Historyczne koncepcje przyczyn epidemii

Wstęp – dlaczego dzieje chorób i epidemii?

Choroba zakaźna nie została stworzona przez człowieka, ale jest procesem o podłożu biologicznym. To ludzie przyczynili się do ukształtowania warunków, które ułatwiły rozprzestrzenianie się epidemii oraz plag. Proces ingerencji w prawa przyrody rozpoczął się wraz ze zmianą trybu życia z koczowniczego na osiadły. Nasilił się w chwili rozwoju cywilizacji i spotęgował w czasach rewolucji przemysłowej - przemian o charakterze społecznym, gospodarczym, politycznym i technologicznym, które dokonały się w wiekach XVIII, XIX i XX. Dżuma, ospa, gruźlica, grypa, cholera, czerwonka, dur brzuszny, tyfus plamisty do XX wieku kształtowały historie państw, regionów i miast, również Lublina. Dynamiczny rozwój technologii w XX wieku, postawił nowe wyzwania przed medycyną. I tak na przykład kiedy zaczęto tworzyć sieć autostrad przecinających lasy tropikalne, człowiek zetknął się z nieznanym dotychczas wirusem, który wywoływał AIDS, zmorę nękającą ludzkość w ostatnich dekadach XX wieku. Dzieje epidemii to historia higieny, wojen, ubóstwa i przeludnienia, bliskich kontaktów człowieka ze zwierzętami, ale przede wszystkim to dzieje migracji i urbanizacji. Epidemia wymaga populacji - rezerwuaru, w której bakteria albo wirus znajdzie bezpieczną przystań, by okresowo wybuchać gwałtowną falą infekcji. Rozwój społeczności miejskich dał chorobom nowe możliwości. Wojny i handel przenosiły je w kolejne miejsca. Choroby wynikały z warunków życia: zanieczyszczenia wody i przeludnienia (cholera i dur brzuszny, tyfus plamisty) oraz ubogiej diety (szkorbut). Opowieść o dziejach Lublina z perspektywy historii epidemii, to wędrówka przez dramatyczne wydarzenia, którym towarzyszył lęk przed nieznanym i nieuchronnym, poczucie tymczasowości oraz kruchości życia ludzkiego, wreszcie nadziei na życie. Do końca XIX wieku etiologia wielu chorób była nieznana, mimo, że mikroskop został wynaleziony w XVI wieku. Przez stulecia walka z chorobami zakaźnymi opierała się na intuicji, obserwacji, profilaktyce. Dostrzegano związek między rozwojem choroby a stanem sanitarnym miast oraz czynnikami środowiskowymi. Wiedza o bakteriach, wirusach oraz pasożytach rozwinęła się pod koniec XIX w. Nie od razu również odszukano skuteczne metody walki z nimi i zwalczono dawne przesądy i wyobrażenia.

Koncepcja morowego powietrza

Ukształtowany w średniowieczu religijny pogląd na istotę większości chorób, tłumaczył epidemie jako karę bezpośrednio i celowo zesłaną przez Boga, tylko niektórzy lekarze szukali przyczyn zarażenia w zaburzeniu równowagi wewnątrz organizmu. Przez długi czas pogląd ten znajdował swoje uzasadnienie. Europa trwała w swoistej izolacji do czasów krucjat, co ograniczało rozwój patogenów chorobowych do lokalnych ognisk epidemicznych. Krucjaty oraz straszliwe doświadczenie czarnej śmierci zaburzyło tenże porządek. W obliczu tego Kościół coraz częściej zaczął dopatrywać się racjonalnych przyczyn choroby. W Awinionie papież wyraził zgodę na sekcje zwłok ofiar dżumy. Arabski uczony Ibn al. Chatib (1313-1374) łączył przyczyny epidemii z bezpośrednim kontaktem z chorymi i ich wydzielinami. W 1374 roku zamknięto porty w Genui i Wenecji dla terenów objętych epidemią. W porcie Reggio zastosowano po raz pierwszy kwarantannę – czterdziestodniową obserwację załogi przed wpuszczeniem na ląd. By zapobiegać rozprzestrzenianiu się epidemii w Wenecji powołano urząd sanitarny Magistrato della Sanità, sporządzono przepisy: obowiązek meldowania o zachorowaniach, stosowanie kwarantanny dla osób, które przybyły z rejonu występowania choroby lub miały kontakt z zarażonym, chorych izolowano, wydawano świadectwa zdrowia, jako antyseptyk używano octu.

Niezależnie od tego, przyjęto również pogląd, popularny w starożytności, o wpływie powietrza i środowiska na zdrowie. Teoria morowego powietrza znana była starożytnym Grekom. Zaobserwowali oni, iż pod wpływem ciepła, warzywa i materia roślinna ulega rozkładowi. W konsekwencji tego procesu wydzielane są szkodliwe dla zdrowia opary i fetor, tzw. miazmaty, które zanieczyszczają powietrze. Zgodnie z miazmatyczną teorią rozwoju choroby to właśnie z wilgotnych ruin, niezagospodarowanych terenów miejskich, z rozkładających się śmieci do powietrza dostawały się szkodliwe dla zdrowia wyziewy. W ten sposób starożytni Rzymianie rozumieli pochodzenie malarii – przyczyny upatrywano w oparach wydobywających się z podmokłych terenów, na których się rozwijała. By przeciwdziałać dżumie - oczyszczano powietrze. Palono drewno zapachowe i kadzidła, noszono wiązanki perfumowanych kwiatów lub gryzące rośliny (czosnek, cebulę). Lekarze zakładali długie czarne maski z dziobami, w które wkładali intensywnie pachnące zioła. Te ostatnie miały chronić przed morowym powietrzem, ale też maskować fetor rozkładających się zwłok.

W 1543 roku G.Fracastoro wydał dzieło „De contagione et contagiosis morbis”, w którym sformułował naukowe pojmowanie epidemii. Za przyczynę zakażenia uznał zarodki przenoszone od chorego do zdrowego poprzez bezpośredni kontakt, przez przedmioty i powietrze. W traktacie opisał różne choroby zakaźne, między innymi przy charakterystyce gorączki wyróżnił tyfus plamisty.

Teoria morowego powietrza dominowała w Europie od XVIII do końca XIX wieku. Była na tyle silnie zakorzeniona, że gdy w latach 50-tych XIX wieku John Snow dowodził, że źródłem zakażenia cholerą jest zanieczyszczona woda, jego koncepcja została odrzucona. Koncepcja „morowego powietrza” nie została całkowicie obalona wraz z przewrotem bakteriologicznym. Zanieczyszczone powietrze bezpośrednio oddziałuje na człowieka, w konsekwencji może prowadzić do takich chorób jak: alergia, astma oskrzelowa, przewlekłe zapalenie oskrzeli prowadzące niekiedy do przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, niewydolności oddechowej.

Przewrót bakteriologiczny

Mikroskop został wynaleziony w XVI wieku, przez długi czas nie był wykorzystywany systematycznie jako narzędzie diagnostyczne. W 1646 roku próby badania krwi ofiary dżumy podjął jezuita i uczony Athanasius Kircher. Dojrzał w niej robaczki, co pozwoliło mu postawić tezę, że to one wywołują chorobę. Nie zdołała ona jednak podważyć teorii humoralnej oraz teorii morowego powietrza. Dopiero seria eksperymentów wykonana przez Louisa Pasteura, francuskiego uczonego, połączyła mikroby z zakażeniami. Francuski uczony wykazał, że fermentacja, infekcja i gnicie są wynikiem obecności mikroorganizmów. Dowiódł, że ich rozwój można zatrzymać w procesie podgrzewania. Momentem przełomowym okazało się skuteczne przetestowanie szczepionki przeciwko wąglikowi. W 1888 roku otwarto Instytut Pasteura - instytucję, która zajmowała się zwalczaniem chorób. Pasteur wykazał, że nieznane mikroby mogą powodować choroby. Kolejne badania pozwoliły sformułować postulaty, za autora których uznaje się Robera Kocha, iż poszczególne choroby są wywoływane przez konkretne mikroorganizmy.

Piśmiennictwo:

• A. Rooney, Fascynująca medycyna, Bellona, Warszawa 2013.
• T. Brzeziński, Higiena indywidualna i społeczna, choroby zakaźne i walka z nimi [w:] Historia medycyny, (red.) T.Brzeziński, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000.

Opracowanie: A. Polak, redakcja: A. Polak