Ośrodek “Brama Grodzka – Teatr NN” we współpracy z Biurem Miejskiego Konserwatora Zabytków w Lublinie zrealizował projekt, w którego ramach powstała opowieść cyfrowa dotycząca rozwoju przestrzennego Lublina. Celem projektu było opracowanie zasobów dziedzictwa kulturowego i udostępnienie ich, oraz umożliwienie ich ponownego wykorzystania do celów popularyzatorskich, edukacyjnych i naukowych.

Ośrodek “Brama Grodzka – Teatr NN” we współpracy z Biurem Miejskiego Konserwatora Zabytków w Lublinie zrealizował projekt, w którego ramach powstała opowieść cyfrowa dotycząca rozwoju przestrzennego Lublina. Celem projektu było opracowanie zasobów dziedzictwa kulturowego i udostępnienie ich, oraz umożliwienie ich ponownego wykorzystania do celów popularyzatorskich, edukacyjnych i naukowych.

Teatr NN

Lublin w XVI wieku

Lublin w XVI wieku
Mapa Lublina w późnym XVI wieku ok. 1569 roku. Uwzględniony jest zamek murowany po rozbudowie z lat 20. XVI wieku. Opracowanie: Jacek Jeremicz, Jakub Kuna.

W XVI wieku miasto otrzymało przywileje królewskie na utworzenie wodociągu miejskiego, woskobojni, kapnicy, blechu oraz papierni1

Na Wzgórzu Zamkowym znajdował się zamek murowany po rozbudowie z lat 20 XVI wieku. Sam zamek królewski zajmował większy teren niż jego obecna bryła. Był zespołem budowli o charakterze zarówno reprezentacyjnym, jak i gospodarczym. Znajdowały się tam kamienica króla, baszty, brama wjazdowa, kaplica oraz stajnie, studnia i budynki służby2

Wzgórze Staromiejskie było otoczone przez remontowane co jakiś czas mury miejskie z XIV wieku. Było to centrum ówczesnego Lublina zamieszkiwanego przez ją około 5 tysięcy mieszkańców3. Główną budowlą był ratusz stojący w centralnym punkcie rynku. Był on otoczony kamienicami murowanymi z kamienia i cegły. 

Z rynku można było dotrzeć ulicą św. Stanisława (obecnie ulica Złota) do kościoła oo. Dominikanów. Drugim kościołem w obrębie murów miejskich był kościół farny pw. św. Michała. 

Zabudowa parcel poza rynkiem była zależna od zamożności właścicieli: istniały domy murowane, drewniane i domy drewniane na podmurówkach kamiennych4. Tyły działek, na których istniała zabudowa były przeznaczone na ogrody, sady oraz działalność rzemieślniczą.

Główną arterią tej części miasta była obecna ulica Grodzka, która wiodła od Bramy Grodzkiej do ulicy Krakowskiej (obecnie ulica Bramowa), która była kontynuacją traktu wiodącego do Bramy Krakowskiej. W XV wieku oraz około 1555 roku przeprowadzono remonty Bramy Grodzkiej i Krakowskiej5. Do tej ostatniej dobudowano przedbramie, a w dalszej kolejności jego dodatkowy człon, interpretowany jako barbakan6

Poza murami można było wtedy zobaczyć kościoły pw. św. Ducha wraz ze szpitalem, kościół pw. Nawrócenia św. Pawła i klasztor oo. Bernardynów oraz kościół. pw. Matki Boskiej Zwycięskiej przy ulicy Marii Panny7.

Po prawej stronie Krakowskiego Przedmieścia znajdowała się zwarta zabudowa złożona głównie z budynków drewnianych na podmurówkach kamiennych i budynków gospodarczych. Po lewej stronie Krakowskiego Przedmieścia znajdowała się zabudowa murowana i drewniano-murowana domów i dworów8. Poza linią umocnień w kierunku zachodnim znajdowały się: warsztat garncarski położony w okolicy dzisiejszej zbiegu ulic Krakowskie Przedmieście i Hugona Kołłątaja, kościół pw. św. Krzyża i szubienica miejska (Domek Kata)9. Ulica Bernardyńska biegła obok posiadłości klasztornych oo. Bernardynów oraz liczną zabudową dworską wraz z ogrodami, usytuowaną po obu stronach ulicy. 

Ulica Marii Panny biegła ulicami Kozią i Narutowicza. Po jej prawej stronie znajdowały się zabudowania, które sięgały Krakowskiego Przedmieścia zaś po lewej pusty teren chroniący przed pożarem miasto w murach od przedmieścia, dalej rynsztok, zabudowa dworska Żmigrodu, ulica Bernardyńska, kościół pw. Nawrócenia św. Pawła wraz z cmentarzem i klasztorem, a dalej dwory i kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej z klasztorami ss. Brygidek i oo. Brygidów10

Około 1560 roku w zachodniej części Krakowskiego Przedmieścia połączono umocnienia dworskie w okolicach dzisiejszego klasztoru ss. Poczętek, ulicy Staszica, dworu Firlejów zajmującego wtedy większą część obecnego placu Litewskiego oraz ogrodzenie kościoła i klasztoru ss. Brygidek i oo. Brygidów tworząc linię umocnień11.

Za Bramą Grodzką rozpościerało się Podzamcze z synagogą otoczoną głównie zabudową drewnianą oraz dominującym nad nią Wzgórzem Zamkowym. Główny wyjazd z miasta wiódł przez Bramę Krakowską, która składała się z bramy głównej, przedbramia oraz części wjazdowej utożsamianej z barbakanem. Stanowiła on przejazd przez istniejącą jeszcze wtedy suchą fosę. Pod Bramą Krakowską już wtedy istniał plac, od którego biegły dwa trakty: Marii Panny oraz Krakowskie Przedmieście. Na Podzamczu istniały Staw za Żydy oraz Wielki Staw Królewski12.

Rzeka Czechówka przepływająca przez Podzamcze ze swoim meandrującym korytem oraz licznymi rozlewiskami i stawami oddzielała wzgórza Staromiejskie i Zamkowe od Czechowa i Czwartku. Czwartek był jurydyką z małym rynkiem, niską, drewnianą zabudową, nad którą dominował murowany kościół pw. św. Mikołaja. Na terenach rozciągających się od obecnego Czechowa aż po Słomiany Rynek rozpościerały się folwarki i pola uprawne oraz zabudowa wiejska i dwory, z których część pełniła funkcje obronne13. Na wschód od Słomianego Rynku znajdowała się przeprawa przez Bystrzycę, za którą istniała Karczma Budzyń.   

Poza istnieniem Wielkiego Stawu Królewskiego i Stawu Lubomelskich (dawny Staw Świętokrzyski) utworzono Staw za Żydy pomiędzy obecnymi ulicami Lubartowską i Nadstawną14.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapitu

Florek M., Zamek w Lublinie, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, seria: „Skarby z przeszłości“, Lublin 2015, s. 17-38.
Gmiterek H., Lublin jurydyk i Trybunału Koronnego, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017, s. 83-99.
Jakimińska G., Złoty wiek Lublina, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017, s. 63-82.
Jakimińska G., Lublin od XII do XVIII wieku, [w:] Marta Polańska i in., Lublin. Historia miasta, Lublin 2018, s. 27-69.
Jeremicz J., Komentarz do mapy z 1569 roku, [w:] M. Bielesz, Unia Lubelska 1569, Przewodnik, Lublin 2019, s. 101-107.
Lustracja 1570, APL, AML, sygn. 310.
Niedźwiadek R., Tkaczyk J., Warsztat garncarski z przełomu średniowiecza i okresu staropolskiego, odkryty na tyłach budynku Poczty Głównej w Lublinie (ul. Krakowskie Przedmieście 50), maszynopis w posiadaniu archiwum WUOZ w Lublinie, Lublin 2011, sygn. 19009.
Niedźwiadek R., Tkaczyk J., Przeszłość Kalinowszczyzny i Ponikwody w świetle odkryć archeologicznych [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta (publikacja zbiorcza), Lublin 2017, s. 314-337.
Sobieraj M., Fundatorzy i benefaktorzy lubelskich klasztorów w XVII-XVIII wieku, [w:] P. Dymmel, R. Jop [red.], Lublin w kulturze. Kultura w Lublinie. Dziedzictwo kulturowe miasta od średniowiecza do współczesności, Lublin 2018, s. 99-130.
Tkaczyk J., Fortyfikacje miejskie Lublina w badaniach archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Fortyfikacje Lubelszczyzny: badania archeologiczne, Lublin 2017, s. 16-46.
Tkaczyk J., Archeologia Czechowa, [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta (publikacja zbiorcza), Lublin 2017, s. 157-162.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapitu

  1. Wróć do odniesienia G. Jakimińska, Złoty wiek Lublina, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017, s. 75.
  2. Wróć do odniesienia M. Florek, Zamek w Lublinie, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, seria: „Skarby z przeszłości“,Lublin 2015, s. 35.
  3. Wróć do odniesienia G. Jakimińska, Lublin od XII do XVIII wieku, [w:] Marta Polańska i in., Lublin. Historia miasta, Lublin 2018, s. 47.
  4. Wróć do odniesienia G. Jakimińska, Złoty wiek Lublina, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017, s. 77.
  5. Wróć do odniesienia J. Tkaczyk, Fortyfikacje miejskie Lublina w badaniach archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Fortyfikacje Lubelszczyzny: badania archeologiczne, Lublin 2017, s. 25.
  6. Wróć do odniesienia J. Tkaczyk, Fortyfikacje miejskie Lublina w badaniach archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Fortyfikacje Lubelszczyzny: badania archeologiczne, Lublin 2017, s. 21.
  7. Wróć do odniesienia M. Sobieraj, Fundatorzy i benefaktorzy lubelskich klasztorów w XVII-XVIII wieku, [w:] P. Dymmel, R. Jop [red.], Lublin w kulturze. Kultura w Lublinie. Dziedzictwo kulturowe miasta od średniowiecza do współczesności, Lublin 2018, s. 105; J. Jeremicz, Komentarz do mapy z 1569 roku, [w:] M. Bielesz, Unia Lubelska 1569. Przewodnik, Lublin 2019, s. 101-107.
  8. Wróć do odniesienia H. Gmiterek, Lublin jurydyk i Trybunału Koronnego, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017, s. 87.
  9. Wróć do odniesienia R. Niedźwiadek, J. Tkaczyk, Warsztat garncarski z przełomu średniowiecza i okresu staropolskiego, odkryty na tyłach budynku Poczty Głównej w Lublinie (ul. Krakowskie Przedmieście 50), maszynopis w posiadaniu archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 19009, Lublin 2011; H. Gmiterek, Lublin jurydyk i Trybunału Koronnego, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017, s. 87.
  10. Wróć do odniesienia M. Sobieraj, Fundatorzy i benefaktorzy lubelskich klasztorów w XVII-XVIII wieku, [w:] P. Dymmel, R. Jop [red.], Lublin w kulturze. Kultura w Lublinie. Dziedzictwo kulturowe miasta od średniowiecza do współczesności, Lublin 2018, s. 99, 100.
  11. Wróć do odniesienia J. Tkaczyk, Fortyfikacje miejskie Lublina w badaniach archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Fortyfikacje Lubelszczyzny: badania archeologiczne, Lublin 2017, s. 32-36.
  12. Wróć do odniesienia D. Kociuba, Rozwój przestrzenny Lublina od średniowiecza do współczesności, [w:] W. Janicki [red.], Lublin. Historia – Społeczeństwo – Gospodarka, Lublin 2018, s. 24.
  13. Wróć do odniesienia J. Tkaczyk, Archeologia Czechowa, [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta (publikacja zbiorcza), Lublin 2017, s. 161; R. Niedźwiadek, J. Tkaczyk, Przeszłość Kalinowszczyzny i Ponikwody w świetle odkryć archeologicznych [w:] J. Chachaj, H. Mącik, D. Szulc [red.], Lublin. Historia Dzielnic w 700. rocznicę lokacji miasta (publikacja zbiorcza), Lublin 2017, s. 331.
  14. Wróć do odniesienia Lustracja 1570, APL, AML, sygn. 310, k.23.