Reportaż prasowy
Reportaż to rodzaj pisarski, który stara się przekazać prawdziwą i szczegółową relację o wydarzeniach bezpośrednio widzianych lub sprawach dokładnie udokumentowanych - Ryszard Kapuściński.
Spis treści
[Zwiń]Zrozumieć świat i ludzi
Reportaż może być ciekawszy niż fikcja, jeśli zależy nam na zrozumieniu świata i ludzi. Pozwala zmierzyć się z przeszłością tak, aby zyskała aktualny wymiar. U podstaw reportażu leży realny fakt, konkret postrzegany oczyma reportera, ale bez odautorskiego komentarza. Prawo do osądu pozostawione jest czytelnikom. Reportaż można pisać w pierwszej osobie, a można posłużyć się wyłącznie postaciami bohaterów i ich wypowiedziami. Można w tekście użyć fragmenty wspomnień, rozmów, portretu, opisu miejsca, także cytaty z listów, dokumentów itp. – wszystko w celu ustalenia prawdy i zarysowania jak najszerszego kontekstu dla danego problemu. Bo w reportażu najważniejsza jest PRAWDA.
Cechy reportażu
- gatunek z pogranicza dziennikarstwa i literatury pięknej, co oznacza, że w reportażu ważne są zarówno fakty, jak i umiejętność ich wyrażania za pomocą środków literackich;
- materiał faktograficzny, który jest podstawową materią reportażu, układa się w wyraziste obrazy, czasem nawet w fabułę, ale o jego randze decyduje stopień zgodności z rzeczywistością, a nie walory czysto literackie, artystyczne – na tym polega sprawozdawczość reportażu;
- język reportażu posługuje się środkami właściwymi dla literatury pięknej – operowanie językiem obliczone jest na efekt emocjonalny, a nie tylko dyskursywny; kompozycja i stylistyka wypowiedzi literackiej (metafora, symbol, skrót, aluzja, paralela, groteska, itp.) używana jest po to, by wzbudzić w czytelniku refleksję;
- jedyną ingerencją autora w świat przedstawiony jest selektywny dobór zamieszczonych w nim faktów, a także opis wydarzeń prowadzący do sugestywnej pointy – ocenę pozostawia on czytelnikowi;
- reportaż traktuje o rzeczywistości konkretnej, podlegającej sprawdzeniu, dlatego tak wyraźnie posiada znamiona dokumentu; to on utrwala to, co się dzieje pomiędzy „wielkimi wydarzeniami, czyli to, co jest to w gruncie rzeczy esencją naszej egzystencji – właśnie życie codzienne;
- opisywane wydarzenie powinno mieć aktualny wymiar;
- celem reportażu jest opisywanie „nowin” w taki sposób, aby wywarły na odbiorcy jak największe wrażenie; bardzo ważna jest możliwość natychmiastowego uwrażliwiania opinii publicznej na różnorakie problemy polityczne, gospodarcze, kulturalne, społeczne i obyczajowe; często to właśnie cel reportażu decyduje o selekcji faktów, ich użyciu i uogólnieniu.
Formy reportażu
Pod względem pisarskim wyróżniamy reportaż:
- literacki: przeważają w nim elementy obrazowania literackiego, pewne formy językowe charakterystyczne dla literackiego opisu rzeczywistości,
- publicystyczny: przeważają elementy sprawozdawczości i komentarz publicystyczny.
Pod względem struktury wyróżniamy reportaż:
- fabularny: akcja koncentruje się wokół wydarzeń i bohaterów oraz obrazów i opisów z punktu widzenia reportera; zdarzenia ujmowane są w różnych układach i formach od najprostszej rejestracji pojedynczych faktów, poprzez historie w układzie chronologicznym bądź przyczynowo-skutkowym, fabuła ujmowana jest w formie scen o napięciu dramatycznym (kontrasty, paralele); tematem są losy bohaterów oraz przemiany środowiskowe;
- problemowy: punktem wyjścia są skargi wymagające interwencji, relacje obywateli dostrzegających jakieś nieprawidłowości w życiu społecznym lub własne obserwacje reportera na wybrany przez niego temat; proces dochodzenia do prawdy ujęty jest w formę rozprawy z zarysowaniem problemu, wysuwaniem tez, argumentacją i uzasadnianiem stanowiska reportera.
Pod względem tematycznym wyróżniamy m.in. reportaże:
- społeczne,
- kulturalne,
- polityczne,
- obyczajowe,
- psychologiczne,
- historyczne,
- podróżnicze,
- śledcze.
Historia gatunku na świecie
Nazwa reportaż pochodzi od łacińskiego słowa reportare, czyli „odnoszę”, „donoszę” o danym wydarzeniu do świadomości ludzi, którzy owego zdarzenia nie widzieli. Nazwę reportaż znajdujemy już w czasach starożytnych jako źródło informacji dla całych grup społecznych, opisujące ważne wydarzenia. Potrzeba informacji narastająca wraz z rozwojem nowożytnego społeczeństwa stworzyła reportaż współczesny. Jego początków można szukać w opowieściach kupców, żeglarzy, podróżników, rycerzy, wreszcie w listach. Niektórzy reportażem nazywają pisma Cezara lub Pliniusza Młodszego, czy też Marco Polo i jego Opis świata. Jednak czas reportażu nadszedł dopiero w II połowie XIX wieku, wraz z rewolucją przemysłową i rozwojem prasy. Miało to związek z zapotrzebowaniem wielonakładowej prasy na wiarygodną informację. Była to jednak informacja mająca charakter sprawozdania dziennikarskiego z prawdziwych wydarzeń, wzbogaconego o dokładny opis środowiska, charakterystykę postaci, wrażenia samego reportera dającego w pewnym sensie czytelnikom do zrozumienia, jaki jest jego stosunek do przedstawianej rzeczywistości. Sprawozdania te przybierały formę listów, relacji z podróży, diariuszy, szkiców czy wręcz nowel, w których prezentowano autentyczne zdarzenia z życia różnych warstw społecznych.
Informacja czy relacja zaczęły się przeplatać z literaturą w konwencji reportażowej, która kładła nacisk na tło owych autentycznych wydarzeń: na konflikty polityczne, społeczne i międzyludzkie, na złożoność problemów współczesnego życia, na uwarunkowania psychologiczne i społeczne bohatera. Jako mistrz reportażu literackiego i felietonu zasłynął urodzony w Pradze, a piszący po niemiecku pisarz, dziennikarz i reporter pochodzenia żydowskiego Egon Erwin Kisch (1885–1948), dzięki opisom swoich podróży po niemal wszystkich kontynentach.
Historia gatunku w Polsce
W piśmiennictwie polskim już pod koniec XVI wieku pojawiły się przedreportażowe próbki, które zawierały w sobie cechy zarówno literatury dokumentalnej jak i poetyckiej. Wymienić tu można chociażby takich autorów jak: Sebastian Klonowic (Flis, 1595), Jan Potocki (Podróż do Turek i Egiptu, 1789), Julian Ursyn Niemcewicz (Podróże po Ameryce, 1787–1807). W XIX wieku do tego grona dołącza m.in. Henryk Sienkiewicz (Listy z Afryki). Cechy reportażu posiadają już także utwory I.J. Kraszewskiego (Pracownia Suchodolskiego), Bolesława Prusa (Szkice warszawskie), Marii Konopnickiej (Obrazki więzienne, Ludzie i rzeczy) czy obrazki naturalistyczne Adolfa Dygasińskiego.
Za pierwszy nowoczesny reportaż w dziejach literatury polskiej uważa się Pielgrzymkę do Jasnej Góry (1895) Władysława Reymonta, napisaną w setną rocznicę insurekcji kościuszkowskiej. W okresie międzywojennym reportaże coraz częściej pojawiają się na łamach prasy. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tego gatunku stanie się wówczas Ksawery Pruszyński (W czerwonej Hiszpanii, Podróż po Polsce) oraz Melchior Wańkowicz (Opierzona rewolucja, Na tropach Smętka). Warto wspomnieć także osobę Marii Kuncewiczowej (Warszawa w nocy), H. Naglerowej (Ludzie prawdziwi) czy Zbigniewa Uniłowskiego (Pamiętnik morski).
Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku w wyniku dyskusji nad programami literackimi została sformułowana definicja reportażu. Jego źródeł można szukać z założeniach literatury faktu, wysuwanych przez literacką awangardę rewolucyjną w latach 20. w Związku Radzieckim, do której nawiązywali polscy krytycy i twórcy. Ich program nawoływał do tworzenia literatury, która odrzucając wszelkie formy beletrystyczne i schematy artystycznej kompozycji, zwracałaby się ku naturalnym układom zdarzeń, jakie stwarza życie, czyli ściśle opisywała fakty.
Reportaż utożsamiany z literaturą faktu traktowano jako dokument czasu. Doświadczenie wojny wspólne wielu ludziom dokonało swoistej zamiany – czytelnik sam stał się bohaterem. Opisywane w reportażu fakty są mu znane z własnego doświadczenia, dlatego wybiera je i ocenia wyżej od najbardziej fantastycznej fikcji. Czytelnik uważa się nie tylko za bohatera, ale i poniekąd autora. Emancypacja czytelnika dokonana przez wojnę, rozciągnęła się także na ludzi, którzy jej nie przeżyli. W Polsce i na świecie po II wojnie światowej wzrosło zapotrzebowanie na literaturę ukazującą w sposób dokumentalny przełomowe wydarzenia. Tu więc mógł już swobodnie rozwijać się reportaż, którego żywy opis prawdziwych wydarzeń ukazujący życie bez upiększeń, trafiał do szerokiego kręgu odbiorców.
Praktyka realnego socjalizmu lat 50. pozwala na dalszy rozwój reportażu. Choć w dosyć ograniczonej formie, jednak reportaż artystyczny, nieco zbeletryzowany, zbliżony czasem do noweli, był wykorzystywany do demaskowania absurdów i problemów życia politycznego i codziennego (działalność pisma „Po Prostu” w latach 1956–1957). Mimo braku warunków do swobodnego opisywania faktów, rosło grono dziennikarzy uprawiających ten gatunek. Ogłaszano konkursy, wydawano zbiory reportaży. W 1974 roku ukazał się pierwszy tom Karafki La Fontaine’a Melchiora Wańkowicza, który stał się niemalże dekalogiem polskich reportażystów. Twórczość Ksawerego Pruszyńskiego i Melchiora Wańkowicza usankcjonowała pojęcie reportażu literackiego. Wówczas to reportaż z jednej strony wpłynął na kształtowanie się metod literackiej narracji, zaś z drugiej dowiódł, iż w przekazie informacji o autentycznych wydarzeniach można stosować techniki fabularne, literackie, prozatorskie.
Do najwybitniejszych współczesnych reportażystów należą m.in. Ryszard Kapuściński, Hanna Krall, Marian Brandys, Krzysztof Kąkolewski, Barbara Łopieńska, Wojciech Jagielski, Mariusz Szczygieł.