Szczebrzeszyn – synagoga
Pierwszą synagogę w Szczebrzeszynie wzniesiono najprawdopodobniej pod koniec XV wieku. Z treści przywileju wynika, że była położona obok placu zwanego podworcem Duczeńskim. Budynek otaczały drewniane zabudowania żydowskie, w pobliżu znajdowały się dom szkolnika i bet ha-midrasz.
Spis treści
[Zwiń]Lokalizacja
Budynek w obrębie zabudowań miejskich, w zachodniej części miasta. Obiekt od północy sąsiaduje z rynkiem, od wschodu z kościołem św. Katarzyny, od zachodu zaś z cerkwią.
Funkcje
Synagoga, obecnie dom kultury.
Historia
Obecna synagoga została wybudowana w początkach XVII wieku. Obiekt był kilkakrotnie remontowany. W pracach w 1885 roku udział wzięli Piotr Radziszewski (prace murarskie), Szmuel Beglauter (prace ciesielskie), Chaim Laske (prace tynkarskie), Jankiel Cukier z Józefowa (dostarczyciel kamienia, cegły i wapna), Ela Szajman (dostarczyciel drewna). Podczas remontu synagogi po pożarze z 1905 roku pracami kierował Awraham Mordechaj Bojm, a do samych prac zatrudniono tylko szczebrzeskich Żydów.
Synagoga została poważnie zniszczona na początku II wojny światowej, kiedy spłonął jej dach i zawaliło się sklepienie. Budynek niszczał do roku 1958, kiedy rozpoczęto remont trwający do 1965 roku. Synagoga, w zasadzie na niezmienionym planie, ponownie zyskała łamany dach. Zmieniono wymiary przybudówek, od zachodu dodano murowaną przybudówkę, nie zrekonstruowano zachodniego babińca na drugiej kondygnacji.
Już na początku lat 70. XX wieku budynek ponownie wymagał naprawy, uzupełnienia ubytków w elewacji, wymiany pokrycia dachowego. Obecnie w budynku synagogi mieści się Dom Kultury.
Kalendarium
9 stycznia 1584 – przywilej Andrzeja Górki, pierwsza wzmianka o synagodze w Szczebrzeszynie;
połowa XVII wieku – prawdopodobne spalenie synagogi;
1659 – Jan Sobiepan Zamojski zezwala na budowę nowej synagogi;
XVIII wiek – budynek synagogi ulega znaczącym zmianom;
1853 – remont dachu synagogi, nowe pokrycie gontowe frontalnej części dachu;
1885 – remont budynku;
1896 – remont budynku;
1905 – pożar Szczebrzeszyna, znaczące zniszczenie synagogi;
1906 – odnowienie budynku, założenie oświetlenia gazowego;
1921 – remont budynku;
15 listopada 1939 – w pożarze płonie dach i sklepienie synagogi, dom rabina i dom modlitwy;
1940 – pożar;
1946 – zawalenie się sklepień;
1952 – inwentaryzacja przeprowadzona przez Pracownię Konserwacji Zabytków;
1958–1965 – gruntowny remont synagogi;
1972 – prace remontowe, uzupełnienie ubytków w elewacji;
1985 – prace remontowe;
1986 – wymiana pokrycia dachowego z gontu na blachę;
1991 – wmurowanie tablicy pamiątkowej na elewacji synagogi;
2010 – gruntowny remont synagogi.
Styl
Późny renesans.
Materiały i techniki
Obiekt murowany z cegły i kamienia.
Opis
Z pierwotnej budowli do dziś zachowała się tylko centralna część bryły budynku, dawniej mieszcząca salę męską. Budynek przekryty jest wysokim, łamanym dachem (pierwotnie był to prawdopodobnie dach pogrążony z attyką).
Synagoga jest budowlą centralną. Do głównej sali modlitewnej od północy i południa przylegają parterowe babińce, a od zachodu piętrowy aneks, mieszczący dawniej przesionek męski, salę obrad w przyziemiu i dodatkowy babiniec na piętrze. Pierwotnie do babińca prowadziła zewnętrzna, drewniana klatka schodowa.
Elewacje podzielone są pionowo pilastrami, nie posiadają dekoracji sztukatorskich. Budynek jest otynkowany i pomalowany farbą w odcieniu ciemnego różu.
Wnętrze
Sala główna jest znacznie obniżona w stosunku do poziomu przedsionka. Sala przekryta jest sklepieniem klasztornym z lunetami. Ściana wschodnia zawiera częściowo zrekonstruowany aron ha-kodesz. Pierwotnie wnętrze było polichromowane. Obecnie posiada dekorację sztukatorską (naczynia Lewitów, menora, owoc granatu).
Układ dekoracji sztukatorskiej przed 1939 rokiem przedstawiono poniżej.
Na ścianie południowej, pomiędzy kartuszami, umieszczona była menora o ramionach ozdobionych stylizowanymi formami roślinnymi, opatrzona inskrypcją „[...] / Głos Pana / Błogosławione niech będzie Imię, chwała jego królestwa na wieki wieków. / [...]”.
Kartusz wschodni zawierał inskrypcję fundacyjną: „To / ofiarował pan / Jerocham Fisze / syn mistrza, pana / Jisraela / Pamięć sprawiedliwego błogosławiona”.
Kartusz zachodni opisany był inskrypcją: „Według rachunku: / który pokazał / Pan / Mojżeszowi / tak / wykonał”.
Na ścianie północnej znajdowała się dwupoziomowa kompozycja. W górnej części przedstawiono dzban w otoczeniu wici roślinnej, w dolnej kartusz z motywami roślinnymi. Na ścianie widniało też przedstawienie owocu granatu ujętego w stylizowane formy liści. Analogiczna dekoracja znajdowała się na ścianie południowej. Sklepienie podzielone było sztukateriami przybierającymi geometryczne formy charakterystyczne dla renesansu lubelskiego.
W XVII wieku powstały niezachowane do dziś, znane z fotografii inskrypcje. Na zachodniej części sklepienia, nad przedstawieniem naczyń Lewitów, znajdowała się inskrypcja wykonawcy z chronogramem zawierającym datę 1675–1676: „To / dzieło rąk Dawida syna / naszego nauczyciela i mistrza, pana Mosze z / lewitów, pamięć sprawiedliwego błogosławiona. Wedle rachunku: Hymn / Dawida. Wywyższać cię będę, Boże mój. Według krótkiej rachuby”.
Pierwotne wyposażenie synagogi znane jest z archiwalnych zdjęć. Oprócz aron ha-kodeszu były to: bima (najpierw drewniana, z rzeźbioną balustradą balaskową, później z balustradą kutą z żelaza), menora, fotel do obrzędu obrzezania (tzw. krzesło Eliasza) z drewnianym baldachimem, drewniany stół do wykładania Tory, drewniane ławki, skarbona wmurowana w ścianę po południowej stronie wejścia, mosiężne żyrandole.
Literatura
- Cydzik Z., Szczebrzeszyn, synagoga. Szkic projektu rekonstrukcji, Warszawa 1952.
- Cydzik Z., Wytyczne do projektu synagogi w Szczebrzeszynie adaptowanej na ośrodek kulturalno-wystawowy, Warszawa 1951.
- Harczuk A., Synagoga w Szczebrzeszynie. Próba monografii, praca magisterska napisana pod kierunkiem dra A. Trzcińskiego, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001, maszynopis.
- Kubiak A., Zabytkowa architektura żydowska w Polsce (stan po wojnie), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1953, nr 2–3.
- Kubiak J., Szczebrzeszyn, powiat zamojski, województwo lubelskie. Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego miasta, Warszawa 1968.
- Kubiszyn M., Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011.
- Kurzątkowski M., Prace konserwatorskie – województwo lubelskie (1958–1966), „Ochrona Zabytków”, R. XX, 1967, nr 4 (79).
- Piechotkowie M. i K., Bożnice polskie XIV–XVIII. „Kalendarz Żydowski 1985–1986”, Warszawa 1985.
- Przysada A., Szczebrzeszyn. Zabytki, „Tygodnik Zamojski”, R. XII, 1991, nr 9, nr 12.
- Rok A., Synagoga w Szczebrzeszynie, „Fołks-Sztyme” 1972, nr 29 (4274).
- Rutkowska J., Dawna bożnica, ob. Ośrodek Kultury II, 1967 (karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa).
- Sefer zikkaron li-kehilat Sebresin [Księga pamięci gminy Szczebrzeszyn], red. D. Shuval, Haifa 1984.
- Sierocińska M., Architektura bożnic na Lubelszczyźnie, Lublin 1985 (praca magisterska pod kierunkiem A. Kurzątkowskiej, Instytut Wychowania Artystycznego, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej).
- Sygowski P., Żydzi i ich synagoga, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 1998, nr 2–3.
- Szyszko-Bohusz A., Materiały do architektury bożnic w Polsce, „Prace Komisji Historii Sztuki”, Kraków 1927.
