Lublin, mapa miejsc związanych z akcją „Reinhardt”

Lublin, getto na PodzamczuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Oficjalnie getto w historycznej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu Niemcy utworzyli 24 marca 1941 r. Jego granice wyznaczały ulice: Lubartowska, Unicka, Franciszkańska do rogu Kalinowszczyzny i dalej polami do Krawieckiej i Kowalskiej. Już wcześniej dzielnica ta stanowiła miejsce koncentracji dla przesiedlanej ludności żydowskiej z innych części miasta, a w dokumentach z tego okresu niekiedy nazywano ją wprost gettem. Z polecenia Niemców zarząd nad nim sprawował Judenrat. Pomimo planów, nigdy w całości go nie ogrodzono, a w szczytowym momencie stłoczono tu ponad 40 tys. osób. Opuszczać je mogli tylko Żydzi posiadający specjalne przepustki. Przeludnienie, problemy z aprowizacją, fatalne warunki sanitarno-bytowe i niewystarczająca opieka medyczna przyczyniły się do epidemii tyfusu, a w konsekwencji dużej śmiertelności. Cierpienie mieszkańców pogłębiał przymus pracy. W niezmienionym kształcie getto przetrwało do początku 1942 r., gdy przygotowując jego likwidację, rozszerzono je i podzielono na części „A” i „B”. Pierwsza z nich objęła większość dotychczasowego terenu getta, w którym umieszczono osoby skazane na śmierć. Z kolei Żydzi uznani za potrzebnych znaleźli się w nowej wykrojonej ze Starego Miasta i ogrodzonej drutem kolczastym części „B”, której granice wyznaczały ulice Grodzka, Rybna, Kowalska i Podwale oraz włączony do niej fragment części „A”. To właśnie od zagłady getta na Podzamczu Niemcy rozpoczęli w połowie marca 1942 r. ludobójczą operację znaną pod nazwą akcja „Reinhardt” („Einsatz Reinhardt”), mordując większość lubelskich Żydów w obozie zagłady w Bełżcu. Uciec zdołali tylko nieliczni. Po likwidacji getta wyburzono niemal całą historyczną dzielnicę żydowską.

Obecnie teren dawnego getta zajmuje obszar dzielnic Czwartek, Śródmieście i Stare Miasto.

Lublin, ul. Grodzka 11/ul. Rolna 22, siedziba Rady ŻydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Judenrat

W styczniu 1940 r. w miejsce Żydowskiej Gminy Wyznaniowej Niemcy utworzyli podległy im Judenrat złożony z 24 radnych. Jego pierwszym prezesem był Henryk Bekker. Działały w nim różne wydziały i komisje, w których pracowało nawet kilkaset osób. Formalnie Judenrat miał administrować dzielnicą żydowską, przekształconą wiosną 1941 r. w getto, i nieść pomoc jej mieszkańcom. W rzeczywistości za pośrednictwem tej instytucji Niemcy realizowali politykę wymierzoną przeciwko Żydom. Z uwagi na pogłębiające się ubóstwo ludności żydowskiej, możliwości jej wspierania przez Judenrat były skrajnie utrudnione, a działania dalece niewystarczające.

Szczególnie tragiczną rolę odegrał Judenrat od wiosny do jesieni 1942 r., gdy zmuszony był uczestniczyć w likwidacji gett najpierw na Podzamczu, a następnie wtórnego na Majdanie Tatarskim. Niechlubną postawą wyróżniali się zwłaszcza w trakcie akcji wysiedleńczych podlegli Judenratowi funkcjonariusze Służby Porządkowej, nazywani potocznie policjantami żydowskimi. Podczas deportacji z getta na Podzamczu jednym z miejsc selekcji Żydów był plac przyległy do siedziby Judenratu. W tym czasie Niemcy zmniejszyli liczbę radnych do 12, zaś pozostałych pracowników do kilkudziesięciu. Wszyscy zginęli w obozie zagłady w Bełżcu. W miejsce prezesa Bekkera wybrali dotychczasowego jego zastępcę Marka Altena.

Po utworzeniu w kwietniu getta szczątkowego na Majdanie Tatarskim, instytucja ta działała w niemal niezmienionym kształcie do jego likwidacji w listopadzie 1942 r. Podczas ostatecznej akcji Niemcy zastrzelili na miejscu prezesa Altena i komendanta policji żydowskiej Mendla Goldfarba. Także w getcie lub obozie koncentracyjnym na Majdanku (KL Lublin) zginęli pozostali radni i pracownicy Judenratu.

Obecnie w budynku przy ul. Grodzkiej 11 swoją siedzibę ma MDK „Pod Akacją”.

Lublin, ul. Pierackiego 11/Spokojna 1, siedziba sztabu akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Litauerstrasse 11/Distriktstrasse 1, Hauptabteilung Einsatz Reinhardt (Einsatzstab Reinhardt)

Jesienią 1941 r. na polecenie Reichsführera SS Heinricha Himmlera, dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim Odilo Globocnik przystąpił do tworzenia tzw. sztabu wysiedleńczego (Aussiedlungsstab), który miał kierować zagładą Żydów w Generalnym Gubernatorstwie i Okręgu Białystok. Na jego czele stanął Hermann Höfle, zaś siedzibę ulokowano w koszarach im. Juliusa Schrecka przy ulicy Spokojnej 1. Tutaj, w tajemnicy, opracowano założenia planu masowej eksterminacji, któremu nadano kryptonim akcja „Reinhardt” („Einsatz Reinhardt”). Jego integralną częścią była grabież mienia ofiar. Akcję tę realizowano od połowy marca 1942 r. do listopada 1943 r., zaczynając od likwidacji getta na Podzamczu, a kończąc akcją „Dożynki” („Aktion Erntefest”), przeprowadzoną w obozie koncentracyjnym na Majdanku (KL Lublin), obozach pracy w Trawnikach i Poniatowej oraz kilku mniejszych placówkach pracy przymusowej na Lubelszczyźnie. Do ścisłego kręgu osób wykonujących to zadanie należało około 450 Austriaków i Niemców, którzy byli odpowiedzialni za eksterminację około 2 mln mężczyzn, kobiet i dzieci. Żydów mordowano w trakcie brutalnych wysiedleń, masowych egzekucji, ale większość z nich zginęła w komorach gazowych obozów zagłady w Bełżcu, Sobiborze i Treblince oraz na Majdanku. Operacja „Reinhardt” stanowiła element szerszego niemieckiego planu jakim było „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej w Europie”.

Obecnie w budynku tym siedzibę ma Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (Collegium Iuridicum).

Lublin, ul. Lubomelska 8a-8b, willa Odilo GlobocnikaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Ostlandstrasse 8a-8b

Budynek ten podczas okupacji znajdował się w dzielnicy niemieckiej w pobliżu siedziby gubernatora dystryktu (obecnie Urząd Wojewódzki) oraz sztabu akcji „Reinhardt” (obecnie Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL). Do lata 1943 r. mieszkał w nim dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim Odilo Globocnik, odpowiedzialny za realizację masowego mordu na ludności żydowskiej w ramach akcji „Reinhardt” („Einsatz Reinhardt”).

Obecnie budynek stanowi własność prywatną.

Lublin, ul. Lubartowska 15, sztab akcji wysiedleńczejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Befehlstelle

Latem 1941 r. w kamienicy przy ul. Lubartowskiej 15 konfident gestapo Szama Grajer za zgodą swoich protektorów otworzył jedyną w getcie restaurację. Wiosną następnego roku w tym lokalu funkcjonariusze Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, na czele z Hermannem Worthoffem, ulokowali tzw. sztab wysiedleńczy, z którego kierowali likwidacją getta na Podzamczu. Obsługiwały ich zmuszane do tego żydowskie kelnerki, serwujące jedzenie i alkohol oraz przygrywała orkiestra. Za pośrednictwem działającej tu specjalnej linii telefonicznej na bieżąco informowano o przebiegu akcji wysiedleńczej zarówno sztab akcji „Reinhardt”, jak i dowodzącego nią Odilo Globocnika.

W latach 80. budynek rozebrano.

Lublin, Nowy Plac TargowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Jedno z kilku miejsc gromadzenia przeznaczonych do wysiedlenia Żydów podczas likwidacji getta na Podzamczu. Przebywające tu osoby trafiały następnie do synagogi Maharszala przy ul. Jatecznej lub bezpośrednio na rampę załadunkową na terenie rzeźni miejskiej przy ulicy Łęczyńskiej (tzw. Umschlagplatz), skąd były deportowane do obozu zagłady w Bełżcu.

Obecnie w miejscu tym znajduje się targowisko „Bazar”. Jego przedwojenny charakter można zobaczyć na fotografiach Stefana Kiełszni.

Lublin, plac przy ul. Szerokiej 2Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Jedno z kilku miejsc gromadzenia przeznaczonych do wysiedlenia Żydów podczas likwidacji getta na Podzamczu. Przebywające tu osoby trafiały następnie do synagogi Maharszala przy ul. Jatecznej lub bezpośrednio na rampę załadunkową na terenie rzeźni miejskiej przy ulicy Łęczyńskiej (tzw. Umschlagplatz), skąd były deportowane do obozu zagłady w Bełżcu.

Obecnie ulica Szeroka nie istnieje. Szeroka 2 zlokalizowana była na terenie obecnego placu Zamkowego od strony ulicy Kowalskiej.

Lublin, ul. Jateczna 5, synagoga MaharszalaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Główne miejsce koncentracji Żydów przed deportacją do obozu zagłady w Bełżcu. Kierujący likwidacją getta funkcjonariusze Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa dokonywali w synagodze selekcji, pozostawiając przy życiu nieliczne osoby uznane za przydatne. Stąd przeznaczonych na śmierć ludzi pędzono na rampę kolejową na terenie rzeźni miejskiej przy ulicy Łęczyńskiej (obecnie ul. Turystyczna). Każdego dnia zabierano z getta od 1,4 do 1,6 tys. osób.

Zniszczona jeszcze podczas wojny synagoga znajdowała się u podnóża Zamku od jego północnej strony. Obecnie przebiega w tym miejscu trasa W-Z, a jedynym śladem po budynku jest niewielkie upamiętnienie przedstawiające na granitowej płycie jego zarys, wystawione w 1987 r. staraniem Symchy Wajsa. Od 2017 r. w miejscu po synagodze znajduje się również pierwsza z 21 betonowych płyt, które w ramach szlaku pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady” upamiętniają ostatnią drogę lubelskich Żydów na tzw. Umschlagplatz.

Trasa przemarszu na rampę załadunkową (tzw. Umschlagplatz)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Licząca kilka kilometrów trasa, jaką w trakcie likwidacji getta na Podzamczu musieli przejść lubelscy Żydzi na rampę załadunkową, znajdującą się na terenie rzeźni miejskiej przy ul. Łęczyńskiej (obecnie Turystyczna). Kolumny Żydów, eskortowane przez niemieckich policjantów i wachmanów z Trawnik, prowadzono ówczesnymi ulicami: Jateczną, Mostową, Ruską, Kalinowszczyzna i Łęczyńską.

Od 2017 r. trasa stanowi część szlaku pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”, którą wyznacza 21 betonowych płyt. Każda z nich zawiera krótki tekst i metalową opaskę z wyciętą literą alfabetu hebrajskiego. Liczba płyt nawiązuje do liczby liter we wspomnianym alfabecie, zaś ostatnią z nich – 22 literę – umieszczono w zadaszeniu upamiętnienia, będącego częścią instalacji artystycznej „Nie/Pamięć Miejsca”, znajdującej się na terenie dawnego tzw. Umschlagplatzu.

Rampa załadunkowa (tzw. Umschlagplatz)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Miejsce to znajdowało się na terenie rzeźni miejskiej przy ulicy Łęczyńskiej (obecnie Turystyczna), gdzie istniała zakończona rampą bocznica kolejowa. Stąd od 17 marca do 14 kwietnia 1942 r. deportowano z likwidowanego getta na Podzamczu od 26 do 28 tys. lubelskich Żydów – mężczyzn, kobiet i dzieci – do obozu zagłady w Bełżcu. Akcją kierowali funkcjonariusze niemieckiej Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa z tzw. sztabu wysiedleńczego, który podlegał lubelskiemu dowódcy SS i policji Odilo Globocnikowi.

Od 2017 r. obszar ten jest częścią szlaku pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”. Znajduje się tam instalacja artystyczna „Nie/Pamięć Miejsca”, którą można zobaczyć od ulicy Zimnej.

Lublin, ul. Grodzka 11, siedziba OchronkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Do wybuchu wojny Ochronka działała przy Żydowskiej Gminie Wyznaniowej, dysponując kilkunastoma miejscami dla podopiecznych. Na początku 1940 r. zarząd nad nią przejął Judenrat. Jej siedziba mieściła się przy ul. Grodzkiej 11. Sytuacja placówki szybko zaczęła się pogorszać, gdy wskutek napływu uchodźców i przesiedleńców zmuszona była ona objąć opieką wiele przybyłych do miasta dzieci i sierot. Pomocy wymagało także powiększające się grono miejscowych ubogich żydowskich dzieci. Pomimo ograniczonych możliwości latem 1941 r. w Ochronce przebywało blisko 80 podopiecznych, zaś w przededniu likwidacji getta już około 100. Wśród nich była grupa dzieci oddana tu na przechowanie przez pracujących rodziców, którzy traktowali Ochronkę jako bezpieczny azyl. W pierwszych dniach likwidacji getta, tj. 24 marca 1942 r., Niemcy wywieźli wszystkie dzieci razem z ich opiekunkami na teren nieczynnej kopalni piasku przy ul. Łęczyńskiej i tam rozstrzelali.

Obecnie w budynku przy ul. Grodzkiej 11 swoją siedzibę ma MDK „Pod Akacją”.

Lublin, Tatary, ul. Łęczyńska, miejsce egzekucji dzieci z OchronkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

W miejscu tym 24 marca 1942 r. Niemcy zamordowali około 100 dzieci z Ochronki razem z ich opiekunkami. Do momentu likwidacji sierociniec znajdował się w budynku Judenratu przy ulicy Grodzkiej 11 na obszarze getta „B” na Podzamczu. Egzekucji dokonali na terenie nieczynnej kopalni piasku funkcjonariusze Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa kierujący w tym czasie likwidacją lubelskiego getta. Pomimo posterunków policji, świadkami tego mordu byli mieszkający w pobliżu Polacy. Po wojnie szczątki ofiar ekshumowano i przeniesiono na cmentarz żydowski przy ulicy Walecznych, na którym w 1987 r. wzniesiono pomnik.

Obecnie miejsce to stanowi część powstałego w 2017 r. szlaku pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”. Jest to osiedlowy teren zielony, na którym znajduje się upamiętnienie w formie betonowej płyty z informacją o wydarzeniu.

Lublin, pl. Krawiecki 5, Dom Starców przy Radzie ŻydowskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Do kwietnia 1941 r. Dom Starców działał przy ul. Rynek 8, po czym placówkę przeniesiono do budynku przy placu Krawieckim 5. Zmianę lokalizacji wymusiło przesiedlanie Żydów ze Starego Miasta do tworzonego getta na Podzamczu. Gdy rozpoczęto akcję „Reinhardt” w Domu Starców mogło przebywać 70 osób. Zachowane źródła wskazują, że jego likwidacji dokonano 24 marca 1942 r., kiedy to wszystkich podopiecznych rozstrzelano na miejscu.

Obecnie w miejscu dawnego budynku Domu Starców znajduje się jezdnia z pasem zieleni w ciągu al. Unii Lubelskiej.

Lublin, ul. Lubartowska 53, szpital żydowskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Założony pod koniec XIX w. szpital żydowski działał w tym miejscu do 1942 r. W trakcie okupacji przebywali w nim zarówno Żydzi lubelscy, jak i przyjezdni. Z uwagi na niedobór leków i personelu możliwości leczenia w placówce były ograniczone. Sytuację pogarszał nieustanny napływ nowych pacjentów. Wśród nich znalazły się również osoby szukające schronienia. 27 marca 1942 r., podczas wysiedlenia Żydów z getta, Niemcy przeprowadzili przy udziale wachmanów z Trawnik brutalną likwidację szpitala. Egzekucji części personelu i kilkuset pacjentów, nie wyłączając kobiet w ciąży i noworodków, dokonano w lesie nieopodal miejscowości Niemce. Akcją tą kierowali funkcjonariusze Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Pozostawiony przy życiu personel zmuszono do uporządkowania budynku, zaś w połowie kwietnia przeniesiono go do getta wtórnego na Majdanie Tatarskim.

Obecnie w budynku tym mieści się Szpital im. Jana Bożego. Dzięki staraniom Symchy Wajsa w 1986 r. na jego elewacji umieszczono tablicę upamiętniającą dawny Szpital Żydowski.

Lublin, ul. Czwartek 4 (Dom im. Pereca), szpital epidemicznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Do jesieni 1941 r. szpital epidemiczny działał przy ul. Ruskiej 21, po czym z uwagi na wzrost liczby chorych placówkę przeniesiono do większego budynku w Domu im. Pereca przy ul. Czwartek 4. Pod koniec 1941 r. przebywało w nim 380 pacjentów. 27 marca 1942 r., podczas wysiedlania Żydów z getta, Niemcy przeprowadzili przy udziale wachmanów z Trawnik brutalną likwidację placówki. Egzekucji wszystkich pacjentów i najpewniej całego personelu dokonano w lesie nieopodal miejscowości Niemce.

Obecnie w budynku tym znajduje się Lubelski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia.

Lublin, getto wtórne na Majdanie TatarskimBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Po likwidacji getta na Podzamczu Niemcy utworzyli w połowie kwietnia 1942 r. getto wtórne na obrzeżach miasta w dzielnicy Majdan Tatarski. Zanim przesiedlono tam kilka tysięcy Żydów uznanych za zdolnych do pracy, usunięto stąd Polaków. Granice getta wyznaczały ulice Gromadzka, Majdanek i Majdan Tatarski, środkiem biegła ulica Rolna, przy której znajdowała się większość instytucji, w tym Judenrat. Całość ogrodzono drutem kolczastym. Na stosunkowo niewielkim obszarze stłoczono około 8 tys. Żydów. Niemal połowa, nie posiadając dokumentu zezwalającego na pobyt w getcie (tzw. J-Ausweis), była tu nielegalnie. 20 kwietnia 1942 r. nad ranem Niemcy przeprowadzili pierwszą z kilku akcji, kierując około 3 tys. osób, w większości bez J-Ausweisu, do obozu na Majdanku (KL Lublin). Tam, po kolejnej selekcji pozostawiono w obozie około 200 mężczyzn, mordując pozostałe osoby w lesie krępieckim. Pomimo zmniejszenia liczby ludności, na obszarze getta nadal panowało przeludnienie. Kolejne selekcje nastąpiły na początku września i pod koniec października. Ostateczna likwidacja trwała od 9 do 11 listopada 1942 r., gdy do obozu na Majdanku trafiło około 3 tys. osób. Po selekcji uśmiercono w komorach gazowych około 300 chorych, kobiet i dzieci, zaś pozostałych uwięziono. W samym getcie zamordowano około 260 osób, w tym prezesa Judenratu Marka Altena, komendanta policji żydowskiej Mendla Goldfarba oraz konfidenta Szamę Grajera. Uciec zdołali tylko nieliczni. Na początku 1943 r. zezwolono na powrót do swoich domów Polakom.

Pierwsze ekshumacje przeprowadzono tuż po wojnie, lecz z niewiadomych przyczyn zostały przerwane. Dopiero pod koniec lat 80., podczas budowy osiedla, odkryto kolejne szczątki, które złożono na cmentarzu żydowskim przy ulicy Walecznych. W 1992 r. dzięki staraniom Symchy Wajsa ofiary upamiętniono na cmentarzu tablicą. Na terenie dawnego getta o jego istnieniu przypomina betonowa płyta, stanowiąca część powstałego w 2017 szlaku pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”.

Lublin, ul. Lipowa 7, obóz pracyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Lindenstrasse 7

Obóz pracy przy ul. Lipowej 7 utworzono pod koniec 1939 r. z inicjatywy dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim Odilo Globocnika. Przez większość okresu funkcjonowania w obozie więziono głównie Żydów, w tym dużą grupę jeńców Wojska Polskiego, których zatrudniano przy jego rozbudowie i w różnych warsztatach. Jesienią 1941 r. kilkuset żydowskich jeńców skierowano do budowy obozu koncentracyjnego na Majdanku (KL Lublin), później wielu z nich pracowało również w obozie na Flugplatzu przy porządkowaniu mienia zagrabionego ofiarom akcji „Reinhardt”. 3 listopada 1943 r. niemal wszystkich z 2,5 tys. żydowskich więźniów obozu na Lipowej zamordowano podczas akcji „Dożynki” („Aktion Erntefest”) w KL Lublin. Przy życiu pozostało 300 mężczyzn, spośród których większość stanowili jeńcy z Lipowej. Zmuszono ich do pracy głównie przy zacieraniu śladów masowych mordów zarówno w obozie na Majdanku, jak i w innych miejscach na Lubelszczyźnie. Z grupy tej wojnę zdołało przeżyć zaledwie kilka osób. Do lata 1944 r. na Lipowej działał jeszcze obóz pracy, w którym zatrudniano kilkuset więźniów nieżydowskich, ewakuowanych 22 lipca tego roku wraz z pozostałymi przy życiu więźniami KL Lublin.

Obecnie na obszarze dawnego obozu znajdują się Sąd Apelacyjny i centrum handlowe Plaza, na którym umieszczono tablicę upamiętniającą więźniów obozu.

Lublin, ul. Fabryczna/ul. Wrońska, obóz na FlugplatzuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Cholmerstrasse/Wronskastrasse, Flughafenlager/Lager am alten Flugplatz

Nazwa obozu pochodzi od miejsca jego usytuowania na terenie istniejących jeszcze przed wojną zakładów lotniczych Plage–Laśkiewicz [od 1937 r. Lubelska Wytwórnia Samolotów]. Do początku 1940 r. działał tu niewielki obóz dla jeńców Wojska Polskiego, a po jego rozwiązaniu od wiosny tego roku pracowali tu doraźnie Żydzi lubelscy. Z kolei na początku 1942 r. rozpoczęto tworzenie na Flugplatzu stałego obozu pracy, który stanowił ważne ogniwo akcji „Reinhardt”. Więziono w nim głównie Żydów – kobiety i mężczyzn – zarówno polskich, jak i deportowanych z innych państw. Od wiosny 1942 r. do jesieni 1943 r., w trakcie akcji „Reinhardt”, obóz ten pełnił funkcję placu selekcyjnego dla przybywających do Lublina transportów, ale przede wszystkim był miejscem segregacji i magazynowania mienia zrabowanego Żydom. 3 listopada 1943 r. żydowskich więźniów Flugplatzu zamordowano podczas akcji „Dożynki” („Aktion Erntefest”) w pobliskim obozie na Majdanku (KL Lublin), a Flugplatz pozbawiony siły roboczej został likwidowany.

Obecnie miejsce to jest elementem powstałego w 2017 r. szlaku pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”.

Lublin, obóz koncentracyjny na Majdanku (KL Lublin)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Kriegsgefangenenlager der Waffen SS Lublin (KGL Lublin)/ Konzentrationslager Lublin (KL Lublin)

Obóz na Majdanku działał od października 1941 r. do 22 lipca 1944 r., pełniąc ważną rolę w niemieckich planach germanizacji terenów wschodnich. Do lutego 1943 r. jego oficjalna nazwa to obóz dla jeńców wojennych Waffen SS w Lublinie (KGL Lublin), a następnie obóz koncentracyjny w Lublinie (KL Lublin). Pomimo podporządkowania centralnym władzom SS, znaczny wpływ na Majdanek wywierał miejscowy dowódca SS i policji Odilo Globocnik, co czyniło z KL Lublin istotne ogniwo akcji „Reinhardt”. W trakcie tej ludobójczej operacji, trwającej od wiosny 1942 r. do jesieni 1943 r., pełnił on wobec Żydów następujące funkcje: obozu pracy, rezerwuaru siły roboczej, miejsca grabieży mienia i ośrodka zagłady. Żydzi byli wówczas najliczniejszą grupą więźniów, choć trafiały tu również osoby innych narodowości, głównie Polacy i obywatele Związku Radzieckiego. Eksterminacji dokonywano poprzez katastrofalne warunki sanitarno-bytowe, wyniszczającą pracę, brutalny reżim obozowy, ale też w egzekucjach i komorach gazowych. Radykalna zmiana struktury więźniarskiej nastąpiła 3 listopada 1943 r., gdy zamordowano na Majdanku w ramach akcji „Dożynki” („Aktion Erntefest”) około 18 tys. Żydów. Był to największy jednostkowy mord w historii niemieckich obozów koncentracyjnych. Od tego czasu najliczniejszą grupą więźniów byli Polacy. Przez KL Lublin przeszło nie więcej niż 150 tys. osób, spośród których w obozie zginęło około 80 tys., w tym około 60 tys. Żydów.

Obecnie w miejscu byłego niemieckiego obozu koncentracyjnego działa Państwowe Muzeum na Majdanku, które powołano w listopadzie 1944 r. jako pierwsze muzeum upamiętniające ofiary II wojny światowej w Europie.

Lublin, Wieniawa, ul. Ogródkowa, obóz pracy SportplatzBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Ogrodkowastrasse, SS- und Polizeiführerkommando – Sportplatz

Wiosną 1940 r. mieszkających na Wieniawie Żydów przesiedlono do dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, a teren ten włączono do tworzonej dzielnicy niemieckiej. Usuniętych stamtąd mężczyzn zmuszono do wyburzania pozostałej po przesiedleńcach zabudowy. Prace takie trwały również w późniejszym okresie. Latem 1942 r. zatrudniono tam kilkuset żydowskich więźniów obozu na Majdanku (KL Lublin), nazywanych komando Sportplatz, którzy poza wspomnianymi już robotami, zmuszeni byli zrównać z ziemią cmentarz żydowski, wznosząc na jego części stadion SS. Po zakończonym dniu pracy wracali jednak do KL Lublin. Jesienią 1942 r. utworzono stały obóz pracy Sportplatz, na potrzeby którego zaadaptowano kilka domów odebranych Polakom. Jego siłę roboczą stanowiło kilkuset skoszarowanych tu Żydów z Majdanka. W ramach obozu Sportplatz działała niewielka fabryka kosmetyków „Erika”, w której przetwarzano kosmetyki, leki i protezy odebrane ofiarom akcji „Reinhardt”. Z ramienia Niemców zarządzał nią dotychczasowy jej właściciel, inżynier Roman Kneidel. Więźniów Sportplatzu zamordowano w obozie na Majdanku 3 listopada 1943 r. w trakcie akcji „Dożynki” („Aktion Erntefest”).

Obecnie na tym terenie znajduje się stadion sportowy oraz osiedle mieszkaniowe. Do czasów współczesnych przetrwał jedynie fragment dawnego cmentarza, na którym umieszczono niewielki pomnik upamiętniający społeczność żydowską Wieniawy. Podobną funkcję spełnia ułożona w pobliżu tego miejsca płyta stanowiąca część powstałego w 2017 r. szlaku pamięci „Lublin. Pamięć Zagłady”.

Lublin, ul. Chopina 27, magazyny akcji „Reinhardt”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Chopinstrasse 27, SS- und Polizeiführer Lublin. Einsatz Reinhardt – Materiallager

Miejsce, w którym składowano zagrabione ofiarom akcji „Reinhardt” przedmioty użytku codziennego: ubrania, obuwie, meble, sprzęty gospodarstwa domowego, pościel, zabawki, walizki itp. Pracowało tam niewielkie żydowskie komando. Rzeczy te, rabowane na każdym etapie zagłady, stawały się własnością Rzeszy Niemieckiej. Mieniem tym zarządzał szef sztabu akcji „Reinhardt” Hermann Höfle. Wiele przedmiotów trafiło do niemieckich instytucji i przedstawicieli władz w Lublinie. Większość jednak przekazano do Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS w Berlinie (WVHA), który decydował o ich dalszym przeznaczeniu.

Obecnie w budynku tym siedzibę ma Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.

Lublin, ul. Chmielna 1, Administracja Garnizonu SSBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Hopfengasse 1, SS-Standortverwaltung

Miejsce, w którym sortowano i przechowywano pieniądze, kosztowności i inne wartościowe przedmioty, a także przetapiano metale szlachetne, zagrabione ofiarom akcji „Reinhardt”. Pracowało tam komando złożone z około 30 Żydów. Rzeczy te, rabowane na każdym etapie zagłady, stanowiły własność Rzeszy Niemieckiej. Z ramienia sztabu akcji „Reinhardt” mieniem tym zarządzał Georg Wippern, kierujący Administracją Garnizonu SS w Lublinie. Stąd przedmioty przekazywano do Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS w Berlinie (WVHA), a następnie deponowano w Banku Rzeszy. Na początku 1943 r. w budynku tym zorganizowano dla Reichsführera SS Heinricha Himmlera wystawę wyrobów jubilerskich odebranych zgładzonym Żydom.

Obecnie w budynku tym znajduje się Klinika Okulistyki Ogólnej Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego nr 1.

Lublin, ul. Spokojna 4, Urząd Gubernatora Dystryktu LubelskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Distriktstrasse 4, Amt des Chefs des Distrikts Lublin

W październiku 1939 r. z części terenów okupowanej Polski Niemcy utworzyli Generalne Gubernatorstwo złożone z dystryktów: krakowskiego, lubelskiego, radomskiego i warszawskiego, a od sierpnia 1941 r. także dystryktu Galicja. W każdym z nich najwyższą instancją administracji cywilnej był urzędujący w jego stolicy gubernator, który sprawował władzę poprzez Urząd Gubernatora. W Lublinie urząd ten mieścił się w przedwojennym budynku Izby Skarbowej przy ul. Spokojnej 4, któremu podlegały starostwa powiatowe i starostwo grodzkie. Pierwszym gubernatorem został Friedrich Schmidt. Na początku 1940 r. stanowisko objął Ernst Zörner, który zajmował je do wiosny 1943 r. Administracja cywilna odgrywała od początku okupacji istotną rolę w prześladowaniu i wykorzystywaniu ludności żydowskiej, podobnie jak władze policyjne, co regulowała stanowionym prawem. Wiosną 1941 r. Zörner zarządził utworzenie getta w historycznej dzielnicy żydowskiej na lubelskim Podzamczu. Administracja ta wzięła także aktywny udział w przygotowaniach, a następnie w przeprowadzeniu akcji „Reinhardt” – masowego mordu Żydów.

Obecnie w budynku mieści się Urząd Wojewódzki w Lublinie.

Lublin, ul. Krakowskie Przedmieście 62, Starostwo GrodzkieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Krakauerstrasse 62, Stadthauptmannschaft Lublin

Podległe gubernatorowi dystryktu Starostwo Grodzkie początkowo mieściło się w budynku dawnego Państwowego Banku Rolnego przy ul. Chopina 6, a od lata 1941 r. w pałacu przy ulicy Krakowskie Przedmieście 62. Jako pierwszy urząd starosty pełnił dr Fritz Cuhorst, po nim objął go Fritz Sauermann, którego wiosną 1942 r. zastąpił dr Curt Englaender. Starostwo, podobnie jak inne niemieckie instytucje i urzędy, było zaangażowane w prześladowanie lubelskich Żydów. Za pośrednictwem Judenratu przydzielało Żydom karty żywnościowe, na początku 1941 r. współuczestniczyło w przesiedleniu części miejscowych Żydów na prowincję dystryktu lubelskiego oraz było włączone w prace nad utworzeniem wiosną tego roku getta na Podzamczu. Na polecenie gubernatora dystryktu, we współpracy z dowódcą SS i policji, Starostwo dokonywało wyboru tych Żydów, którzy podczas likwidacji getta mieli zostać wysłani na śmierć. Z drugiej strony, w czasie akcji wysiedleńczej to właśnie Starostwo wystawiało Żydom przepustki, które umożliwiały wykonywanie pracy poza gettem, dając szansę na czasowe ocalenie.

Obecnie w budynku przy ul. Chopina znajdują się instytucje finansowe.

Lublin, ul. Uniwersytecka 3, Dowództwo Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w dystrykcie lubelskim (Sipo i SD)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Universitätsstrasse 3, Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes für den Distrikt Lublin (KdS)

Utworzone jesienią 1939 r. Dowództwo Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Lublinie, podobnie jak w innych stolicach dystryktów, oparto na członkach Einsatzgruppen biorącym udział w agresji na Polskę. Dowództwu podlegały terenowe placówki i posterunki w całym dystrykcie. W jego strukturach działała także Policja Kryminalna (Kriminalpolizei; Kripo). Początkowo siedziba Dowództwa znajdowała się przy ul. Wyszyńskiego 12 (obecnie ul. Niecała), zaś po jej przeniesieniu do końca wojny w dawnym budynku Urzędu Ziemskiego przy ul. Uniwersyteckiej 3. Tylko w Lublinie służyło około 100 funkcjonariuszy. Lubelskie struktury podlegały władzom zwierzchnim w Krakowie i Berlinie, jak i dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim. W momencie rozpoczęcia wiosną 1942 r. akcji „Reinhardt” na czele Sipo i SD w Lublinie stał Johannes Müller, a szefem referatu żydowskiego (IVB4) był Hermann Worthoff. To właśnie Worthoff dowodził wysiedleniem lubelskich Żydów kierując tzw. Räumungskommando (komando ds. ewakuacji), złożonym z 30-40 członków Sipo i Kripo. Referat ten odpowiadał również za egzekwowanie wszelkich regulacji wymierzonych w ludność żydowską na podległym mu terenie.

Obecnie w budynku tym swoją siedzibę ma Muzeum Martyrologii „Pod Zegarem”, będące oddziałem Muzeum Narodowego w Lublinie. W budynku zlokalizowana jest także siedziba Dowództwa Litewsko-Polsko-Ukraińskiej Brygady (ul. Radziszewskiego 4).

Las krępiecki, miejsce masowych mordówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Las ten znajduje się w pobliżu wsi Krępiec w gminie Mełgiew. W trakcie okupacji Niemcy przeprowadzali w nim egzekucje więźniów Zamku Lubelskiego i obozu na Majdanku (KL Lublin). Największego masowego mordu dokonano tu pomiędzy 20 a 22 kwietnia 1942 r., gdy po selekcji w obozie na Majdanku rozstrzelano około 3 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci zabranych z getta na Majdanie Tatarskim. Do lasu przywożono także ciała ofiar z obozu na Majdanku. Początkowo grzebano je w zbiorowych grobach, lecz w obliczu grożącej klęski na froncie wschodnim i zbliżającej się Armii Czerwonej, rozpoczęto już w 1943 r. wydobywanie zwłok i ich palenie. Działania te realizowano na rozkaz Heinricha Himmlera w ramach szerszego planu zacierania śladów masowych zbrodni na okupowanych terenach wschodnich. Zajmowało się tym złożone z jeńców radzieckich i więźniów żydowskich specjalne komando z KL Lublin, kierowane przez szefa tamtejszego krematorium Ericha Mußfelda. Jednak nie wszystkie ciała spalono, co wykazała już latem 1944 r. wykonana ekshumacja przez Polsko–Sowiecką Komisję do Zbadania Zbrodni Niemieckich Popełnionych na Majdanku. Choć po wojnie prowadzono kilka śledztw w sprawie zbrodni dokonanych w lesie krępieckim, nie udało się ustalić liczby zamordowanych tu osób. Początkowo ofiary upamiętniono krzyżami brzozowymi ustawionymi na największej odkrytej mogile, zaś w latach 70. w miejscu tym wzniesiono niewielki pomnik, który stoi do dziś. Zawieszona na nim tablica wskazuje, że w lesie uśmiercono około 30 tys. osób, lecz liczba ta nie znajduje potwierdzenia w źródłach.

Lasy Kozłowieckie, miejsce masowego mordu pacjentów i części personelu z żydowskich szpitali w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Gdy od kilku dni trwały deportacje Żydów lubelskich do obozu zagłady w Bełżcu, Niemcy zlikwidowali 27 marca 1942 r. szpitale ogólny przy ul. Lubartowskiej 53 i zakaźny przy ul. Czwartek 4. W placówkach tych przebywało kilkuset pacjentów i kilkudziesięciu członków personelu. Selekcję przetrwali tylko nieliczni pracownicy szpitala ogólnego. Ofiary wywożono sukcesywnie ciężarówkami do Lasów Kozłowieckich nieopodal wsi Niemce, gdzie dokonywano egzekucji w przygotowanych już masowych grobach. Uśmiercono w ten sposób większość chorych i część personelu. Podczas okupacji w miejscu tym rozstrzeliwano również Polaków.

Trawniki, obóz szkoleniowy pomocniczych oddziałów wartowniczych SSBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

niem. Der SS- und Polizeiführer im Distrikt Lublin Ausbildungslager Trawniki / SS-Ausbildungslager Trawniki

Późnym latem 1941 r., a więc już po niemieckiej agresji na Związek Radziecki, dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim Odilo Globocnik przystąpił do tworzenia w Trawnikach obozu szkoleniowego dla policyjnych oddziałów pomocniczych. Do marca 1942 r. oficjalna nazwa tej formacji brzmiała Oddziały Wartownicze Pełnomocnika Reichsführera SS i Szefa Policji Niemieckiej ds. Utworzenia Baz SS i Policji na Nowych Terenach Wschodnich, a następnie Oddziały Wartownicze Dowódcy SS i Policji w Dystrykcie Lubelskim. Jej członków rekrutowano głównie spośród byłych jeńców radzieckich, którzy chcąc uniknąć nieuchronnej śmierci w obozach jenieckich decydowali się na kolaborację. W mniejszej liczbie trafiali tu także cywile. Wyszukiwano osób władających językiem niemieckim, w tym folksdojczów, ale również wrogo ustosunkowanych do władzy komunistycznej. Komendantem obozu był Karl Streibel. Do momentu zamknięcia obozu latem 1944 r. przeszkolono w nim około 5 tys. wachmanów, którzy wzięli aktywny udział w eksterminacji Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Wykorzystywano ich podczas akcji wysiedleńczych, masowych egzekucji, ale też jako wartowników w obozach zagłady, koncentracyjnych i pracy. Tylko do likwidacji getta na lubelskim Podzamczu oddelegowano wiosną 1942 r. cztery kompanie wachmanów w liczbie 400-500 ludzi. Pełnili oni także wartę na granicach getta wtórnego na Majdanie Tatarskim w Lublinie oraz uczestniczyli we wszystkich akcjach wysiedleńczych do listopada 1942 r.

Bełżec, obóz zagładyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treściWróć do mapy

Budowę obozu zagłady w Bełżcu rozpoczęto jesienią 1941 r., a pierwsze masowe transporty Żydów przybyły tu w połowie marca 1942 r. z gett lubelskiego i lwowskiego. Był to jeden z trzech ośrodków natychmiastowej zagłady, obok Sobiboru i Treblinki, działających w ramach akcji „Reinhardt”(„Einsatz Reinhardt”). W Bełżcu ofiary mordowano, podobnie jak w dwóch pozostałych obozach, w stacjonarnych komorach gazowych. Jego pierwszym komendantem był Christian Wirth, późniejszy inspektor wszystkich obozów zagłady akcji „Reinhardt”, którego na stanowisku zastąpił Gottlieb Hering. Służbę pełniło w nim około 30 esesmanów, uczestniczących wcześniej w uśmiercaniu osób niepełnosprawnych w czasie akcji „T4”, a także około 120 wachmanów z Trawnik. Lokalizacja obozu nie była przypadkowa, gdyż jego położenie na terenach słabo zaludnionych, ale przy linii kolejowej Lublin-Lwów, umożliwiało z jednej strony ukrycie masowego mordu, z drugiej zaś systematyczne organizowanie transportów. Przywożono tu Żydów z dystryktów lubelskiego, Galicja i krakowskiego. Tylko nieliczni, uznani za zdolnych do pracy, mieli szansę przedłużyć swoje życie, pracując przy obsłudze obozu, lecz i ich los był z góry przesądzony. Choć większość ofiar stanowili Żydzi polscy, to zamordowano tu także wielu deportowanych wcześniej na Lubelszczyznę Żydów austriackich, czeskich, niemieckich i słowackich. W okresie funkcjonowania obozu od 17 marca do grudnia 1942 r. unicestwiono w nim około 450 tys. żydowskich kobiet, dzieci i mężczyzn. Po zamknięciu obozu do lata 1943 r. trwała jego likwidacja, do przeprowadzenia której esesmani zmusili kilkuset pozostałych przy życiu Żydów. Po zakończeniu tej pracy wszystkich wywieziono do obozu zagłady w Sobiborze i tam uśmiercono. Wojnę przeżyło tylko dwóch jego więźniów: Rudolf Reder i Chaim Hirszman.

 

Opracowanie kartograficzne: dr Jakub Kuna (UMCS)
Opracowanie: Jakub Chmielewski (Państwowe Muzeum na Majdanku)
Konsultacje merytoryczne: Jakub Chmielewski (Państwowe Muzeum na Majdanku), dr Krzysztof Tarkowski (Państwowe Muzeum na Majdanku)
Marcin Fedorowicz, dr Bartosz Gajdzik
Kwerendy: Volodymyr Dyshlevuk, Jacek Jeremicz, Anna Kończanin, Piotr Krotofil
Koordynacja: Izabela Czumak, Jacek Jeremicz, Tadeusz Przystojecki