XIX i XX wieku w budownictwie Nałęczowa zapanowała secesja, na wzór warszawskich kamienic mieszczańskich. Wille, budowane zarówno z drewna, jak i kamienia, charakteryzowały się dekoracyjnymi fasadami, różnymi ozdobami rozmieszczonymi symetrycznie na ścianie frontowej, o motywach geometrycznych lub zaczerpniętych z przyrody. Ten styl reprezentowały wille: „Raj", „Tolin", „Regina" i inne. Zbudowane również w tym stylu wille „Pod Matką Boską", „Marzanna" i „Ukraina", z uwagi na bogactwo detali architektonicznych imitujących attyki renesansowe, zostały uznane za przedstawicielki tzw. stylu włoskiego. Na początku XX wieku rozpowszechnił się nowy styl — zakopiański, wprowadzony przez Jana Witkiewicza z inspiracji Stefana Żeromskiego. W tym stylu zostały zbudowane: „Chata" Żeromskiego, Ochrona, Dom Ludowy, Zabawkarnia i inne. Przetrwały, niezmienione, do chwili obecnej.
Analiza form architektonicznych
W krajobrazie architektonicznym Nałęczowa dominuje pałac Małachowskich, zaprojektowany przez Ferdynanda Naxa. Dodatkowo w parku zdrojowym, nad stawem, znajduje się najstarszy obiekt sanatoryjny, tzw. Hydropatia. Poza tym terenem usytuowane są duże wille letnie, obecnie całoroczne. Obiekty te, ze względu na swoje pierwotne przeznaczenie, mają specyficzną formę. Posiadają kilka wejść, obszerne okna oraz obszerne werandy. Drewniane pensjonaty osadzone są przeważnie na podmurówkach. Ich ściany są szkieletowe bądź pełne z bali, szalowane, zwieńczone płaskimi dachami. Wysunięte na metr okapy chronią elewacje drewniane przed opadami atmosferycznymi.
Poza obiektami drewnianymi można spotkać wille murowane. Niektóre z nich podkreślają swoją wartość poprzez wyszukane ogrodzenia z motywami roślinnymi, podobnymi formą do ozdób drewnianych na budynkach. Oprócz budynków zabytkowych istnieją też obiekty nowsze. Niestety, nie wszystkie pasują do miasteczka uzdrowiskowego. Drewniane domy wiejskie próbują nawiązywać wyglądem do stylu willi.
Na formę architektoniczną składają się również obiekty małej architektury, rzeźby oraz zabytkowe pomniki cmentarne.
Klasyfikacja typów zabudowy
Na zabudowę Nałęczowa składają się różne rodzaje budynków. Obiekty nie są jednolite, wykazują się różną formą uzależnioną od pełnionej funkcji. Podstawową grupą są wille. Ze względu na rodzaj użytych materiałów dzielimy je na drewniane i murowane. Na ul. Lipowej przeważają wille parterowe z użytkowym poddaszem lub jednopiętrowe. Z kolei na Armatniej Górze większość stanowią przestronne obiekty dwupiętrowe z użytkowym poddaszem, postawione na podmurówkach. Obiekty zbudowane w stylu szwajcarskim tworzą następną grupę o specyficznym typie. Należą do niej między innymi: „Oktawia”, „Podgórze”, „Widok” – znajdujące się na Armatniej Górze. Kolejną grupą są budynki wykonane w stylu zakopiańskim, można tu wymienić: kaplicę pod wezwaniem św. Karola Boromeusza oraz „Chatę” Stefana Żeromskiego, w której obecnie znajduje się muzeum jego imienia. Styl włoski reprezentuje willa „Ukraina”.
Jeszcze inną grupą obiektów są domy jednorodzinne. Niektóre, powstałe w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, wyraźnie odstają formą od uzdrowiskowego klimatu Nałęczowa. Do tej grupy obiektów można zaliczyć budynek domu towarowego usytuowanego blisko parku zdrojowego. Wyraźnie wyróżnia się on z otoczenia, podobnie jak postkomunistyczna bryła liceum plastycznego. Można także wyodrębnić kolejną grupę obiektów, jakimi są małe domki wiejskie lub tzw. małomiasteczkowe. Niektóre, poprzez deskowanie zewnętrzne, próbują upodabniać się do willi drewnianych. Inne są typowymi domkami jednorodzinnymi. Dodatkowo w Nałęczowie znajduje się dom kultury i kościół.
Dawne ogrody i parki towarzyszące budynkom zostały znacznie okrojone. Na ich skromnych wycinkach postawiono domy o nowym, innym wyrazie, które stanowią niepotrzebne dysonanse w ciekawym układzie urbanistycznym miasta. Wiele ogrodów i drewnianych willi już nie istnieje. Są też takie, które znajdują się w opłakanym stanie, jak np. Dom Górskiego, czy willa Gwizdanówka, która prawie przestała istnieć.
Opracowała Aneta Żuraw
Redakcja: Monika Śliwińska
