Dom Jakuba Glatsztejna

Teren nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu

Dzielnica żydowska kształtowała się na Podzamczu od XVI wieku i funkcjonowała do czasów II wojny światowej. W okresie międzywojennym centralną ulicą Podzamcza była ulica Szeroka, gdzie m.in. znajdowała się siedziba Sejmu Czterech Ziem (Waad Arba Aracot) i mieszkał Widzący z Lublina. Tutaj przy ulicy Jatecznej funkcjonowała największa lubelska synagoga – Maharszala. Inna synagoga – Saula Wahla – znajdowała się przy ulicy Podzamcze. Natomiast przy ulicy Krawieckiej 41 był budynek, w którym mieściły się: ochronka dla dzieci żydowskich, kierowana przez Belę Dobrzyńską; siedziba instytucji żydowskich pomagających ubogim, organizacji syjonistycznych oraz przedwojenna fabryka tytoniu. W tym okresie Żydzi stanowili 1/3 wszystkich mieszkańców Lublina. Podczas wojny i po jej zakończeniu dzielnica żydowska na Podzamczu została wyburzona. Ulice, budynki, synagogi, domy i przylegająca do nich zabudowa zostały zrównane z ziemią. Dużą część tego terenu pokrywa betonowa nawierzchnia, pod którą wciąż znajdują się fundamenty domów zniszczonych podczas II wojny światowej. Pozostała część dzielnicy żydowskiej na Podzamczu została przebudowana.

W ramach projektu Lublin. Pamięć Zagłady zostały oznakowane dwa miejsca wchodzące w skład dawnej dzielnicy żydowskiej. Są to: miejsce budynku, w którym mieszkał pisarz języka jidysz Jakub Glatsztejn oraz Latarnia Pamięci.

Jakub Glatsztejn

W Lublinie urodził się i wychował poeta Jakub Glatsztejn. W jego twórczości Lublin stał się symbolicznym miejscem zagłady Żydów. Poeta postawił sobie za główny cel opłakiwanie i przywracanie o nich pamięci, a od tej chwili swoje wiersze pisał wyłącznie w języku jidysz. Był to dla niego wybór o charakterze moralnym, zobowiązanie do pamiętania o tych, których zabito. W utworze Lublinie, moje święte miasto zamknął obraz odchodzącego na zawsze lubelskiego miasta żydowskiego.

Jakub (Jankew) Glatsztejn urodził się 20 sierpnia 1896 roku w Lublinie, w tradycyjnej rodzinie żydowskiej, uczył się w chederach, ale uczęszczał też do nauczycieli prywatnych i ukończył gimnazjum. Znajomość literatury jidysz posiadł dzięki ojcu. W 1914 roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Zadebiutował w 1919 roku, jego pierwszy tomik pt. Jankew Glatsztejn ukazał się w 1921 roku. Pisał w języku jidysz, prof. Monika Adamczyk-Garbowska podkreśla: „Mimo że większość życia spędził w Ameryce, nigdy nie porzucił rodzinnej mowy […] określającej jego głęboką tożsamość jako poety”.

W artykule przybliżającym postać Glatsztejna prof. Adamczyk-Garbowska pisze o jego swobodnych eksperymentach z różnymi formami poetyckimi i fascynacji językiem jidysz, który pisarz „nieustannie przetwarzał i celebrował”. Tuż przed wojną – w 1934 roku – Glatsztejn na krótko przyjechał do Lublina. Podróż zaowocowała publikacją dwóch powieści: Wen Jasz iz geforn (Kiedy Jaś pojechał) z 1938 roku i Wen Jasz iz gekumen (Kiedy Jaś powrócił) z 1940 roku. Był autorem ponad 10 tomów poetyckich, 2 powieści autobiograficznych, był felietonistą nowojorskich dzienników i tygodników. Zapoczątkował, jak pisze prof. Monika Adamczyk-Garbowska, „introspektywiczny nurt w amerykańskiej poezji jidysz [w którym] poeci przedstawili swoją misję ożywienia i unowocześnienia poezji żydowskiej”. Zmarł 19 listopada 1971 roku w Nowym Jorku.

Ustalanie lokalizacji domu Jakuba Glatsztejna

Dom Jakuba Glatsztejna znajdował się prawdopodobnie przy ulicy Jatecznej 25. Dotychczas przypuszczano, że była to Jateczna 19. Udało się zweryfikować ten adres. W akcie urodzenia Jakuba Glatsztejna widnieje numer policyjny 500 ½ . Jest to adres z ulicy Jatecznej. Po analizie danych z „Kalendarzy lubelskich”, m.in. z roku 1912, dr. hab. Adamowi Kopciowskiemu udało się ustalić z dużym prawdopodobieństwem, że numer policyjny odnosi się do adresu Jateczna 25. Był to róg ulic Jatecznej i placu Krawieckiego.

W ramach działań projektowych pracownicy Ośrodka Brama Grodzka – Teatr NN przeprowadzili wizję lokalną na terenie okolic Zamku, w celu ustalenia lokalizacji domu Jakuba Glatsztejna. Miejsce to znajduje się pomiędzy skrzyżowaniem al. Tysiąclecia i al. Unii Lubelskiej, nieopodal ogrodzenia Zamku Lubelskiego.

Zajęcia edukacyjne

W ramach projektu opracowano program edukacyjny dla młodzieży uczęszczającej do szkół, które zlokalizowane są w sąsiedztwie miejsc znajdujących się na Szlaku Pamięci. Działania edukacyjne obejmowały warsztaty dotyczące historii upamiętnianych miejsc lub wydarzeń, podkreślając ich rolę w realizacji akcji „Reinhardt" w Lublinie i na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W ramach programu realizowane były również spacery Szlakiem Pamięci, który upamiętnia zagładę żydowskich mieszkańców Lublina.

Na terenie byłej dzielnicy żydowskiej w działaniach edukacyjnych wzięła udział młodzież z Zespołu Szkół nr 1 im. Wł. Grabskiego i Liceum Śródziemnomorskiego im. św. Dominika Guzmana. Warsztaty dotyczące historii dzielnicy żydowskiej i likwidacji getta na Podzamczu odbyły się w szkole. Następnie młodzież wzięła udział w spacerze na teren byłej dzielnicy żydowskiej, pod mural przy rzece Czechówce oraz na miejsce pamięci Umschlagplatz, które stanowią elementy Szlaku Pamięci.

Upamiętnienie

Miejsce, gdzie znajdował się dom, w którym urodził się i mieszkał Jakub Glatsztejn oznakowano za pomocą betonowej płyty, o wymiarach 1 m x 1 m z metalową opaską, na której znajduje się ostatnia litera hebrajskiego alfabetu, której krój zaczerpnięty jest z Księgi Zohar. Ponadto na płycie znajdują się napisy w języku polskim i angielskim, informujące o historii i znaczeniu tego miejsca:

Dom Jakuba Glatsztejna, ul. Jateczna 25

W tym miejscu do 1942 r. stał dom, w którym urodził się wybitny poeta i prozaik języka jidysz Jakub (Jankew) Glatsztejn (1896–1971). W 1914 r. wyjechał na stałe do USA i zamieszkał w Nowym Jorku, ale Lublin był stale obecny w jego twórczości. Po II wojnie światowej pisał m.in. utwory poetyckie będące reakcją na tragedię Zagłady.