Rzeczpospolita Babińska a europejskie salony do XVIII wieku
Rzeczpospolita Babińska wpisuje się w dzieje europejskich salonów oraz klubów towarzyskich, które zaczęły powstawać w XVI wieku, a których genezy należy doszukiwać się w kulturze renesansu. Wczesne dzieje tego typu towarzystw, nie do końca rozpoznane, są ciekawym przykładem dokonujących się w owym czasie przeobrażeń w wizji świata i człowieka. Inspiracji do tego typu przedsięwzięć należy szukać w tradycji humanizmu, adaptującego wzorce koncepcji obywatelstwa, ukształtowane w starożytnej Grecji i Rzymie.
Spis treści
[Zwiń]Kluby i towarzystwa w Polsce
W Polsce tradycję tego typu przedsięwzięć rozpoczęto na początku XVI wieku, kiedy to na dworze Zygmunta Starego powstało żartobliwe towarzystwo „ożralców i opilców”. Miało ono charakter wybitnie dworski. Jego twórcy koncentrowali się na kpinie z obyczajów panujących na dworze królewskim, pełniąc raczej rolę błaznów niż satyrów rozweselających pogodnego i dobrodusznego władcę. W latach dwudziestych XVI wieku towarzystwo rozwiązano.
Powołana ponad trzydzieści lat później Rzeczpospolita Babińska miała zupełnie inny charakter niż klub „ożralców i opilców”. Była przede wszystkim powołana przez ziemian-szlachciców, z dala od dworu królewskiego. Aspirowała również do roli towarzystwa, które miało wpływać na etykę i obyczaje kraju. Co więcej, w ramach Rzeczpospolitej Babińskiej próbowano również tworzyć struktury na wzór państwowych. „Państwo na opak” znalazło swoich naśladowców. Zainspirowało goszczącego w Babinie Wespazjana Kochowskiego, który w drugiej połowie XVII wieku powołał w Waśniowie, rodzinnej miejscowości na ziemi kieleckiej, analogiczny klub. Jego towarzystwo nie przetrwało jednak zbyt długo.
Można znaleźć wiele analogii pomiędzy „państwem Pszonki” a tego typu eksperymentami, które w XVII wieku podejmowała szlachta francuska. W XVII wieku we Francji istniały obok dworu królewskiego również inne ośrodki kształtujące style i mody. Oczywiście centrum życia kulturalnego był Paryż. Tu od początku XVI wieku rozwijał się libertynizm intelektualny i literacki. Była to swoiście pojmowana postawa manifestująca kult swobody i niezależność myśli, sprzeciwiająca się wszelkiej tyranii politycznej oraz religijnej. Oba założenia, konstytuujące również ideał polskiej wolności szlacheckiej, leżały również u podstaw etyki Rzeczpospolitej Babińskiej. Warto zaznaczyć, że w XVI i XVII wieku problem natury i znaczenia państwa oraz relacji między nim a jednostką był swoistym motorem rozwoju europejskiej myśli intelektualnej. Nic dziwnego zatem, że interesował również elity francuskie i polskie.
Kluby i towarzystwa we Francji
W tym samym czasie, gdy rodziła się inicjatywa utworzenia Rzeczpospolitej Babińskiej, w Paryżu w połowie XVI wieku powstało pierwsze towarzystwo literacko-artystyczne w pałacu Jeana de Morela, koniuszego Katarzyny Medycejskiej. Francuski salon jednoczył artystów, literatów i ludzi sztuki; stał się inspiracją dla powstałego w latach dwudziestych XVII wieku salonu Cathérine de Rambouillet. Podobną funkcję pełniły również siedemnastowieczne towarzystwa pani du Plessis Guénégaud i Madailene de Scudéry. Salon Cathérine de Rambouillet działał w latach 1620–1648. Słynął z delikatności myśli i manier. Podczas spotkań rozprawiano o literaturze i sztuce. Drugi salon, działający w latach 1653–1661, gromadził nie tyle literatów, lecz również ludzi nauki. Podczas sobotnich obiadów prowadzono literackie zabawy lub filozoficzne dysputy. W owym czasie tego typu przedsięwzięcia miały duży wpływ na estetykę życia, rozwijały takie cechy jak troska o siebie czy dandyzm. Kolejną cechą francuskich towarzystw była swoista elitarność. Ludzie dobrze się znali. Tworzyli zamknięte, dosyć hermetyczne środowisko.
Czy elitarność cechowała również Rzeczpospolitą Babińską? Na pewno istniały pewne progi inicjacji. Nie od razu można było zostać urzędnikiem „państwa na opak”. Jednym ze znanym nam etapów inicjacji było opowiedzenie facecji oraz wypicie kielicha zwanego wilkierzem.
Różnice programowe
Rzeczpospolitą Babińską oraz inne francuskie towarzystwa charakteryzowała krytyczna postawa wobec oficjalnej wiedzy i panującej w kraju moralności. Różnica polegała jednak na formie kontestowania rzeczywistości. O ile w Rzeczpospolitej Babińskiej językiem-kluczem stała się satyra obyczajowo-społeczna, o tyle we Francji przyjęto konwencję romantyczno-poetycko-literacką. Kluby i towarzystwa francuskie powstawały jako konsekwencja potrzeby „upoetycznienia” świata, odwołując się do ideałów społeczeństwa idealnego, stawały się swoistymi utopiami, którymi tak żywo interesowano się w owym czasie. Nie bez przypadku jedną z ulubionych powieści francuskiej szlachty była książka Honore d'Urfe pt. Astrée. U podstaw Rzeczpospolitej Babińskiej leżała wola zmiany rzeczywistości społecznej, a przede wszystkim stworzenia „miniświata” rządzącego się własnymi prawami, swoistej utopii społecznej, w której poprzez śmiech uczący dystansu tworzono by nowe społeczeństwo.
W czasach, kiedy Francja zaczęła interesować się polską kulturą w XVIII wieku, Rzeczpospolita Babińska była jednym z eksperymentów, na który zwrócono szczególną uwagę. W czasach, w których Ludwik XIV „zniewolił” elity swego kraju w Wersalu, „państwo Pszonków” urosło do rangi symbolu i wzoru niezależnego życia towarzyskiego. Stało się ideałem renesansowej masonerii, za którym tęskniła francuska szlachta. Babin znalazł swe miejsce w zwięzłych książkach informacyjnych na temat dziejów Rzeczpospolitej. I może właśnie poprzez francuską literaturę pobudził na nowo wyobraźnię Polaków.
Literatura
K. Bartoszewicz, Rzeczpospolita Babińska, Lwów 1902.
A. Brückner, Encyklopedia staropolska, t. 1, Warszawa 1939.
P. Buchwald-Pelcowa, Francuskie i niemieckie echa staropolskiego Babina, [w:] J. Pelc [red.], Literatura staropolska i jej związki europejskie, Ossolineum–PAN, Wrocław 1973.
M. Ciccarini, Żart, inność, zbawienie. Studia z literatury i kultury polskiej, Neriton, Warszawa 2008.
B. Craveri, Złoty wiek konwersacji, Oficyna Naukowa, Warszawa 2009.
J. Kowalski, A., M. Loba, J. Prokop, Dzieje kultury francuskiej, PWN, Warszawa 2005.
Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 1, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.
J. Huizinga, Homo Ludens. Zabawa jako źródło kultury, Czytelnik, Warszawa 1967.
W. Łoziński, Życie polskie w dawnych wiekach, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1969.
J. Tazbir, Rzeczpospolita babińska, „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 51/52.
J. Tazbir, Rzeczpospolita babińska w legendzie, „Przegląd Humanistyczny”, 1972, nr 3 (90).
S. Tworek, W okresie reformacji i renesansu, [w:] A. Aleksandrowicz, R. Gerlecka, W. Śladkowski, S. Tworek [red.], Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1978.
S. Tworek, W kręgu sporów o „Rzeczpospolitą Babińską”, „Rocznik Lubelski”, t. 15, 1972 [druk: 1973].
