Tumult (łac. tumultus – zgiełk) – zamieszki wywołane przez wiele osób; w okresie I Rzeczpospolitej najczęściej na tle wyznaniowym, połączone z bezczeszczeniem przedmiotów kultu, niszczeniem mienia prywatnego, a nawet ofiarami śmiertelnymi.
Procesy o mord rytualny – postępowanie sądowe oparte na fałszywym przekonaniu, zgodnie z którym wyznawcy judaizmu potrzebują krwi chrześcijan do celów kultowych.
Najstarsze wzmianki o osiedlaniu się Żydów w Lublinie pochodzą z 1336 r., w tym czasie król Kazimierz Wielki zezwolił Żydom zamieszkać na przedmieściu Piaski. Wkrótce, w drugiej połowie XV w., pojawiły się pierwsze wzmianki o zorganizowanej reprezentacji żydowskich mieszkańców miasta – gminie.
(19.06.1911, Salzburg – 20.08.1962)
Szef sztabu akcji Reinhardt
.
W dniach 3–4 listopada 1943 r. niemieckie władze bezpieczeństwa przeprowadziły w dystrykcie lubelskim masowy mord Żydów, któremu nadano kryptonim „Erntefest” („Dożynki”). W ciągu zaledwie dwóch dni zamordowano w dystrykcie lubelskim około 42000 osób, co sprawiło, że akcja „Erntefest” stała się największym jednostkowym mordem w czasie II wojny światowej dokonanym w niemieckich obozach koncentracyjnych.
Dzieje Lublina są nierozerwalnie związane z życiem społeczności żydowskiej, która od wieków stanowiła integralną część mieszkańców miasta, współtworząc jego charakter, klimat duchowy i umysłowy. Lublin należał do najważniejszych miast w historii Żydów wschodnioeuropejskich, przez kilka stuleci był ważnym centrum żydowskiej nauki i kultury.
W XVI wieku Lublin stał się jednym z najważniejszych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów skupisk ludności żydowskiej. Od początków stulecia działała w mieście jedna z najlepszych uczelni rabinackich w Europie, kwitła nauka i kultura. Tu także przez szereg lat obradował żydowski parlament – Sejm Czterech Ziem.
Od lat 30. aktywny członek ruchu nazistowskiego w Austrii. Od 1939 roku dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim. Bliski współpracownik Heinricha Himmlera. Bezwzględny realizator i kreator polityki germanizacyjnej oraz eksterminacji ludności żydowskiej w ramach akcji „Reinhardt”. Od 1943 roku wyższy dowódca SS i policji w rejonie Morza Adriatyckiego, gdzie odpowiadał na zagładę Żydów i walkę z partyzantką. Popełnił samobójstwo w maju 1945 roku.
Komory gazowe – jedna z najbardziej przerażających konsekwencji nazistowskiej ideologii – zostały pomyślane jako „humanitarny” sposób przeprowadzania masowych egzekucji. Zastosowano je m.in. podczas akcji Reinhardt
oraz w obozie Auschwitz II - Birkenau. Masowa eksterminacja z użyciem silnych substancji trujących (tlenek węgla) rozpoczęła się na początku grudnia 1941 roku. Jako środka do mordowania używano początkowo ruchomych komór gazowych, a następnie stacjonarnych komór gazowych. Do dnia dzisiejszego komory gazowe zachowały się jedynie w byłym obozie na Majdanku oraz w Auschwitz I.
Obóz zagłady w Treblince był trzecim obozem funkcjonującym w ramach Aktion „Reinhardt” rozpoczętej w marcu 1942 r. Kiedy powstawał dwa pierwsze obozy w Bełżcu i w Sobiborze działały – Niemcy mordowali w nich ludność żydowską z dystryktów lubelskiego, krakowskiego i „Galicja”. Pierwszy powstał obóz w Bełżcu. Na jego wzór zbudowano obóz w Sobiborze. Doświadczenia zdobyte w obu tych ośrodkach zagłady Niemcy wykorzystali przy budowie obozu w Treblince. Obóz ten stał się najbardziej „perfekcyjnym” obozem w ramach Aktion „Reinhardt”.
Obóz zagłady w Sobiborze zlokalizowany został w dystrykcie lubelskim w niedużej odległości od Chełma i Włodawy. Budowę obozu w Sobiborze rozpoczęto na przełomie zimy i wiosny 1942 r. Powierzchnia obozu wynosiła ok. 50 ha. Był to największy obóz spośród obozów włączonych w akcję "Reinhardt".
Obóz zagłady w Bełżcu został zlokalizowany na styku trzech dystryktów: lubelskiego, krakowskiego oraz Galicja, przy trasie kolejowej łączącej Lublin ze Lwowem. W niedużej odległości od Bełżca znajdowała się Rawa Ruska, która stanowiła ważny węzeł komunikacyjny. Niemcy szacowali, iż teren tych trzech dystryktów zamieszkuje co najmniej 1 mln Żydów. Bełżec stał się pierwszym obozem zagłady akcji „Reinhardt”, będący obozem eksperymentalnym.
Powstanie obozu na Majdanku (KL Lublin) było związane z planami germanizacji terenów Europy Wschodniej. Według tych planów Majdanek miał być źródłem siły roboczej. Przeznaczony był dla więźniów różnych narodowości, przy czym najliczniejszą grupą więźniów byli Żydzi. Obóz na Majdanku różnił się od obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze pod wieloma względami.
Obóz koncentracyjny na Majdanku (KL Lublin) zaplanowany był przede wszystkim jako obóz pracy, źródło siły roboczej i miejsce grabieży mienia. Na pewnym etapie funkcjonowania stał się jednak ośrodkiem eksterminacji przede wszystkim dla więźniów pochodzenia żydowskiego.
Na początku listopada 1942 roku funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa (SD) i Policji Bezpieczeństwa (Sipo) w Lublinie przystąpili do całkowitej likwidacji getta szczątkowego w peryferyjnej dzielnicy Majdan Tatarski. Podczas akcji zamordowano wszystkich członków Judenratu na czele z prezesem Markiem Altenem, konfidenta Szamę Grajera oraz komendanta policji żydowskiej Mendla (Mońka) Goldfarba. Pozostałych Żydów pognano do KL Lublin (Majdanek), gdzie zginęli w komorach gazowych. Przez kolejne kilka tygodni trwała grabież i niszczenie materialnej substancji zlikwidowanego getta.
Akcja „Reinhardt”, której celem była początkowo eksterminacja Żydów zamieszkujących obszar Generalnego Gubernatorstwa, rozszerzona na Żydów z różnych okupowanych państw europejskich, rozpoczęła się w nocy z 16 na 17 marca 1942 roku od likwidacji getta w Lublinie, gdzie znajdował się również sztab całej operacji.
Likwidacja dzielnicy żydowskiej na Podzamczu w materialnej substancji miasta była następstwem z jednej strony fatalnego stanu technicznego większości budynków, a z drugiej wysiedleniem i biologiczną eksterminacją ludności żydowskiej. Zgodnie z niemieckimi planami zniszczeniu miała ulec zabudowa, tak aby nie pozostał żaden namacalny ślad wielowiekowej egzystencji społeczności żydowskiej w Lublinie. Wyburzanie rozpoczęto niedługo po zakończeniu deportacji lubelskich Żydów do obozu zagłady w Bełżcu i przeniesieniu kilku tysięcy pozostałych przy życiu na Majdan Tatarski. Równolegle z instytucjonalnym działaniem władz niemieckich na terenie zlikwidowanego getta trwał szaber.
Funkcjonowanie dzielnicy żydowskiej na Podzamczu podczas okupacji można podzielić na cztery okresy. Pierwszy rozpoczął się w momencie wkroczenia wojsk niemieckich do Lublina i trwał do marca 1941 roku. Drugi okres rozpoczyna rozporządzenie wydane przez gubernatora dystryktu lubelskiego Ernsta Zörnera, na mocy którego utworzono getto. Trzeci okres rozpoczął się na przełomie 1941 i 1942 roku, gdy Niemcy wprowadzili podział getta na części A i B. Ostatni okres funkcjonowania getta rozpoczął się z 16 na 17 marca 1942 roku i był początkiem realizacji akcji "Reinhardt".
Źródło: A. Kopciowski, Zarys dziejów Żydów w Lublinie [w:] Żydzi w Lublinie, Żydzi we Lwowie, J. Zętar, E. Żurek, S.J. Żurek [red.], Lublin 2006.
Fragmenty wspomnień związanych z likwidacją sierocińca dla dzieci żydowskich mieszczącego się w Lublinie przy ul. Grodzkiej 11.
W czasie likwidacji getta na Podzamczu dzieci i ich opiekunki z sierocińca zostały wywiezione na teren nieczynnej kopalni piasku i tam zastrzelone przez niemiecką policję w marcu 1942 r.
Budowa Domu Pereca rozpoczęła się jeszcze przed II wojną światową. Miał on być centrum świeckiego życia żydowskiego w Lublinie, jednak jego uroczyste otwarcie – zaplanowane na 1 września 1939 roku – nie odbyło się w związku z inwazją III Rzeszy na Polskę. Po wyzwoleniu Lublina spod okupacji niemieckiej Dom Pereca stał się centrum odradzającego się życia społecznego i kulturalnego Żydów powracających do miasta. Komitet Żydowski w Lublinie przejął budynek już w sierpniu 1944 roku. Początkowo gmach służył wyłącznie jako noclegownia, ale z czasem udało się w nim zorganizować kuchnię i wyremontować salę teatralną. W 1948 roku do Domu Pereca przeniesiono Żydowską Szkołę Powszechną. Mimo że placówka działała tylko do połowy 1949 roku, gmach uzyskał tym samym na krótki czas swoją pierwotną funkcję siedziby szkoły żydowskiej. Od 1951 roku budynek przeszedł na własność Ministerstwa Rolnictwa, następnie zajmował go ówczesny Instytut Medycyny Pracy i Higieny Wsi im. Witolda Chodźki. Obecnie mieści się w nim siedziba Narodowego Funduszu Zdrowia.