Prawosławie w Lublinie
Geograficzne położenie Lublina, bliskość pogranicza polsko-ruskiego powodowały, że już w średniowieczu widoczna była w mieście społeczność prawosławna. Prawosławna cerkiew w Lublinie istniała na pewno z końcem XIV wieku w okolicach wzgórza na Czwartku, służyć zatem musiała dość licznej społeczności tego wyznania. W dokumentach miejskich z XVI wieku zachowały się informacje o sporach majątkowych pomiędzy cerkwią, proboszczem kościoła św. Mikołaja na Czwartku, jak też z zamieszkałymi w pobliżu Żydami.
Spis treści
[Zwiń]Społeczność prawosławna w Lublinie na przestrzeni wieków
Jeszcze przed unią brzeską z 1596 roku grupa prawosławnych mieszczan lubelskich założyła w 1588 roku bractwo cerkiewne, które nie ograniczając się tylko do funkcji religijnych prowadziło przytułek dla ubogich i szkołę. Do bractwa tego przystąpili w 1601 roku przedstawiciele wielu znamienitych rodów ruskich, m.in. Ostrogskich, Sanguszków, Czartoryskich. Jego znaczenie miało zatem charakter ponadlokalny.
Z początkiem XVII wieku, po pożarze starej cerkwi, przystąpiono do budowy nowej, tym razem murowanej. Spory wokół tytułu własności do niej (roszczenie wysuwali unici popierani przez władze miejskie i hierarchię Kościoła katolickiego) powodowały, iż budowę ukończono dopiero w 1633 roku, po licznych procesach przed Trybunałem Lubelskim. Na sejmie koronacyjnym w 1633 roku nowo wybrany król Władysław IV nie tylko wyraził zgodę na dalsze istnienie w Rzeczypospolitej cerkwi prawosławnej i jej hierarchii, ale wydał dwa przywileje dla cerkwi lubelskiej wyłączając parafie spod Jurysdykcji biskupa chełmskiego oraz obejmując nad nią bezpośrednią opiekę. Wyświęcenia nowej świątyni dokonał metropolita kijowski Piotr Mohyła.
Nie zakończyło to sporów o cerkiew. W następnych latach kilkakrotnie przechodziła ona kolejno w ręce unitów i prawosławnych, by wrócić w posiadanie tych ostatnich w 1658 roku, jednak nie na długo. Po prawie 40 latach w 1695 roku cerkiew wraz z monasterem oraz większością wiernych przeszła do unitów, w których władaniu pozostała aż do kasaty unii w 1875 roku. Dużą aktywność wykazywali w następnych latach zakonnicy z klasztoru bazylianów ulokowanego przy lubelskiej cerkwi, którzy przyjęli unię także w 1695 roku. W 1752 roku powstało przy parafii unickiej bractwo św. Onufrego.
Z końcem XVIII wieku, w 1785 roku, nieliczna zamieszkała w Lublinie społeczność prawosławnych Greków uzyskała zgodę króla na budowę przy obecnej ul. Zielonej prawosławnej cerkwi pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Do tej greckiej parafii przyłączyli się ci spośród prawosławnych mieszkańców miasta, którzy nie przyjęli unii.
Okres zaborów, gdy po krótkim epizodzie przynależności do Austrii Lublin znalazł się w zaborze rosyjskim, był korzystny dla zamieszkującej miasto społeczności prawosławnej, której liczebność zwiększała się wraz z napływem rosyjskich urzędników i wojska. Liczba prawosławnych w mieście przekroczyła 1000 osób w 1871 roku, by nadal wzrastać. Związane to było przede wszystkim z rusyfikacją administracji po klęsce powstania styczniowego i dalszym ograniczaniem autonomii ziem polskich. W 1877 roku w mieście zamieszkiwało już 1306 osób wyznania prawosławnego, w 1879 roku – 2251, a w 1892 roku aż 3911 osób. Znaczną cześć stanowili jednak czasowo stacjonujący żołnierze. Świadczą o tym znaczące wahania liczebności tej grupy w krótkim czasie, co było związane ze zmianą miejsca stacjonowania. Na przykład pomiędzy rokiem 1880 a 1882 liczebność osób wyznania prawosławnego zmniejszyła się z 2416 do 1290, a między rokiem 1902 i 1903 z 3760 do 1015. Wynika stąd, jak i z analizy całego okresu drugiej połowy XIX wieku, iż na stałe zamieszkiwało w Lublinie ok. 1000 osób wyznających prawosławie.
Z początkiem XX wieku nastąpił wyraźny wzrost liczebności mieszkańców miasta. Pomiędzy 1905 a 1913 rokiem ludność Lublina zwiększyła się o prawie 20 tys. osób. Znaczna część tego przyrostu przypadała na ludność prawosławną, której liczba wzrosła z 3785 osób w 1905 roku do 6793 w 1913 roku. Był Lublin znaczącym ośrodkiem miejskim, miastem gubernialnym, w którym zamieszkiwało wielu urzędników z rodzinami. To właśnie młodzież prawosławna stanowiła połowę uczniów gimnazjów rządowych męskiego i żeńskiego. W gimnazjum męskim na 264 uczniów w 1905 roku było 104 prawosławnych (5 katolików, 11 ewangelików, 93 wyznania mojżeszowego oraz 2 innych wyznań). W 1913 roku na 556 uczniów 204 wyznawało prawosławie. Podobne proporcje były w gimnazjum żeńskim. Przy przyjmowaniu do tych szkół młodzież prawosławna była zdecydowanie uprzywilejowana. Ale też i szkoły te stanowiły przez dziesięciolecia narzędzie rusyfikacji społeczeństwa.
W 1833 roku odnowiono cerkiew prawosławną przy ul. Zielonej. Na cerkiew dla wojska przebudowano kościół wizytkowski (obecnie Centrum Kultury przy ul. Peowiaków — nie mylić z kościołem przy ul. Narutowicza). Zaczęto stopniowo wywierać nacisk na unitów, próbując eliminować w tym obrządku wpływy łacińskie i zastępować je prawosławnymi. Na miejsce spolonizowanych duchownych unickich sprowadzano księży tego obrządku z Galicji Wschodniej, gdzie Kościół unicki w znacznie mniejszym stopniu uległ polonizacji. Tak trafił do Lublina w 1866 roku ks. Mikołaj Kolenkowski spod Lwowa, który został proboszczem tutejszej parafii unickiej; przywrócił on wschodni charakter obrzędowości i przygotował wiernych do powrotu do prawosławia.
Formalnie akt ten miał miejsce 11 maja 1875 roku. Licząca ok. 80 wiernych parafia Przemienienia Pańskiego weszła w skład nowej prawosławnej diecezji warszawsko-chełmskiej. Także w latach siedemdziesiątych tego wieku wzniesiono w centrum miasta na placu Litewskim sobór pw. Podwyższenia Krzyża Pańskiego. Lublin stał się tytularną stolicą biskupów prawosławnych, rezydujących w Chełmie wikariuszy diecezji warszawsko-chełmskiej. Początkowo, po wybudowaniu soboru i utworzeniu przy nim parafii, gubernator lubelski zamierzał doprowadzić do likwidacji parafii przy cerkwi Przemienienia Pańskiego. Zaniechano tego po proteście biskupa lubelskiego Modesta. Cerkiew w 1881 roku odnowiono, usuwając zarazem z wystroju wszelkie ślady latynizacji. W następnym roku utworzono bractwo cerkiewne oraz niewielką szkółkę. Staraniem proboszcza ks. Włodzimierza Tatarowa powstała przy cerkwi biblioteka, która w 1911 roku stała się biblioteką publiczną.
Wzrost liczebności społeczności prawosławnej w Lublinie, związany przede wszystkim z przybywaniem urzędników administracji carskiej oraz stacjonowaniem wojska, był powodem wybudowania w początkach XX wieku dwóch kolejnych cerkwi. W latach 1901–1904 wzniesiono na cmentarzu przy ul. Lipowej cerkiew pw. Świętych Niewiast Niosących Wonności, którą ufundował prezes Izby Skarbowej w Lublinie Andriej Dejkun. Także w 1904 roku za rogatką warszawską w pobliżu koszar powstała nowa cerkiew, tzw. pułkowa, na potrzeby wojska. Nadto istniały dwie kaplice prawosławne — przy szpitalu oraz więzieniu zamkowym.
Ewakuacja ludności prawosławnej w głąb Rosji w 1915 roku zmniejszyła znacznie liczebność tej społeczności w mieście. Gdy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości niewielka część bieżeńcow poczuwających się do polskości powróciła do miasta, sytuacja społeczności prawosławnej była znacznie trudniejsza aniżeli uprzednio. Cerkiew traktowano jako pozostałość po zaborach. W Lublinie utraciła ona większość nieruchomości. Sobór przy placu Litewskim wykorzystywano jako kościół garnizonowy, zanim w latach 1924–1925 nie rozebrano go jako symbolu niewoli. Z pozyskanych w ten sposób materiałów budowlanych wzniesiono Dom Żołnierza. Cerkiew przy ul. Zielonej przekazano Instytutowi Misyjnemu, zmieniając wezwanie świątyni na św. Józefata.
Nawet po osiedleniu się w mieście grupy Rosjan i Ukraińców, uchodźców z Rosji Radzieckiej, społeczność prawosławna była niewielka. Z początkiem lat dwudziestych liczyła ok. 500 wiernych. Władze wyraziły zgodę na funkcjonowanie parafii prawosławnej. W 1921 roku utworzono przy niej Prawosławne Towarzystwo Dobroczynności, odrodziło się bractwo cerkiewne. Powstał Ukraiński Komitet Centralny organizujący życie kulturalne i oświatowe społeczności ukraińskiej, w znacznej części prawosławnej.
Zszedłszy w dół z wzniesienia, na którem leży Czwartek, wstępujemy do leżącej u jego stóp, przy ul. Ruskiej, cerkwi prawosławnej pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Zbudowano ją w 1607 r. na miejscu przedtem spalonej. Od 1588 r. rezydowali tutaj bazyljanie. W XVII w. przechodziła ona kilka razy z rąk unitów do prawosławnych i na odwrót. W 1875 r. w czasach ostrej walki rządu rosyjskiego z polskością stała się świątynią prawosławnych. Styl jej, to renesans polski. Jest jednonawowa, zbudowana z cegły, wzmocniona ośmioma szkarpami. Część kapłańska ma strop drewniany polichromowany; od nawy oddzielają ją dwa filary i wrota cesarskie pięknie ozdobione, pochodzące, z XVII w. Z dawniejszych malowideł widzimy w cerkwi dwa obrazy: Sąd ostateczny i Zaśnięcie N. M. P.”
Literatura
Radzik Tadeusz, Żyli z nami, [w:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin 1997.
