Hersz Wolf Erlich

Dzieciństwo i młodośćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

BundowiecBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Henryk początkowo studiował w Warszawie. Około 1902-1903 r. wszedł w akademickie kręgi młodzieży socjalistycznej, gdzie poznał Bronisława Grossera. Tak zaczęła się jego wielka działalność na rzecz ideologii socjalistycznej. Ponieważ Erlich był ustawicznie śledzony, a władze wydały nakaz jego aresztowania jako „groźnego przestępcy politycznego”, wyjechał do Petersburga i na tamtejszym uniwersytecie ukończył prawo w 1908 r. Podczas studiów, jak i po ich ukończeniu Erlich kilka razy był więziony za swoją działalność polityczną.

W Petersburgu poznał Szymona Dubnowa, wykładowcę w petersburskim Instytucie Studiów Żydowskich, założyciela Żydowskiego Towarzystwa Historyczno-Etnograficznego (1909 r.) i autora m. in. słynnej dziesięciotomowej pracy Die neueste Geschichte des jüdischen Volkes. Dubnow był człowiekiem znanym w kręgach politycznych – głosił pogląd nazwany „nacjonalizmem diasporycznym”, mówiący, że Żydzi są niezależni od innych narodów w sensie duchowym, społecznym i kulturalnym – lecz nie polityczno-terytorialnym. Dubnow uważał, że podstawą spójności Żydów jest język jidysz. Socjalistów chwalił wyłącznie za to, że tworzyli żydowskie szkoły.

Poglądy te zbliżyły młodego Hersza i Dubnowa – także prywatnie – w 1913 r. Erlich poślubił jego córkę. Przyjaźń pomiędzy teściem a zięciem była burzliwa. W latach trzydziestych słynny był ich publicystyczny spór o status Bundu. Dubnow (osiadły już wtedy w Rydze) zarzucał partii zięcia coraz mocniejsze wystąpienia antysyjonistyczne.

Od 1913 r. Henryk Erlich był członkiem Komitetu Centralnego Bundu. W 1919 r. rozpoczęła się jego kariera polityczno-społeczna, dzięki której w krótkim czasie stał się jednym z dwóch najbardziej wpływowych działaczy Bundu w Polsce. Drugim był Wiktor Alter (1890-1943), który poświęcił życie dla spraw socjalizmu i walki o prawa robotników. Alter był wielokrotnie więziony i zsyłany na Sybir. W latach 1940-43 z rozkazu władz sowieckich był więziony w ZSRR, a w 1943 r. został rozstrzelany¹.

Działacz politycznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Erlich był świetnym mówcą, organizatorem i działaczem politycznym. Sprawował wiele funkcji politycznych na różnych szczeblach administracji. W 1926 r. został członkiem Rady Gminy Żydowskiej w Warszawie. W latach 1919-34 i 1938-39 zasiadł w Radzie Miejskiej Warszawy. Wspólnie z Belą Szapiro-Nisenbaum, kandydował w wyborach do Sejmu Polskiego I, II i III kadencji, lecz z racji nowej ordynacji wyborczej żadne z nich nie uzyskało mandatu.

Lubelska działalnośćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Henryk Erlich, jako przywódca Bundu, bardzo często przyjeżdżał do Lublina, gdyż lubelski oddział tej partii był potężny, ale mimo to zbyt mały jak na możliwości i chęci agitatorów. W Lublinie Erlich ściśle współpracował z Belą Nissenbaum. W dokumentach zachowanych w Archiwum Państwowym w Lublinie możemy odczytać tzw. „raporty sytuacyjne” sporządzane przez tajnych wywiadowców dla lubelskiego Urzędu Bezpieczeństwa. Wywiadowcy byli nader skrupulatni gdyż, jeśli wierzyć zapiskom, cytowali dosłownie wystąpienia Erlicha skierowane często do licznych tłumów – na jednym z takich spotkań w teatrze „Panteon” było ok. 900 osób. Erlich wówczas występował ostro przeciw komunistom. W ich dążeniach widział ogromne zagrożenie dla całego świata. Potępiał również ortodoksów za ich służalczość wobec rządu polskiego. Jedynym ratunkiem miała być Palestyna – Erec Izrael (Ziemia Izraela), gdzie Żydzi mogliby żyć spokojnie.

Dla Polski, socjalizmu i II MiędzynarodówkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 1904-05 Erlich był redaktorem „Głosu Bundu” – jedynego czasopisma bundowskiego wydawanego w Królestwie Polskim do wybuchu I wojny światowej. Kiedy czasopismo zostało reaktywowane przez Komitet Centralny Bundu w latach 1919-20 pod nazwą „Tygodnik Socjalno-Demokratyczny”, Erlich także pełnił w nim funkcję redaktora.

Gdy w 1913 r. zmarł jeden z członków Komitetu Centralnego Bundu, Bronisław Grosser, Erlich zajął jego miejsce we władzach partii. Po rewolucji lutowej w 1917 r. należał do Komitetu Wykonawczego Robotniczej Rady Delegatów w Piotrogrodzie (ówczesna nazwa Petresburga). Jako reprezentant Rady, latem 1917 r., udał się w podróż z misją pokojową do Szwecji, Anglii, Francji i Włoch. Ponowna rewolucja i zmiany w ustroju państwa, spowodowały, że Erlich wrócił do Polski, wyrażając w ten sposób swój sprzeciw wobec przejęcia władzy przez bolszewików w Rosji.

Od 1921 r. z przerwami do roku 1926 r. Erlich był redaktorem naczelnym ukazującego się w Warszawie dwutygodnika, a od 1922 r. partyjnego czasopisma „Naje Fołks Cajtung” (w latach 1921-22 dwutygodnika, od 1922 r.– dziennika). Na łamach tej] gazety Erlich krytykował m. in. negatywne zmiany zachodzące w Związku Radzieckim od chwili wybuchu rewolucji październikowej w 1917 r.

Kiedy sytuacja polityczno - społeczna w Polsce, Niemczech i Rosji zaczęła ulegać przeobrażeniom, w 1930 r., ruch robotniczy usiłował wpłynąć na zmianę polityki światowej. Bund dołączył do II Międzynarodówki Socjalistycznej – Erlich wówczas zasiadł w egzekutywie (czyli komitecie wykonawczym) Międzynarodówki wraz z Wiktorem Alterem.

Jako prawnik należał do Zrzeszenia Prawników Socjalistów i bronił więźniów politycznych.

Z rozkazu towarzysza StalinaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W październiku 1939 r. wspólnie z Wiktorem Alterem, Henryk Erlich uciekł z Warszawy na tereny okupowane przez Związek Radziecki. Najprawdopodobniej obydwaj sądzili, że tam uda im się przetrwać katastrofę wojenną. Zostali aresztowani przez NKWD 2 sierpnia 1941r. w Brześciu i skazani na śmierć za „antyradziecką działalność”. Zwolniono ich na podstawie umowy zawartej pomiędzy Rylskim a Sikorskim. Amnestia dotyczyła wszystkich uwięzionych na terenach ZSRR obywateli polskich (którzy nie ulegli presji i nie oddali paszportu, wyrzekając się obywatelstwa polskiego). Erlich i Alter rozpoczęli współpracę z polską ambasadą oraz z organizacją Antyfaszystowskiego Komitetu Żydowskiego. Za sprzyjanie „wrogom” zostali ponownie aresztowani 4 grudnia 1941 r. Według zachowanych dokumentów Erlich popełnił samobójstwo² w więzieniu NKWD w Kujbyszewie 14 maja 1942 roku³.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski, Akta 403, sygn. 480.

Brzoza Cz., Żydowska mozaika polityczna w Polsce 1917-1927. Wybór dokumentów, Kraków 2003.

Horoch E., Socjalistyczny Powszechny Żydowski Związek Robotniczy „Bund” w Lublinie w latach 1918-1939 (główne problemy), [w:] Radzik T. (red.), Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, t. 1, Lublin 1995, s. 215-225.

Kuwałek R., Wysok W., Lublin. Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin 2001.

Pickhan G., Erlich Henryk, [w:] Tomaszewski J., Żbikowski A. (red.), Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura, Warszawa 2001, s. 86.

Żebrowski R., Alter Wiktor, [w:] Borzymińska Z., Żebrowski R. (oprac.), Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, t. 1, Warszawa 2003, s. 74-75.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Wróć do odniesienia Wiktor Alter został aresztowany w 1939 r. przez władze radzieckie razem z Erlichem. W 1941 r. obydwaj skazani zostali na karę śmierci, zamienioną potem na 10 lat więzienia. Uwolnieni po amnestii po układzie Majski-Sikorski, współpracowali z ambasadą polską. Za to zostali ponownie aresztowani w grudniu 1941 r. Alter był więziony do lutego 1943 r. Wtedy rozstrzelano go, bez odnowienia śledztwa – por. Żebrowski R., Alter Wiktor, [w:] Borzymińska Z., Żebrowski R. (oprac.), Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, t. 1, Warszawa 2003, s.74-75 oraz Brzoza Cz., Żydowska mozaika polityczna w Polsce 1917-1927. Wybór dokumentów, Kraków, 2003, s. 141-142.
2. Wróć do odniesienia Do tej informacji należy podchodzić z dystansem. W aresztach sowieckich więźniowie polityczni niejednokrotnie „popełniali samobójstwa”, gdyż takie rozwiązanie było najlepsze dla sądu NKWD. Jako „element wywrotowy” więźniowie polityczni byli „usuwani” czyli ich samobójstwo fingowano, by nikt nie podejrzewał, że było w rzeczywistości zabójstwem. W ten sposób pozbywano się niejednego uciążliwego „wraga sawieckogo naroda”. .
3. Wróć do odniesienia Czesław Brzoza jako miejsce śmierci Erlicha podał więzienie w Kujbyszewie, por. Czesław Brzoza, Żydowska mozaika polityczna w Polsce 1917-1927. Wybór dokumentów, Kraków 2003, s. 162. Podobną informację w biogramie Erlicha zawarł Rafał Żebrowski, por. Żebrowski R., Alter Wiktor, [w:] Borzymińska Z., Żebrowski R. (oprac.), Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, t. 1, Warszawa 2003, s. 75. Robert Kuwałek w artykule Społeczność żydowska w XIX i XX wieku podał, że Henryk Erlich zamordowany został w 1941 r. przez NKWD w moskiewskim więzieniu na Łubiance; por. Kuwałek R., Wysok W., Lublin. Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin 2001, s. 70.