Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Teatr żydowski w Lublinie

Lublin był ważnym ośrodkiem kultury żydowskiej. Potrzeby kulturalne elity lubelskich Żydów zaspokajał m.in. polski teatr zawodowy i gościnne występy żydowskich zespołów wędrownych, które od czasu do czasu odwiedzały miasto. Ważne miejsce zajmował również żydowski teatr amatorski.

Teatr Stary
Teatr Stary (Autor: Hartwig, Edward (1909-2003))

Spis treści

[RozwińZwiń]

Początki teatru żydowskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Funkcjonowanie teatru w religijnych środowiskach żydowskich było zakazane. Dozwolone były jedynie przedstawienia wystawiane w czasie święta Purim, tzw. purimszpile. Były to scenki ludowe o tematyce biblijnej, zwykle oparte na historii perskiej królowej Estery. W XIX w. w środowiskach polskich Żydów wykształciły się grupy zawodowych aktorów purimowych. Tradycja purimpszpil była żywa do czasu, gdy postępująca laicyzacja niektórych środowisk żydowskich doprowadziła do powstania nowoczesnego teatru żydowskiego.

Jego twórcą był dramatopisarz i poeta Abraham Goldfaden, który w Jassach, na terenie Rumunii, założył pierwszy stały teatr żydowski. Teatr ten dawał Żydom możliwość obcowania również ze sztuką nieżydowską, przez co stał się oknem na świat dla ówczesnych Żydów.

Rozwój środowiska teatralnego w PolsceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pod koniec XIX w. żydowska twórczość teatralna zaczęła docierać do Polski. Szybko przedostała się do teatrów. Znamienne dla teatru żydowskiego było posługiwanie się językiem jidysz. Teatr żydowski, czerpiąc z bogactwa jidisz, wykorzystując jego środki ekspresji, dawał wyraz zmianom społecznym, ukazywał rozpadanie się dotychczasowego sposobu życia, spowodowanego przez nową przemysłową epokę. Teatr żydowski w Polsce ukazywał narastające zróżnicowanie polskiego żydostwa i wewnętrzną złożoność tej społeczności1.

Najprężniej rozwijały się sceny w Warszawie, Łodzi, Krakowie i Wilnie.

Od poł. lat 80. XIX w. do 1905 r. wystawianie sztuk w języku jidisz było zakazane w całym imperium rosyjskim.  Po jego zalegalizowaniu nastąpił rozkwit teatru żydowskiego. Przedstawienia grano zarówno w Warszawie, jak i w prowincjonalnych miasteczkach. W tym czasie popularne były sztuki Szolema Alejchema, a w nowej prasie żydowskiej zaczęła ukazywać się żydowska krytyka teatralna zapoczątkowana przez Icchaka Lejba Pereca. Perec zachęcał młodych entuzjastów literatury jidisz do tworzenia trup amatorskich2. Już przed 1911 rokiem istniało w Polsce 360 amatorskich zespołów teatralnych działających przede wszystkim na prowincji.

Najważniejszą  rolę teatr żydowski odgrywał w Polsce międzywojennej. Wystawiano klasykę, popularne komedie muzyczne, a nawet nowoczesny kabaret. Mimo gospodarczego kryzysu lat 30. teatr żydowski rozkwitał, co miało wpływ na całą społeczność żydowską, jej jedność i własną identyfikację.

Żydowski teatr amatorski w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze wzmianki o żydowskim teatrze amatorskim3 w Lublinie pochodzą z 1892 roku. Dotyczyły one spektaklu zorganizowanego przez Kupiecki Komitet Pomocy Chorym na Cholerę.

Następna informacja pochodzi z 1898 roku – wtedy też, w Teatrze Makowskiego na Starym Mieście u zbiegu ulic Jezuickiej i Dominikańskiej, kółko żydowskich amatorów wystawiło w celach charytatywnych trzy jednoaktówki.

Ożywienie teatru amatorskiego nastąpiło w 1905 roku. Organizatorami przedstawień były osoby prywatne oraz różne organizacje. Na przykład, w 1906 roku Szymon Zybrański, mieszkaniec ulicy Podzamcze, urządził przedstawienie amatorskie z tańcami w Kazimierzu na rzecz ofiar pogromu białostockiego. Natomiast w 1907 roku Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Żydowskich Rzemieślników wystąpiło z prośbą o zezwolenie na spektakl amatorski na rzecz swoich członków. W 1912 roku to samo Towarzystwo wystąpiło z prośbą o zezwolenie na spektakl amatorski w teatrze „Rusałka”.

W lutym 1907 roku powstało Lubelskie Żydowskie Towarzystwo Muzyczno-Teatralne „Hazomir”, którego siedziba znajdowała się na Starym Mieście (ul. Złota 5). Towarzystwo stawiało sobie za cel popularyzowanie muzyki żydowskiej, naukę utworów kompozytorów żydowskich, organizowanie publicznych koncertów, a także pomoc materialną dla zdolnych muzyków i literatów. Przedstawienia organizowało również Lubelskie Żydowskie Towarzystwo Dobroczynności. Lubelski teatr amatorski służył więc przede wszystkim celom charytatywnym, a wystawiane spektakle zdobyciu funduszy na potrzeby społeczne4.  Spektakle grano w prywatnym teatrze zimowym „Panteon” (wcześniej Teatr Makowskiego), a także w teatrze letnim „Rusałka” przy ul. Zamojskiej lub też w siedzibach stowarzyszeń społecznych.

Wystawiano nie tylko sztuki pełnospektaklowe, lecz organizowano również Wieczory humorystyczne – przedstawienia składane, w których przeplatały się recytacje, piosenki i muzyka5. Były to tzw. "wieczornice muzyczne", na które zapraszano sławnych muzyków, skrzypków i wiolonczelistów. W repertuarze obok fragmentów znanych oper znajdowały się żydowskie pieśni ludowe, a także polskie pieśni patriotyczne.

Żydowski teatr zawodowy w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Lublinie wystawiano również sztuki profesjonalnych grup teatralnych. W latach 80. XIX w. w Lublinie bawiła grupa teatralna z Odessy, dając w Teatrze Letnim przedstawienia trzy razy w tygodniu. W 1916 roku w teatrze letnim „Rusałka” występowała trupa Waksmana. Jej występy nie cieszyły się jednak dużym powodzeniem – krytykowano zbyt błahy repertuar tego zespołu. Wiosną tego samego roku, solowe występy dawał węgierski artysta Izso Sztajnberg, a jesienią w „Rusałce” wystawiało swe spektakle Towarzystwo Zjednoczonych Artystów pod dyrekcją A.H. Herszkowicza. Zespół Herszkowicza wystawiał popularny repertuar – operetki oraz melodramaty.

W 1917 roku nadal występowała trupa Herszkowicza, a także trupa Szylinga. Jednak największym wydarzeniem były spektakle zespołu Estery Rachel Kamińskiej grane w teatrze „Panteon” oraz w Teatrze Wielkim. Grano wtedy „Norę” Henryka Ibsena, a także dramaty żydowskie: „Rzeź”, „Chasię sierotkę”, a także „Mirele Efros” Jakuba Gordina. Występ tej trupy był wydarzeniem artystycznym, które długo omawiano na łamach żydowskiej prasy. Latem do Lublina przybyła Warszawska Żydowska Trupa Teatru Centralnego, występował także zespół dramatyczno-operetkowy „artystów łódzkich i warszawskich”.

Publicyści „Myśli Żydowskiej” krytykowali dotychczasowy dorobek teatru żydowskiego. Przede wszystkim to, że czołowe miejsce w repertuarze zajęła sztuka ze śpiewami i tańcami, zamiast teatru poważnego, dramatycznego6.

Żydowski teatr w Lublinie u progu II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach międzywojennych publiczność żydowska skupiała się przede wszystkim przy dawnym Teatrze Starym (potem „Teatr Panteon”, „Teatr Powszechny”), zwanym Teatrem Łukasza Rodakiewicza. Wystawiano tam 2-3 razy w tygodniu sztuki w wykonaniu takich aktorów, jak: Ida Kamińska, Jonas Turkow, Moris Szwarc, Dina Halpern, Rudolf Zasławski, Dżigan Szumacher i inni. Na czele tego teatru stał Trachtenberg7. W lubelskim środowisku żydowskim znany był również Jakub Waksman, dramaturg i reżyser sztuk wystawianych w „Panteonie”, związany z Towarzystwem Hazomir8. Oczywiście w dalszym ciągu aktywnie działały amatorskie grupy teatralne zarówno w szkołach, jaki przy różnych organizacjach.

W czasie wojny działalność teatralna miała szczególną wartość. Nadal wystawiano sztuki w gettach, a nawet w obozach koncentracyjnych. Niestety, nie mamy informacji na temat jakiejkolwiek działalności teatralnej w getcie lubelskim.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Goldberg K., Znaczenie teatru żydowskiego dla polskich Żydów, [w:] Kuligowska-Korzeniewska A., Leyko M. (red.), Teatr żydowski w Polsce, Łódź 1998, s. 320–326.

Kruk S., Teatralia w lubelskiej „Myśli żydowskiej" 1916–1917, „Pamiętnik Teatralny”, z. 1/4, (1992), s. 377–390.

Mańkowski Z., Życie społeczno-kulturalne Żydów w Lublinie w przededniu II wojny światowej, [w:] Doroszewski J., Radzik T. (red.), Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939, Lublin 1992. 

Steinlauf M.S., Teatr żydowski w Polsce. Stan badań, „Pamiętnik Teatralny”, z. 1/4, (1992), s. 7–21.

Styk M. B., Żydowski teatr amatorski w Lublinie, [w:] Kuligowska-Korzeniewska A., Leyko M. (red.), Teatr żydowski w Polsce,  Łódź 1998, s. 88–96.

”Scriptores” nr 27, Lublin 2003.

Wajs K., Wajs S., Fakty i wydarzenia z życia lubelskich Żydów, Lublin 1997.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia K. Goldberg, Znaczenie teatru żydowskiego dla polskich Żydów, [w:] Teatr żydowski w Polsce..., s. 322-323.
  2. Wróć do odniesienia Por. M.S. Steinlauf, Teatr żydowski w Polsce. Stan badań,„Pamiętnik Teatralny”, z. 1/4, (1992), s. 16-17.
  3. Wróć do odniesienia M.B. Styk, Żydowski teatr amatorski w Lublinie, [w:] A. Kuligowska-Korzeniewska, M. Leyko (red.), Teatr żydowski w Polsce, Łódź 1998, s. 89.
  4. Wróć do odniesienia Por. M.B. Styk, Żydowski teatr amatorski..., s. 90-96.
  5. Wróć do odniesienia S. Kruk, Teatralia w lubelskiej „Myśli żydowskiej" 1916-1917, „Pamiętnik Teatralny”, z. 1/4, (1992), s. 378-379.
  6. Wróć do odniesienia Por. S. Kruk, Teatralia..., s. 381-386.
  7. Wróć do odniesienia Z. Mańkowski, Życie społeczno-kulturalne Żydów w Lublinie w przededniu II wojny światowej, [w:] J. Doroszewski, T. Radzik (red.), Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918-1939, Lublin 1992.
  8. Wróć do odniesienia Por. R. Kuwałek, Czy Lublin miał żydowskie elity?, ”Scriptores” nr 27, Lublin 2003, s. 110.