Szlak Pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”
Szlak Pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady” został przygotowany przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie na 75. rocznicę likwidacji getta na Podzamczu.
Realizacja Szlaku Pamięci wynikała z potrzeby zaznaczenia w przestrzeni publicznej miejsc związanych z zagładą lubelskich Żydów.
Spis treści
[Zwiń]- Umschlagplatz – Instalacja „Nie/Pamięć Miejsca”
- Droga na rampę
- Granice getta na Podzamczu
- Murale na obszarze getta na Podzamczu
- Dzielnica żydowska na Podzamczu
- Getto szczątkowe na Majdanie Tatarskim
- Miejsce egzekucji dzieci z ochronki i ich opiekunek
- Dzielnica żydowska na Wieniawie
- Obóz pracy na Flugplatzu
Umschlagplatz – Instalacja „Nie/Pamięć Miejsca”
Instalacja „Nie/Pamięć Miejsca” jest zbudowana na działce znajdującej się na terenie dawnej rampy kolejowej, ma na celu upamiętnienie tego miejsca. W ciągu lat, jakie minęły od zamknięcia działającej tu rzeźni, teren ten zaczął popadać w ruinę. Widać proces naturalnej destrukcji – rozsypujące się mury, krusząca się betonowa nawierzchnia placu oraz rosnące tu jak w ogrodzie krzewy, drzewa i inne rośliny. Miejsce, które powinno być miejscem pamięci zamieniło się w miejsce odchodzenia pamięci, miejsce niepamięci. To ten proces umierania pamięci pokazany jest w instalacji „Nie/ Pamięć miejsca”. Na działce umieszczono metalowy kontener, do którego można wejść od ulicy Zimnej przez przebity mur. Dzięki wyciętym w ścianach kontenera – po obu jego stronach – otworom w kształcie hebrajskich liter, widzimy przestrzeń działki. W dachu kontenera jest wycięta ostatnia litera alfabetu hebrajskiego. Widać przez nią niebo. Tu kończy się Droga na Umschlagplatz.
Instalacja „Nie/Pamięć Miejsca”. Czytaj więcej →Droga na rampę
Ta część Szlaku Pamięci upamiętnia drogę, którą prowadzeni byli Żydzi z getta na Podzamczu na bocznicę kolejową, znajdującą się na terenie rzeźni miejskiej przy ul. Zimnej. Od 17 marca do 14 kwietnia 1942 r. ze znajdującej się tam rampy niemieckie władze okupacyjne deportowały ok. 28 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci do obozu zagłady w Bełżcu.
Widziałam trasę ludności żydowskiej, która szła na rampę do rzeźni. Ten tłum tak sunął. To nie było tak, że oni przeszli – tylko szli, szli i szli. To był taki szurgot – ja ten dźwięk pamiętam. Szurgot butów po bruku. I do tego rozmowy, i do tego dodatkowo strzały. Patrzyłam z drugiego piętra, więc mi się wydawało, że same głowy widzę i tobołki. Tak, jakby kamienny bruk szedł, bo głowy okrągłe i tobołki okrągłe. Tak jakby szła ulica, kamienny bruk.
Droga na rampę. Czytaj więcej →Granice getta na Podzamczu
Granica getta jest częścią Szlaku Pamięci, upamiętniającego istnienie w czasie okupacji w Lublinie getta na Podzamczu, utworzonego przez Niemców 24 marca 1941 r. W getcie zgromadzono 35 tys. Żydów. Było ono w dużej części ogrodzone płotem z drutu kolczastego. Utworzenie getta było fundamentalnym aktem wykluczenia społeczności żydowskiej z życia miasta i jej izolacji.
Granice getta na Podzamczu. Czytaj więcej →Murale na obszarze getta na Podzamczu
W wybranych miejscach w obrębie terenu getta powstały murale. Tworzą one opowieść o Mieście Żydowskim w Lublinie – o jego życiu i zagładzie. Jeden z murali pokazuje, jak wyglądała ulica tego miasta przed wojną. Pozostałe odnoszą się historii getta, od chwili jego powstania aż do zagłady.
Murale na terenie getta na Podzamczu. Czytaj więcej →Dzielnica żydowska na Podzamczu
Dzielnica żydowska kształtowała się na Podzamczu od XV w. i funkcjonowała do czasów II wojny światowej. W okresie międzywojennym centralną ulicą Podzamcza była ulica Szeroka, a Żydzi stanowili 1/3 wszystkich mieszkańców Lublina. Podczas wojny dzielnica żydowska została wyburzona – ulice, synagogi, domy i przylegająca do nich zabudowa zostały zrównane z ziemią. Pozostała część została przebudowana.
Dom Jakuba Glatsztejna, ul. Jateczna 25
Przy skrzyżowaniu ul. Jatecznej i ul. Krawieckiej pod adresem Jateczna 25 znajdował się dom, w którym urodził się i wychował poeta Jakub Glatsztejn. W jego twórczości Lublin stał się symbolicznym miejscem zagłady Żydów. W wierszu „Umarli nie chwalą Boga” pisze: „Na górze Synaj przyjęliśmy Torę. A oddaliśmy ją w Lublinie.”. Po zagładzie Żydów poeta postawił sobie za główny cel opłakiwanie i przywracanie o nich pamięci. Od tej chwili swoje wiersze pisał wyłącznie w języku jidysz – był to dla niego wybór o charakterze moralnym, zobowiązanie do pamiętania o tych, których zabito. W poemacie „Lublinie, moje święte miasto” zamknął obraz odchodzącego na zawsze lubelskiego Miasta Żydowskiego. Tekst ten umieszczony jest na znajdującym się w pobliżu muralu.
Dom Jakuba Glatsztejna. Czytaj więcej →Latarnia Pamięci
Latarnia Pamięci stoi w miejscu, gdzie przed wojną znajdowało się skrzyżowanie ulic Krawieckiej i Podwala. Zapalona w 2004 r. i niegasnąca ani w dzień, ani w nocy lampa ma bezpośredni związek z przeprowadzonym tutaj misterium Pamięci „Poemat o miejscu”. Na zakończenie misterium zapalona została jedyna ocalona na tym terenie przedwojenna lampa uliczna. Zapalona latarnia niczym synagogalny ner tamid (hebr. wieczne światło) nie gaśnie ani w dzień, ani w nocy. Świecąc przez całą dobę, przypomina o Mieście Żydowskim i jego mieszkańcach. Jest świadectwem naszej pamięci o świecie, którego już nie ma.
Getto szczątkowe na Majdanie Tatarskim
Po likwidacji tzw. starego getta na terenie Podzamcza, Niemcy utworzyli 14 kwietnia 1942 r. nowe getto na Majdanie Tatarskim.
W tym miejscu przebiegała ul. Rolna, główna ulica tzw. getta szczątkowego utworzonego przez niemieckie władze policyjne na terenie dzielnicy Majdan Tatarski. Po 17 kwietnia 1942 r. i wcześniejszym wysiedleniu ludności chrześcijańskiej przesiedlono tu ok. 8 tysięcy Żydów pozostałych po likwidacji getta na Podzamczu, z których jedynie 4270 posiadało dokument uprawniający do pobytu na terenie Majdanu Tatarskiego. W wyniku akcji wysiedleńczych w 1942 r. większość mieszkańców skierowano do obozu koncentracyjnego na Majdanku, rozstrzelano w lesie krępieckim lub wywieziono do getta w Piaskach, skąd prawdopodobnie trafili do obozu zagłady w Sobiborze.
9 listopada 1942 r. niemieckie władze policyjne przystąpiły do ostatecznej likwidacji getta. Ok. 3 tysiące Żydów zabrano na Majdanek, a kilkudziesięciu do obozu pracy przy ul. Lipowej i do więzienia na Zamku Lubelskim. Ok. 260 osób, w tym członków Judenratu i policji żydowskiej, rozstrzelano na miejscu. Tylko nielicznym udało się uciec.
Miejsce egzekucji dzieci z ochronki i ich opiekunek
24 marca 1942 r., w trakcie akcji likwidacyjnej lubelskiego getta na Podzamczu, Niemcy wywieźli z żydowskiej ochronki przy ul. Grodzkiej 11 ponad sto dzieci wraz z trzema opiekunkami. Wszystkich rozstrzelano na terenie dawnej kopalni piasku. Współcześnie miejsce to jest usytuowane u zbiegu ulic Maszynowej, Łęczyńskiej i Odlewniczej w dzielnicy Tatary.
Dzielnica żydowska na Wieniawie
Dzielnica żydowska na Wieniawie miała charakter małego miasteczka. W maju 1940 r. Niemcy wysiedlili żydowskich mieszkańców Wieniawy. Opuszczone przez nich domy zburzono, murowaną synagogę rozebrano, a ze starego cmentarza zabrano kamienne macewy. Gruz z ruin i rozbitych macew posłużył Niemcom m.in. do budowy budynków, wykładania schodów, dziedzińców i ścieżek w ogrodach.
Dzielnica żydowska na Wieniawie
W tej części miasta znajdowało się przedmieście Wieniawa, założone, jako odrębne miasteczko na początku XVII w., a włączone do Lublina w 1916 r. W przededniu II wojny światowej Żydzi stanowili ok. 70 procent jego mieszkańców. Centrum Wieniawy stanowił rynek, obok którego znajdowała się synagoga, dom modlitwy i cmentarz. W maju 1940 r. Niemcy wysiedlili wieniawskich Żydów na Podzamcze, a większość zabudowań i cmentarz żydowski zniszczyli. Po wojnie na terenie części cmentarza i rynku otwarto stadion sportowy.
Obóz pracy na Flugplatzu
Obóz pracy utworzony na terenie istniejącego przed wojną lotniska w Lublinie, stąd nazwa Flugplatz, był jednym z największych obozów pracy w dystrykcie lubelskim. Istniał w latach 1942–1943. Osadzono w nim przede wszystkim kobiety i mężczyzn pochodzenia żydowskiego z różnych państw, a także grupę polskich kobiet. W trakcie akcji „Reinhardt” pełnił funkcję placu selekcyjnego dla przybywających transportów, jak również był miejscem segregacji i magazynowania mienia zrabowanego Żydom w obozach zagłady w Bełżcu, Sobiborze i Treblince.
W 2017 r. Państwowe Muzeum na Majdanku oraz Ośrodek "Brama Grodzka – Teatr NN" w Lublinie zorganizowały uroczyste odsłonięcie tablic przy ul. Wrońskiej 2 w Lublinie. Jedna z nich poświęcona jest historii lotniska, druga – obozu pracy dla Żydów nazywanego Flugplatzem.
Opracowanie kartograficzne: Jacek Jeremicz, Piotr Krotofil
Opracowanie: Tomasz Pietrasiewicz
Konsultacje: prof. dr hab. Monika Adamczyk-Garbowska, dr hab. Adam Kopciowski,
dr hab.Dariusz Libionka, Jakub Chmielewski
Redakcja: Izabela Czumak, Dominika Majuk, Joanna Zętar
