Entuzjazm trudny do opisania

30 lipca 1915 roku o godzinie 7 rano ostatni gubernator rosyjski Ilja Sterligow wraz z policją opuścił Lublin. Do miasta wkroczyli ułani pod dowództwem por. Juliana Ostoi-Zagórskiego, który zarekwirował klucze do pałacu gubernatorskiego. Około godz. 13.30 pojawił się szwadron „Beliniaków” 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich pod dowództwem porucznika Gustawa Orlicz-Dreszera. Wieczorem miasto zostało zajęte przez oddziały nowych okupantów: Niemców i Austro-Węgrów.

*

Władze okupacyjne prowadziły politykę rabunkową doskwierającą Radzie Miasta i mieszkańcom. Równocześnie Lublin stał się „stolicą” okupacji austriackiej, siedzibą austro-węgierskiego Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego w Polsce. Zjechały rzesze urzędników w wojskowych mundurach, Lublin nabrał charakteru „małego Wiednia”. Z elegancją Krakowskiego Przedmieścia, z gustownymi wiedeńskimi drobiazgami, strojami i kapeluszami w sklepach, kontrastowała sytuacja zwykłych obywateli, którzy mówili: „Za cara Mikołaja była kiełbasa i jaja, a za cesarza Franciszka nie ma co włożyć do pyska”.

Na ulicach Lublina rozwieszono „Manifest do Ludu Polskiego”, w którym m.in. wprowadzono republikański ustrój państwa, równouprawnienie obywateli, pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze, „wolność sumienia, druku, słowa, zgromadzeń, pochodów, zrzeszeń, związków zawodowych i strajków”, a także ośmiogodzinny dzień pracy.

Pełną parą szła działalność stronnictw politycznych, w której aktywnie uczestniczyli mieszkańcy. Manifestacje odbywały się z okazji obchodów rocznic narodowych. Pozwalano sobie nawet na jawnie antyokupacyjne wystąpienia, jak kilkunastotysięczny wiec po aresztowaniu Józefa Piłsudskiego. Sam przywódca orientacji niepodległościowej kilka razy był w Lublinie, podobnie jak inne wybitne postacie polskiego życia publicznego. Miasto nad Bystrzycą urosło do rangi drugiego po Warszawie centrum politycznego Kongresówki. Nic więc dziwnego, że przygotowujący przejęcie władzy politycy lewicy niepodległościowej wybrali Lublin, w którym cieszyli się silnym poparciem.

*

Wydarzeniem było ogłoszenie w Lublinie aktu 5 listopada 1916 roku. Były to tak samo brzmiące manifesty dwóch cesarzy: austro-węgierskiego Franciszka Józefa I i niemieckiego Wilhelma II, w których zapowiadali utworzenie z ziem polskich odebranych Rosji samodzielnego państwa. Uroczystości odbyły się w siedzibie gubernatorstwa przy placu Litewskim (obecnie mieści się tu Wydział Politologii UMCS). Dokument w języku niemieckim odczytał gubernator Karl Kuk, po polsku – Jerzy Madejski, szef cywilnego austro-węgierskiego Generalnego Gubernatorstwa.

W cieniu wielkiej polityki toczyło się życie miasta. Pierwsze wybory do Rady Miejskiej odbyły się między 10 a 18 grudnia 1916 roku. Radni na prezydenta wybrali Wacława Bajkowskiego. Po traktacie brzeskim Rada Miasta wypowiedziała posłuszeństwo austriackiemu gubernatorowi, odmówiła zapłacenia kary finansowej w konsekwencji czego została rozwiązana 28 marca 1918 roku. We wrześniu odbyły się kolejne wybory.

Widok ogólny z Wieży Trynitarskiej, fot. Jan Bułhak, 1924 r.

*

3 listopada 1918 roku generalny gubernator Anton Lipošćak przekazał pełnię władzy na terenach okupowanych Radzie Regencyjnej, organowi władzy państwowej w Królestwie Polskim, powołanej przez niemieckie i austro-węgierskie władze okupacyjne. 7 listopada 1918 roku powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z premierem Ignacym Daszyńskim, politykiem socjalistycznym, zwolennikiem ruchu niepodległościowego kierowanego przez Józefa Piłsudskiego. Na ulicach Lublina rozwieszono „Manifest do Ludu Polskiego”, w którym m.in. wprowadzono republikański ustrój państwa, równouprawnienie obywateli, pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze, „wolność sumienia, druku, słowa, zgromadzeń, pochodów, zrzeszeń, związków zawodowych i strajków”, a także ośmiogodzinny dzień pracy. Lublinianie w wielotysięcznej manifestacji wyrazili poparcie dla nowo powstałej władzy. Na placu przed katedrą odbyła się uroczystość zaprzysiężenia oddziałów wojskowych złożonych z różnych formacji: Polskiej Organizacji Wojskowej, Polaków – byłych żołnierzy austriackich, Dowborczyków, Milicji Ludowej. Nad zebranymi powiewały sztandary wojskowe, czerwone sztandary PPS i biało-czerwone flagi. Prasa pisała: „Entuzjazm trudny do opisania ogarnął tłum, gdy rozpoczął się obrzęd przysięgi”.