Isaac Bashevis Singer – słownik podstawowych terminów żydowskich

BÓŻNICABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

CADYKBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z języka hebrajskiego „cadik" - mąż sprawiedliwy. W tradycji żydowskiej jest to człowiek prawy, będący ostoją świata, ponieważ żyje według swojej wiary. W każdym pokoleniu co najmniej 36 ludzi podtrzymuje świat dzięki swoim cnotom. W CHASYDYZMIE cadykiem nazywano mistrza, rebego, który był przywódcą duchowym swojej społeczności, nauczającym o niezgłębionych tajemnicach wiary za pomocą opowiadań i przypowieści. Stanowił ogniwo łączące Żyda z Bogiem. Niejednokrotnie jego uczoność była mniejsza niż świątobliwość. Wierzono w wielką moc duchową cadyka, dzięki której mógł nawet pouczać Boga, jak po­stępować ze światem ludzi. Posiadał swoich uczniów, szukających u niego prze­wodnictwa duchowego i błogosławieństwa. Wielu Żydów wierzyło także w moc cudotwórczą cadyków - potrafił pomóc bezdzietnym parom i egzorcyzmował opętanych przez demony. Cadyk nie podlegał krytyce swoich zwolenników, przez których był także utrzymywany, stąd też wielu z cadyków w XIX i XX w. na zie­miach polskich uchodziło za bardzo zamożnych i żyło w przepychu. Wielu z nich było także ludźmi bardzo uczonymi, przeważnie w zakresie nauk judaistycznych, chociaż nie brakowało wyjątków, posiadających dużą wiedzę w obrębie nauk świeckich.

CHANUKABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Święto żydowskie, przypadające w grudniu, ustanowione na pa­miątkę wyzwolenia Jerozolimy z niewoli greckiej przez Machabeuszy, co nastąpi­ło w 165 r. p.n.e. Inaczej święto to nazywane jest świętem świateł. Trwa ono osiem dni. Zgodnie z tradycją, Machabeusze wyświęcili ponownie zbezczeszczoną Świą­tynię jerozolimską i chcieli zapalić świecznik. Znaleźli jednak tylko jeden mały po­jemnik z rytualnie czystą oliwą. Niewielka ilość tej oliwy starczyła w cudowny spo­sób na zapalanie świecznika przez osiem dni. Stąd też i dzisiaj święto to obchodzi się przez taki okres. Na pamiątkę tego cudu w każdym żydowskim domu zapala się przez osiem dni coraz więcej światełek na ośmioramiennej MENORZE, zwanej lam­pą chanukową lub chanukiją. Lampy te umieszcza się przeważnie w oknach, by „rozgłosić cud". W Chanukę spożywa się przeważnie potrawy smażone na oliwie, np. placki kartoflane lub racuchy, a dzieci otrzymują prezenty i pieniądze.

CHASYDYZMBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mistyczny ruch odrodzenia religijnego powstały w oparciu o nauki Baal Szem Towa, zapoczątkowany w I połowie XVIII w. na ziemiach Rze­czypospolitej. Był odpowiedzią na kryzys religijny wśród Żydów polskich, spowo­dowany rzeziami w czasie powstania Chmielnickiego. Przeciwstawiał się elitaryzmowi uczonych żydowskich i stwierdzał, że każdy Żyd jest w stanie odnaleźć Bo­ga wszędzie, we wszelkich przejawach życia, a służba Bogu może być wykony­wana także poprzez codzienne zajęcia, a nie tylko przez modlitwę, zwłaszcza tą, którą prowadzą elity w synagogach. Według chasydów Boga można czcić rado­śnie, stąd też wśród chasydów do dzisiaj popularne są radosne śpiewy i tańce, których niejednokrotnie podstawą jest także spożywanie alkoholu. Dlatego także wielu przeciwników chasydyzmu oskarżało ten ruch i jego zwolenników o demo­ralizację młodzieży. Na skutek propagowania idei radosnej służby Bogu, bez zmian w tradycji, a nawet dzięki zakonserwowaniu ścisłego przestrzegania trady­cji judaistycznych, chasydyzm stał się bardzo popularnym ruchem nie tylko wśród biednych i niewykształconych Żydów, ale także przyciągnął zamożnych i uczo­nych. Każda społeczność chasydzka skupiała się wokół osoby CADYKA, który, jak wierzono, posiadał moc czynienia cudów. Do niego chasydzi zwracali się po bło­gosławieństwo dla wszelkich swoich przedsięwzięć. Chasydzi zakładali własne wspólnoty, posiadające odrębne od gminnych synagogi - tzw. SZTIBL, stworzyli no­wą liturgię, wprowadzili zmiany do obrządku, nie przestrzegali ustalonych pór modlitw, uważając, że modlić można się w każdej chwili, przyjęli wreszcie własny, charakterystyczny ubiór - ciemny chałat i białe pończochy, pejsy, kapelusze – w przypadku rabinów i cadyków kapelusze obszywane były futrem, tzw. sztrajml. W XIX w. chasydyzm przestał być formą protestu i zbliżył się w kierunku instytucjonalnej ortodoksji żydowskiej. Dzisiaj jest ruchem przeciwstawiającym się jakimkolwiek zmianom w tradycyjnym modelu życia.

JESZIWABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Uczelnia talmudyczna dla nieżonatych mężczyzn w wieku od kilkunastu do dwudziestu kilku lat. Studiuje się tu przecie wszystkim traktaty talmudyczne, a szkołę tą kończy się bez formalnych uprawnień. Tylko część studentów uzyskuje smichę, mając w ten sposób podstawę do ubiegania się o urząd RABINA. Naukę tutaj traktuje się jako powinność religijną.

JOM KIPURBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dzień Pojednania, nazywany także Sądnym Dniem - post i najświętszy dzień roku żydowskiego, kończący Dziesięć Dni Pokuty (tzw. Straszne Dni), które zaczynają się od święta żydowskiego Nowego Roku (ROSZ HASZANA). Święto to wypada na przełomie września i października. Jom Kipur poprzedzają obrzędy pokutnicze. Sądny Dzień jest 25-godzinnym postem, rozpoczynanym przed zachodem słońca a kończącym się wraz z pojawieniem się pierwszych gwiazd następnego wieczora. Dzień ten nazywa się także szabat szabatów i tego dnia należy-powstrzymać się od wszystkich świeckich czynności. Większość dnia spędza się na modłach, a liturgię rozpoczyna się od przejmującej modlitwy Koi Nidre. Odmawia się wtedy modlitwę za zmarłych krewnych - Izkor i wyznaje się Bogu grzechy, błaga się go o przebaczenie. Do obyczaju należy ubieranie się na biało na znak czystości. Ludzie pozdrawiają się, życząc sobie, by byli zapisani w księdze niebios na dobry rok.

KIRKUTBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Popularna nazwa cmentarza żydowskiego, używana do dzisiaj w Polsce. Sami Żydzi nazywają cmentarz z hebrajskiego „bejt kwarot" czyli „dom grobów" lub bardziej eufemistycznie „dom życia". Żydzi tradycyjnie odwiedzają groby krewnych przed świętem ROSZ HASZANA (Nowego Roku), by prosić ich o wstawiennictwo w modłach.

MACABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pieczywo wypiekane bez zakwasu i spożywane w okresie święta PESACH, płaskie zrobione z samej mąki i wody. Maca nazywana jest także „chlebem niedoli", ponieważ ma symbolizować niewolę Izraelitów w Egipcie i pośpiech, z jakim opuszczali ten kraj podczas Exodusu, tak że przygotowywany podczas tej ucieczki chleb nie miał czasu wyrosnąć.

MACEWABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nagrobek na cmentarzu żydowskim (KIRKUCIE). Groby żydowskie oznacza się kamieniem nagrobnym (w dawnych czasach na ziemiach polskich dla ubogich zmarłych wykonywane także z drewna) z hebrajskim imieniem zmarłego, datą śmierci oraz inskrypcją charakteryzującą zmarłego. Wśród nagrobków wiele jest takich, na których znajdują się symboliczne przedstawienia, mające również scharakteryzować status lub zawód danej osoby. Nad grobami ważnych osobisto­ści stawia się bardziej wymyślne konstrukcje, a ludziom znanym ze swojej świąto­bliwości lub czynienia cudów buduje się grobowce w kształcie budynków - OHELE (z hebrajskiego „namioty"), gdzie mogą schronić się pielgrzymi liczący tu na po­moc lub cudowne uzdrowienie. Na grobach tych składa się również karteczki za­wierające różne prośby - tzw. kwitlech.

MENORABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

(z hebrajskiego „kandelabr", „świecznik") - zazwyczaj jest to siedmioramienny świecznik, stanowiący także najbardziej znany symbol żydowski. Siedmioramienna złota menora płonęła w Świątyni jerozolimskiej dniem i nocą. Ośmioramiennej menory używa się jedynie podczas święta CHANUKI. Jako najbardziej popularny symbol żydowski menora przedstawiana jest na nagrobkach i w moza­ikach synagogalnych.

PESACHBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jedno z najważniejszych świąt żydowskich, symbolizujących wy­bawienie Izraelitów z niewoli egipskiej i wskazujące przyszłe odkupienie świata w erze Mesjasza. Pesach zawsze wypada na wiosnę. Przez całe święta nie wolno jeść zakwaszonego chleba (zob. MACA), dlatego też w przeddzień Pesach usuwa się z domu wszelki zakwas. Pierwszego wieczora Pesach spożywa się uroczystą kola­cję - seder - podczas której spożywa się macę oraz potrawy symbolizujące nie­wolę egipską i wyjście Izraelitów z Egiptu. Wtedy też odczytuje się Hagadę, czyli historię Exodusu. Święto to trwa siedem dni.

RABINBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

(z hebrajskiego „rabi" - „mój mistrz") wyświęcony uczony w Pi­śmie, tradycyjnie upoważniony do rozstrzygania spornych kwestii rytuału żydow­skiego. W gminach żydowskich rabin jest wybieralnym funkcjonariuszem synagogalnym zajmującym się szeroko pojętym duszpasterstwem. Oficjalnie nie płaci się mu za pełnienie funkcji religijnych, a jedynie rekompensuje się to, że z racji obo­wiązków religijnych nie może podjąć innej pracy zarobkowej. Jest to też tytuł grzecznościowy odnoszący się do nauczycieli - „rabi" lub w środowisku chasydz­kim wobec CADYKA  „rebe".

ROSZ HASZANABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowski Nowy Rok, święto symbolizujące stworzenie pierwszego człowieka, Adama. Obchodzi się je w połowie września. Nazywane jest także Dniem Sądu, gdyż w niebie otwiera się wtedy trzy księgi: jedną z imionami sprawiedliwych, drugą niegodziwych i trzecią, którzy nie mieszczą się w tych kate­goriach. Dla tego święta charakterystyczne są modły i żal za grzechy, które mają za­pewnić człowiekowi zapisanie w księdze sprawiedliwych, aby zapisany w niej mógł przeżyć nadchodzący rok i nie został ukarany za grzechy. Żydzi pozdrawiają się wte­dy powiedzeniem: „Obyś został zapisany na dobry rok". W czasie Nowego Roku rozbrzmiewa szofar - róg barani, którego dźwięk ma obudzić do skruchy. Z tego powodu w Polsce nazywano to święto również Świętem Trąbek, co uwiecznione zo­stało przez Aleksandra Gierymskiego na obrazie pod tym samym tytułem. Pierwsze­go dnia Rosz haSzana nad brzegami wód odbywa się ceremonia wyrzucania grze­chów (taszlicb). Żydzi opróżniają kieszenie z okruchów, pozbywając się tym samym w sposób symboliczny grzechów. Posiłki spożywane w okresie tego święta mają symbolizować okrągły rok, np. okrągła chałka, słodki Nowy Rok np. potrawy na ba­zie miodu, pierniki, jabłka maczane w miodzie lub początek roku, np. głowa ryby.

SYNAGOGABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

zob. BÓŻNICA

SUKOTBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Święto plonów, nazywane także Świętem Szałasów lub Namiotów albo też Kuczkami. Obchodzi się je w celu uczczenia Bożej hojności, którą Żydzi zostali obdarzeni podczas wędrówki po pustyni. W trakcie tego święta Żydzi jedzą i śpią w sukach, czyli w szałasach, na pamiątkę pobytu na pustyni. W zamożniejszych domach budowano stałe szałasy, tzw. kuczki, dla potrzeb których adaptowano balkony.

SZABATBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Trwa od piątkowego wieczoru do zachodu słońca w sobotę i jest dniem święta i odpoczynku po sześciu dniach pracy. Tego dnia należy powstrzymać się od wykonywania jakiejkolwiek pracy, chyba, że istnieje sytuacja zagrożenia życia. W piątkowy wieczór matka zapala dwie świece szabatowe. W SYNAGODZE wieczorem odprawiana jest liturgia symbolizująca powitanie szabatu. Po powrocie z nabożeństwa wieczornego pan domu odmawia Kidusz, czyli błogosławieństwo nad winem. W okresie szabatu należy spożyć trzy posiłki. Jest to święto radosne - obowiązuje więc zakaz postu. Przy stole szabatowym nie wolno rozmawiać o zmartwieniach, interesach i polityce. Rankiem w sobotę w synagodze odprawia się właściwą liturgię szabatową i krótko przed zakończeniem szabatu liturgię na jego zakończenie.

SZAWUOTBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowskie Zielone Świątki, wypadające w siedem tygodni po drugim dniu Pesach. Głównym ich wątkiem jest objawienie Izraelitom na Synaju Dekalogu. SYNAGOGI dekoruje się wtedy kwiatami i zielenią na pamiątkę kwiecia, którym okryła się w momencie objawienia Dziesięciorga Przykazań góra Synaj. Spożywa się wtedy potrawy na bazie mleka i sera, np. serniki i naleśniki.

SZTETLBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

(z jidysz „miasteczko") - mała prowincjonalna gmina żydowska w Europie Środkowo-Wschodniej, przede wszystkim w Polsce, na Ukrainie i Li­twie. Większość Żydów w dawnym imperium rosyjskim, żyjących w strefie osie­dlenia lub też zamieszkujących Galicję, pozostającą pod panowaniem Austro-Wę­gier, zamieszkiwała właśnie w małych miasteczkach, czyli w sztetl, stanowiąc tam niejednokrotnie większość ludności. Miało to miejsce chociażby na Lubelszczyźnie, gdzie istniały miasteczka, w których Żydzi stanowili 70-90% ogółu mieszkań­ców, np. Łaszczów (97%), Izbica (92%), Piaski (70%). Mieszkańcy sztetl posługiwa­li się przeważnie językiem jidysz, byli tradycyjnymi, religijnymi Żydami, w niewiel­kim stopniu podatnymi na akulturację czy asymilację. Ich życie koncentrowało się wokół synagogi, dzieci kształcone były również w sposób tradycyjny. W sztetl ist­niało również więcej kontaktów pomiędzy ludnością żydowską a nieżydowską niż w większych miastach, chociaż i tutaj dochodziło do sytuacji konfliktowych.

TORABezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nazwa ta oznacza zarówno Pięcioksiąg Mojżeszowy (Chumesz), jak również ogólnie hebrajską Biblię (Tanach, czyli Stary Testament), ale także okre­śla się tym słowem Naukę lub Prawo. Tora została objawiona Mojżeszowi i Izrae­litom na górze Synaj. W tradycji i religii judaistycznej Tora jest przedmiotem stu­diów religijnych, ale przede wszystkim daje wskazówki postępowania dla każde­go Żyda. Tora istniała przed narodzinami świata, a Bóg posłużył się nią jako pro­jektem i instrumentem Stworzenia.

Opracowana na podstawie :
Wysok W., Kuwałek R Lublin. Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin 2001.