„Lublin. Pamięć Miejsca – Miasto Żydowskie” to opowieść o historii lubelskich Żydów; ich kulturze, życiu i zagładzie. Treści poświęcone poszczególnym zagadnieniom będą publikowane systematycznie, do końca 2017 roku.

„Lublin. Pamięć Miejsca – Miasto Żydowskie” to opowieść o historii lubelskich Żydów; ich kulturze, życiu i zagładzie. Treści poświęcone poszczególnym zagadnieniom będą publikowane systematycznie, do końca 2017 roku.

Teatr NN

Sport

Sport
Drużyna piłkarska Morgensztern (jid. Jutrznia) z Lublina. Zdjęcie z kolekcji szklanych negatywów Twarze nieistniejącego miasta

 

Skąd czerpać informacje na temat lubelskich klubów sportowych? * Jakie były prapoczątki żydowskiego sportu? * Skąd pomysł na tworzenie żydowskich klubów sportowych? * Kiedy rozpoczęto tworzenie związków sportowych? * Kiedy zaczęto tworzyć żydowskie organizacje sportowe na ziemiach polskich? * Który z klubów zyskał największą popularność? * Który z lubelskich żydowskich klubów sportowych powstał jako pierwszy? * Gdzie znajdowała się siedziba Szimszona? * Kto należał do Szimszona? * Jakiego typu parady organizował Szimszon? * Kiedy powstała lubelska filia Makabi? * Czy w Makabi grano wyłącznie w piłkę nożną? * Czy oprócz Makabi działał wówczas także inny klub? * Co oferowało młodzieży Hakoach? * Czy sportowcy z Hakoach odnosili sukcesy? * Czy w mieście istniały także inne kluby? * Czy inne partie także miały swoje kluby? * Czy wszystkie kluby uzyskały zgodę na legalizację? Czy partyjne kluby miały w Lublinie konkurencję? * Czy żydowskie kluby sportowe z Lublina współpracowały ze sobą? * Kiedy w Lublinie Żydzi zaczęli grać w piłkę nożną? * Jak wyglądał sezon 1923? * Czy zainteresowanie piłką nożną było duże także w późniejszych latach? * Gdzie znajdowały się siedziby żydowskich klubów? * Czy Żydzi brali udział w życiu LOZPN? * Czy Żydzi byli wierni zasadzie fair play? * Czyżby piłkarze żydowscy byli w tej kwestii „aniołkami”? * Czy żydowskie drużyny piłkarskie posiadały grono wiernych kibiców? * Czy żydowskie mecze piłkarskie można było nazwać „świętami sportu”? * Czy w Lublinie grano w tenisa? * Czy w tenisa grali także miejscowi Żydzi? * Czy lubelscy Żydzi uprawiali siatkówkę i koszykówkę? * Grano w ping-ponga? * A uprawiali lekkoatletykę? * Uprawiano także boks… * Czy lubelskie żydowskie kluby sportowe posiadały sekcje bokserskie? * Czy tylko Akerman wyróżniał się na tle lokalnego boksu? * Czy Żydzi brali udział w życiu LOZB? * Czy Żydzi lubelscy grali w szachy? * Bibliografia

 

W skrócie:Bezpośredni odnośnik do tego akapitu

 

Początki żydowskiego sportu należy wiązać z rozwojem ruchu syjonistycznego w XIX wieku. W swojej profesjonalnej formie żydowski sport w Lublinie rozwijał się jednak dopiero od końca drugiej dekady XX wieku. Co ciekawe, prym zawsze wiodła tu piłka nożna, chociaż niektóre kluby posiadały także sekcje gimnastyczne, boksu, a nawet koszykówki, siatkówki, kolarstwa czy tenisa stołowego. Oprócz drużyn oficjalnych istniały także te nieoficjalne. Lubelskie kluby w większości posiadały wyraźne powiązania polityczne. Niektóre odnosiły spore sukcesy. Kres rozwojowi żydowskiego sportu w Lublinie położył wybuch II wojny światowej.

 

Skąd czerpać informacje na temat lubelskich klubów sportowych?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Prześledzenie historii żydowskiego sportu w naszym mieście jest niezmiernie trudne ze względu na skąpą ilość materiałów źródłowych, a także fakt, że większość opracowań bazuje tylko na literaturze wspomnieniowej, która ze względu na swą specyfikę często zawiera błędy i nieścisłości. Bardzo ważnym źródłem okazuje się być prasa żydowska i polska. Niniejsza próba rekonstrukcji dziejów żydowskiego sportu – oparta na tych dwóch podstawowych źródłach – jest więc fragmentaryczna, a ustalenia są niepewne.

 

Jak to z tymi nazwami było...

Kwestia nadawania nazw klubom sportowym była dość skomplikowana. O ile w oficjalnej dokumentacji posługiwano się właściwą nazwą, tak w materiałach prasowych odnaleźć możemy całkowitą dowolność. Morgensztern opisywany był często jako Jutrznia czy Jutrzenka, a Sztern jako Stern czy Gwiazda, choć w rozgrywkach w klasie B 1934 roku występuje zarówno Gwiazda (drużyna polska), jak i Sztern (drużyna żydowska). Trudności nastręczała nazwa klubu Makabi, którą zapisywano również jako Makkabi i Maccabi, a także Hakoach, który funkcjonował także pod nazwą Hakoah. Problematyczna dla dziennikarzy okazała się zmiana nazwy jednego z klubów – w 1923 roku K.S. Szomryja (zapisywana także jako Szomrija) przekształcił się w K.S. Jardenię (funkcjonowała również nazwa Jardenja). W celu ujednolicenia tekstu, w niniejszym opracowaniu posługiwać się będziemy następującymi nazwami klubów: Makabi, Jardenia, Szomryja, Morgensztern, Sztern i Hakoach.

 

Jakie były prapoczątki żydowskiego sportu?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Tradycja uprawiania sportu wywodzi się z czasów hellenistycznych. To właśnie Grecy zaszczepili Żydom ideę uprawiania ćwiczeń fizycznych innych niż podstawowe ćwiczenia wojskowe. W 174 roku p.n.e. w Jerozolimie powstało nawet specjalne miejsce do treningów wzorowane na greckich gymnasionach. Żydzi wystąpili na 152 greckiej olimpiadzie, która miała miejsce ok. 172 roku p.n.e. W pierwszym wieku n.e. król Herod na terenie państwa żydowskiego ufundował stadiony, a ponadto organizował igrzyska palestyńskie, które odbywały się raz na pięć lat. W czasach panowania rzymskiego pojedyncze jednostki wybierały karierę gladiatorską, co potępiali rabini. Po upadku Jerozolimy, rozproszeni Żydzi nie zaniechali uprawiania sportu; poza typowymi dla średniowiecza ćwiczeniami siłowymi i zajęciami z posługiwania się bronią, tańczyli, grali w piłkę, uczestniczyli w biegach. Pod koniec XIV wieku w niemieckim Wiensenfeldzie odbywały się żydowskie mecze w piłce nożnej, zaś w wieku XV i XVI wyznawcy judaizmu wyróżniali się na zawodach sportowych organizowanych w Rzymie. W czasach nowożytnych Żydzi zainteresowali się także boksem i innymi dziedzinami sportu.

 

Skąd pomył na tworzenie żydowskich klubów sportowych?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Idea tworzenia żydowskich klubów została wzniecona przez pionierów syjonizmu - Teodora Herzla i Maxa Nordaua. Podczas III Kongresu Syjonistycznego w Bazylei (1899) Herzl zaapelował do niemieckich i austro-węgierskich gimnastyków żydowskich, by wspólnymi siłami rozpoczęli formowanie żydowskich organizacji sportowych. Termin Muskeljudentummuskularny judaizm – który zaczął funkcjonować na początku XX wieku, ukuł z kolei Nordau. W zamyśle twórcy nowy ideał Żyda – silnego i wysportowanego – miał być odpowiedzią na wielowiekowe prześladowania i miał przywrócić Żydom godność starożytnych Izraelitów. Tężyzna fizyczna posiadała też znaczenie czysto praktyczne – miała przygotować Żydów do osadnictwa w trudnych warunkach klimatycznych Palestyny i ciężkiej pracy na roli. W międzywojennej Polsce większość sportowych drużyn żydowskich posiadała wyraźne powiązania polityczne, a nawet stanowiła przybudówki poszczególnych partii.

 

Przed kilku laty powiedziałem na komitecie doradczym Kongresu [Syjonistycznego – przyp.] w Bazylei: Musimy starać się odtworzyć muskularny judaizm [niem. Muskeljudentum – przyp.]. Znowu! Bo historia pokazuje, że zbyt długo poddawaliśmy się umartwianiu ciał [niem. Fleischabtötung, dosł. zabijanie ciała]. Wyrażam się nieprecyzyjnie. To inni umartwiali nasze ciała, w większości z powodzeniem, świadkami setki tysięcy zwłok żydowskich w gettach, na placach kościelnych i ulicach krajów średniowiecznej Europy [...]. Nasi nowi muskularni Żydzi nie są jeszcze tak heroiczni jak ich przodkowie, którzy masowo zaciągali się na areny i którzy mierzyli się w bojach z wyćwiczonymi helleńskimi atletami i silnymi nordyckimi barbarzyńcami. Ale moralnie stoją wyżej niż oni; gdy stary żydowski cyrkowiec wstydzi się swojego żydostwa i stara się z pomocą chirurgicznych trików ukryć znak swojego przymierza, o czym wiemy z mów ulicznych oburzonych rabinów, członek klubu Bar Kochba głośno i swobodnie przyznaje się do swojego pochodzenia.

Max Nordau, Muskeljudentum, w: Die Zukunft der Juden, Berlin 1906, s. 35, tłum. Dominika Majuk

 

Teorod Herzl, jeden z głównych ideologów syjonizmu. Fotografia (najprawdopodobniej reprodukcja oryginalnego zdjęcia autorstwa Josefa Löwy) pochodzi z kolekcji szklanych negatywów Twarze nieistniejącego miasta

Teorod Herzl, jeden z głównych ideologów syjonizmu. Fotografia (najprawdopodobniej reprodukcja oryginalnego zdjęcia autorstwa Josefa Löwy) pochodzi z kolekcji szklanych negatywów Twarze nieistniejącego miasta

 

Syjonizm – ruch społeczno-polityczny zapoczątkowany w drugiej połowie XIX wieku, postulujący utworzenie osobnej państwowości żydowskiej (początkowo w dowolnym miejscu, następnie przede wszystkim w Palestynie). Nazwa ruchu pochodzi od wzgórza Syjon w Jerozolimie. Głównym ideologiem syjonizmu był austro-węgierski dziennikarz Teodor Herzl (1860–1904). Ruch zorganizowany wokół Kongresu Syjonistycznego (I światowy Kongres odbył się w 1897 roku w Bazylei) oraz Światowej Organizacji Syjonistycznej. Od początków swojego istnienia ruch syjonistyczny ulegał podziałom ideologicznym, wskutek których wyłoniło się wiele nurtów syjonistycznych, często antagonistycznych względem siebie i stawiających różne postulaty. Wśród nurtów tych wyróżnić można: s. ogólny (liberalny, identyfikujący się z klasą średnią), s. pracy (socjalistyczny, akcentujący znaczenie pracy i praw socjalnych; s. socjalistycznego nie należy jednak utożsamiać z socjalistyczną partią żydowską Bund, która miała charakter antysyjonistyczny), s. religijny (według którego emigracja Żydów do Erec Israel – Ziemi Izraela jest częścią Planu Bożego), s. rewizjonistyczny (silnie nacjonalistyczny, zapoczątkowany przez Ze'ewa Żabotyńskiego, szczególnie popularny w Polsce międzywojennej i wzorujący się na polskich doświadczeniach w walce o niepodległość). Efektem istnienia ruchu syjonistycznego było powstanie państwa Izrael w 1948 roku.

 

 

Kiedy rozpoczęto tworzenie związków sportowych?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Bardzo szybko; wezwanie Herzla i Nordaua spotkało się z natychmiastową reakcją. Już w 1895 roku powstał w Konstantynopolu (obecnie Stambuł) pierwszy na świecie żydowski klub gimnastyczno-sportowy. Kolejne było wspominane wcześniej towarzystwo z Bielska-Białej, a w październiku 1898 roku powstał berliński klub sportowy Bar Kochba, którego nazwa wprost nawiązywała do historycznego Szymona bar Kochby, przywódcy powstania antyrzymskiego (132–135 n.e.). Wkrótce potem ruch sportowy zaczął się rozprzestrzeniać. Pierwsze kluby powstały w Galicji (w 1901 roku we Lwowie i w Krakowie) i z czasem utworzyły związek pod nazwą Makabi (Lwów 1914). Również ta nazwa nie była przypadkowa. Pochodziła od biblijnych Machabeuszów, przywódców powstania przeciwko greckim Seleucydom (167–160 p.n.e). Idea organizowania turniejów wyjazdowych, które propagowały ideę uprawiania sportu i nordauowskiego „Muskeljudentum”, jednocześnie przynosząc sławę sportowcom, wyszła natomiast z wiedeńskiego klubu Hakoach (hebr. Siła, 1909).

 

Powstanie Bar Kochby – drugie w historii powstanie żydowskie (132–135 n.e.). Bezpośrednią przyczyną miał być pomysł wybudowania rzymskiej świątyni w miejscu zburzonej Drugiej Świątyni, a także wprowadzenie zakazu obrzezania. Przywódcą rebelii został Szymon bar Kochba. Oddziały Szymona i jego stronników wyzwoliły znaczą część terytoriów żydowskich, a jego samego ogłosiły księciem. Dobra passa nie trwała jednak długo. Wysłana przez cesarza Hadriana armia rzymska w 135 roku zniszczyła niezależne księstewko. Żydów spotkał ciężki los – znaczną część wymordowano, sprzedano w niewolę, a resztę wygnano z Jerozolimy, która stała się kolonią rzymską. Syria Palestyna, bo tak ją nazwano, by zatrzeć informacje o Żydach na tym terenie, stała się miejscem pełnym pogańskich świątyń.

 

Powstanie Machabeuszy – rewolta, która wybuchła w 167 roku, a skończyła się w 160 roku p.n.e. Przyczyną był sprzeciw wobec odgórnej hellenizacji dokonywanej przez dynastę Seleucydów. Przywódcą buntu był Juda Machabeusz – Młot, który przy pomocy niezbyt licznych wojsk opanował Jerozolimę i część ziem na północny zachód od Morza Martwego. W 164 roku p.n.e. zbezczeszczoną przez Greków świątynię w Jerozolimie ponownie poświęcono. To wtedy dojść miało do cudu; jednodniowe zapasy oliwy, służącej do palenia ognia w menorze wystarczyły na osiem dni. Na pamiątkę tego wydarzenia Żydzi obchodzą święto Chanuka.

 

Kiedy zaczęto tworzyć żydowskie organizacje sportowe na ziemiach polskich?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Próby takie miały miejsce już pod koniec XIX wieku, jeszcze pod zaborami. W 1896 roku student Wydziału Lekarskiego w Krakowie, Binem Żmigrod, ukończył I Kurs dla Kandydatów na Nauczycieli Gimnastyki w Szkołach Średnich. W tym samym roku powstało pierwsze na ziemiach polskich stowarzyszenie sportowe o nazwie Bielitz-Bialaer Israelitischer Turnverein (niem. Bielsko-Bialskie Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczne).

 

Czy żydowskie kluby sportowe istnieją w Polsce do dziś?

Momentem przełomowym dla żydowskich organizacji sportowych w Polsce był rok 2014. Reaktywowano wówczas warszawski Żydowski Klub Sportowy Makabi, a także utworzono Żydowski Klub Sportowy w Krakowie. Szóstego lipca tego roku, na boisku Klubu Nadwiślanin (ulica Koletek 20, Kraków), drużyny te rozegrały pierwszy od 70 lat żydowski mecz klubowy! Rozgrywka zakończyła się wynikiem 5:3 dla warszawskiego Makabi.

 

Który z klubów zyskał największą popularność?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Warszawski oddział Makabi. Powstał w 1915 roku z przekształcenia sekcji sportowej, która od 1912 roku działała przy Stowarzyszeniu Subiektów Handlowych. Dopiero później Makabi zyskało miano największego i najwszechstronniejszego żydowskiego klubu sportowego w całej Europie. Polski Związek Makabi był najmocniejszym filarem Światowej Unii Makabi; w latach 30. zrzeszał około 30 tysięcy sportowców obu płci w 250 klubach sportowych rozsianych na terenie kraju. Twierdzono, że doskonale łączy idee syjonizmu i realizuje Muskeljudentum. Na potwierdzenie tej tezy może posłużyć fakt, że w trakcie pierwszej światowej Makabiady (Tel Awiw 1932), w której udział brało 19 reprezentacji różnych krajów, to Polska zajęła pierwsze miejsce. Sukces powtórzyła rok później podczas zimowej Makabiadzie w Zakopanem.

 

Projekt warszawskiego stadionu Makabi z 1933 roku. Boisko to znajdowało się na miejscu dzisiejszego Stadionu Narodowego, Nasz Przegląd Ilustrowany, R. 11, 1933, nr 30 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl)  

Projekt warszawskiego stadionu Makabi z 1933 roku. Boisko to znajdowało się na miejscu dzisiejszego Stadionu Narodowego, Nasz Przegląd Ilustrowany, R. 11, 1933, nr 30 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl

 

Okładka Naszego Przeglądu Ilustrowanego z 1932 roku; na zdjęciu zwycięska reprezentacja Polski na pierwszej Makabiadzie w Tel Awiwie, Nasz Przegląd Ilustrowany, R. 10, nr 16 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej

Okładka Naszego Przeglądu Ilustrowanego z 1932 roku; na zdjęciu zwycięska reprezentacja Polski na pierwszej Makabiadzie w Tel Awiwie, Nasz Przegląd Ilustrowany, R. 10, nr 16 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl)

 

Polska kolej dłużniczką sportu...

Wygrana polskiej reprezentacji na pierwszej Makabiadzie (Tel Awiw 1932) przyczyniła się do rozwoju sieci kolejowej w Polsce! To nie żart. Ze względu na to, że kolejna zimowa Makabiada miała odbyć się w Zakopanem, uruchomiono wiele połączeń kolejowych między polską stolicą Tatr, a wieloma innymi miastami, w tym… Lublinem!1

 

Żydowskie kluby sportowe w Lublinie (1917 - 1939)

Historia żydowskich klubów sportowych z Lublina

 

 

Który z lubelskich żydowskich klubów sportowych powstał jako pierwszy?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Było nim Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Szimszon (hebr., jid. Samson). Założono je na przełomie 1917 i 1918 roku z inicjatywy członków organizacji skautowskiej Haszomer Hacair (hebr. Strażnik Młody). W skład członków-założycieli wchodzili m.in. Klejman, Maaus, Tenenbaum i Frejd. Towarzystwo pozostawało pod wpływem Organizacji Syjonistycznej. Podczas zajęć posługiwano się wyłącznie językiem hebrajskim i noszono charakterystyczne biało-niebieskie czapki (kolory syjonizmu). Szimszon posiadało wyraźną strukturę organizacyjną – członkowie byli dzieleni według płci i wieku na grupy, nazywane z hebrajska kewucami. Na ich czele stali liderzy, zwani raszi kewucot (hebr. liderzy grup), którzy wchodzili w skład Komisji Technicznej zajmującej się sprawami organizacyjnymi. Równolegle z Komisją Techniczną działały: Zarząd (hebr. Waad) i Komitet Rodzicielski. W skład tego ostatniego w momencie utworzenia wchodzili m.in: jako przewodniczący – dr Czaczkes (dyrektor gimnazjum im. R. Szperowej), a także Orenbrod, Elizer Nissenbaum, pani Feder, Mantelmacher i Fajenzylber2.

 

Zarząd Szimszona na krótko przed jego zamknięciem przez władze. Od prawej: Sitman, Hering, Cukerman, Rozenszer, Frojd, Kurlender, Nisenbaum i Mandelbaum. W środku – Orenbrod z Komitetu Rodzicielskiego (autor nieznany). Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 295

Zarząd Szimszona na krótko przed jego zamknięciem przez władze. Od prawej: Sitman, Hering, Cukerman, Rozenszer, Frojd, Kurlender, Nisenbaum i Mandelbaum. W środku – Orenbrod z Komitetu Rodzicielskiego (autor nieznany). Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 295

 

 

Gdzie znajdowała się siedziba Szimszona?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


W lokalu Organizacji Syjonistycznej przy ulicy Pijarskiej (obecnie ulica nie istnieje; znajdowała się w okolicy placu Wolności). Mecze i zajęcia gimnastyczne rozgrywano natomiast na tzw. placu Orenbroda przy ulicy Siennej 3. Teren był idealny, rozległy i zielony, choć sąsiadował z żydowskim cmentarzem. W miejscu przedwojennego boiska znajduje się dziś aleja Tysiąclecia i centrum handlowe Tarasy Zamkowe3.

 

Na placu sportowym Szimszona, początek lat 20. XX wieku (autor nieznany). Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 295

Na placu sportowym Szimszona, początek lat 20. XX wieku (autor nieznany). Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 295

 

Kto należał do Szimszona?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Głównie byli to młodzi ludzie z zamożnych, żydowskich domów. Wielu z nich, udając się na plac Orenbroda, po raz pierwszy na własne oczy zobaczyło biedę lubelskiego Podzamcza. Takie „sąsiedztwo” u młodzieży rozbudzało wrażliwość społeczną, zaś wśród żydowskiego plebsu radość z możliwości obserwowania szimszonowych parad. Ten na wskroś elitarny klub (nie dopuszczano do niego szerszych mas) liczył sobie ok. 200 członków. Jego aktywność wybiegała jednak daleko poza działalność sportową. Przy klubie zorganizowano sekcję rysunku, sekcję dramatyczną i bibliotekę. Prowadził trzy własne orkiestry (dętą, smyczkową i piccolo), a także posiadał własny hymn, do którego słowa napisał jeden z członków. Grano go na melodię pieśni robotniczej Arbeter frojen (jid. Robotnice)4.

 

Orkiestra Szimszona. W środku siedzą: Dr Czaczkes, Akerman (dyrygent) i Orenbrod (autor nieznany). Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 295

Orkiestra Szimszona. W środku siedzą: Dr Czaczkes, Akerman (dyrygent) i Orenbrod (autor nieznany). Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 295

 

 Piccolo (wł. mały) – drewniany instrument dęty przypominający mały flet.

 

Jakiego typu parady organizował Szimszon?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Uroczystą paradę organizowano co roku, w rocznicę śmierci Teodora Herzla (3 lipca 1904). Impreza zorganizowana w 1920 roku zakończyła się jednak katastrofą. Podczas obchodów doszło do rozruchów z policją, która uznała je za wystąpienie antypaństwowe. Musimy mieć na uwadze, że jednym ze skutków wojny polsko-bolszewickiej (1919–1921) było podsycanie nastrojów antysemickich. Decyzją władz administracyjnych Szimszona rozwiązano, a jego członkowie przeszli do innych młodzieżowych organizacji i towarzystw sportowych, takich jak: Hechaluc (hebr. Pionier) czy Makabi5.

 

Szimszoniści w 1919 roku (fot. Bernardi Lublin, E. Funk). Napis na tarczy: Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Szimszon (ze zbiorów i dzięki uprzejmości Archiwum Ghetto Fighters' House, www.infocenters.co.il)

Szimszoniści w 1919 roku (fot. Bernardi Lublin, E. Funk). Napis na tarczy: Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Szimszon (ze zbiorów i dzięki uprzejmości Archiwum Ghetto Fighters' House, www.infocenters.co.il)

 

Plac Orenbroda przy ówczesnej ulicy Siennej 3 na mapie z 1937 roku

Plac Orenbroda przy ówczesnej ulicy Siennej 3 na mapie z 1937 roku, www.geoportal.lublin.eu [dostęp: 20. 05. 2015]

 

Kiedy powstała lubelska filia Makabi?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Makabi powstało w Lublinie już w październiku 1919 roku. Świadczy o tym afisz z 1924 roku reklamujący wieczór jubileuszowy z okazji 5-lecia istnienia Makabi Lublin. Gdy w 1922 roku powołano Lubelski Okręgowy Związek Piłki Nożnej (LOZPN) i rozpoczęto pierwszy sezon rozgrywek inauguracyjnych – drużyna piłkarska Makabi rozgrywała już mecze w klasie C. Zdobyła wówczas 18 punktów i uzyskała awans do klasy B, gdzie utrzymała się przez kolejne dwa lata. W międzyczasie Makabi organizowało mecze wyjazdowe, między innymi z amatorskim klubem z Kowla, z którym wygrało 1:0. W wyniku połączenia z Jardenią, w 1924 roku powstało Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Hakoach (hebr. Siła). W 1936 roku klub Makabi został reaktywowany, a w 1937 roku doszło do kolejnego połączenia z Hakoach; tym razem jednak to drużyna Hakoach zaczęła grać w barwach Makabi. Lubelskie Makabi nie posiadało wyraźnych powiązań politycznych, choć pozostawało pod wpływem ruchu syjonistycznego. Dysponowało kilkoma oddziałami, o czym świadczą dopiski na niektórych afiszach zapowiadających mecze drużyny Makabi II.

 

Po meczu Makabi–Jardenia, 1923 rok (autor nieznany), od prawej do lewej stoją: Rubinsztejn, Feder, Lerman, Hilfman, Szapiro, Rotrubin, Aberferszt, Nisenbaum (prezydent Makabi). Rozenszer, Kerszenblat, Mandelbaum, Langman, Brikman, Feder. Siedzą: Regenbojgl, Goldberg, Kuferberg, Szupel, Rozenberg, Blajwajs, Turkeltaub, Feld. Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 295

Po meczu Makabi–Jardenia, 1923 rok (autor nieznany), od prawej do lewej stoją: Rubinsztejn, Feder, Lerman, Hilfman, Szapiro, Rotrubin, Aberferszt, Nisenbaum (prezydent Makabi). Rozenszer, Kerszenblat, Mandelbaum, Langman, Brikman, Feder. Siedzą: Regenbojgl, Goldberg, Kuferberg, Szupel, Rozenberg, Blajwajs, Turkeltaub, Feld. Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 295

 

Czy w Makabi grano wyłącznie w piłkę nożną?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Nie, klub posiadał także sekcję bokserską. W 1936 roku zorganizowano międzynarodową walkę bokserską w kinie Corso, między bokserami reprezentującymi Makabi Berlin i Makabi Lublin. Co prawda w 1938 roku lubelską sekcję bokserską wykreślono z listy klubów okręgu lubelsko-kieleckiego ze względu na brak aktywności, jednak już rok później bokserska sekcja Makabi Lublin zgłosiła akces do turnieju Mistrzostw Bokserskich Związku Makabi.

 

Doroczny bal Makabi, Lubliner Tugblat, R. 21, 1938, nr 42 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: Szykujcie się na najpiękniejszy bal obecnego sezonu – doroczny bal Makabi. W sobotę, 26-go tego miesiąca [lutego – przyp.] w salach Klubu Towarzyskiego przy Szopena 3. Pierwsza klasa orkiestra. Tani Bufet. Mnóstwo surprises. Zaproszenia w ograniczonej ilości do zakupienia w sekretariacie Makabi od 7 do 9 wieczorem, tłum. Piotr Nazaruk

Doroczny bal Makabi, Lubliner Tugblat, R. 21, 1938, nr 42 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: Szykujcie się na najpiękniejszy bal obecnego sezonu – doroczny bal Makabi. W sobotę, 26-go tego miesiąca [lutego – przyp.] w salach Klubu Towarzyskiego przy Szopena 3. Pierwsza klasa orkiestra. Tani Bufet. Mnóstwo surprises. Zaproszenia w ograniczonej ilości do zakupienia w sekretariacie Makabi od 7 do 9 wieczorem, tłum. Piotr Nazaruk

 

ŻKS. Amatorzy (Kowel) – ŻKS. Makkabi (Lublin)
1:0 (0:0)
Zasłużone acz niskie zwycięstwo gospodarzy, którzy byli około 75 minut stroną atakującą. Do unikniecia klęski przyczynił się bramkarz gości (gracz reprezentacyjny Lublina, który grał koncertowo, zatrzymał około 30 strzałów). Gospodarz atakując zawzięcie, wykazał znów swoją nieumiejętność w strzelaniu. Około 6 pewnych pozycyj zostało zmarnowane. Jedynego gola strzelił środek napadu Rojter w 5 minucie po przerwie. Dalsze ataki obustronne rozbijają się o doskonałego bramkarza z jednej a obrony z drugiej strony. Stosunek kornerów 6:2 na korzyść gospodarzy. Sędzia por. Gebhardt b. dobry.

 

 

Czy oprócz Makabi działał wówczas także inny klub?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Tak. W 1921 lub 1922 roku w ramach Haszomer Hacair zaczęła funkcjonować sekcja sportowa pod nazwą Szomryja (hebr. Warta). Pierwszy mecz rozegrała z drużyną Makabi na Słomianym Rynku. Co ciekawe, ze względu na brak funduszy grano piłką zrobioną ze szmat! Według jednej z relacji, siedziba klubu znajdowała się w Bramie Grodzkiej. Najprawdopodobniej po 1923 roku Szomryja zmieniła nazwę na Jardenia (mylnie nazywana czasem Jordanią). Podobnie jak inne kluby zrzeszone w Lubelskim Związku Piłki Nożnej swoje mecze rozgrywała na boisku Wojskowego Klubu Sportowego Unia przy skrzyżowaniu ulic Lipowej i Obrońców Pokoju (dziś w tym miejscu znajduje się centrum handlowe Plaza). W związku z masowym wyjazdem działaczy lubelskich klubów sportowych do Erec Israel, po 1924 roku rywalizujące do tej pory zaciekle Jardenia i Makabi zreorganizowały się i połączyły w Towarzystwo Sportowe Hakoach6.

 

Drużyna futbolowa Jardenii w roku 1924 (fot. Viktorja Lublin). Od prawej stoją: Mandelbaum, Turman, Rozenberg, Szapiro, Mandelkern, Kuferberg, Langman, Rubinsztejn. Siedzą: Brikman, Turkeltaub, w cywilu: Goldberg, Gertler i Wilnicki – członek zarządu Jardenii. Joel Frojd, Szimszon - der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 294

Drużyna futbolowa Jardenii w roku 1924 (fot. Viktorja Lublin). Od prawej stoją: Mandelbaum, Turman, Rozenberg, Szapiro, Mandelkern, Kuferberg, Langman, Rubinsztejn. Siedzą: Brikman, Turkeltaub, w cywilu: Goldberg, Gertler i Wilnicki – członek zarządu Jardenii. Joel Frojd, Szimszon - der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 294

 

Drużyna futbolowa Jardenii w 1922 roku (autor nieznany). Od prawej do lewej: Mandelbaum, Rozenberg, Tejkef, Rubinsztejn, Kerszenblat, Goldberg, Sztuhl, Mandelkern, Klejner, Zynger. Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 294

Drużyna futbolowa Jardenii w 1922 roku (autor nieznany). Od prawej do lewej: Mandelbaum, Rozenberg, Tejkef, Rubinsztejn, Kerszenblat, Goldberg, Sztuhl, Mandelkern, Klejner, Zynger. Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 294

 

 

 Boisko WKS Unia przy ulicy Lipowej na mapie z 1937 roku

 Boisko WKS Unia przy ulicy Lipowej na mapie z 1937 roku, www.geoportal.lublin.eu [dostęp: 20.05.2015]

 

Hechaluc (hebr. Pionier) – żydowska organizacja młodzieżowa o profilu skautowsko-pionierskim. W swojej ideologii łączyła syjonizm i socjalizm, celem jej działalności było przygotowanie młodzieży żydowskiej do osadnictwa w Palestynie.

 

Haszomer Hacair (hebr. Strażnik Młody) – organizacja skautowska, która powstała w 1916 roku w Wiedniu; w gronie jej założycieli znalazł się między innymi Janusz Korczak. W Lublinie Haszomer Hacair została założona już w roku powstania i działała do końca lat 30. XX wieku. Lubelski oddział Haszomer Hacair targany był wewnętrznymi tarciami ideologicznymi i walką o wpływy różnych środowisk politycznych, w tym nielegalnej Komunistycznej Partii Polski (KPP). Organizacja rywalizowała z prawicowym Żydowskim Związkiem Skautowym im. kpt. Józefa Trumpeldora (tzw. Bejtar). Członków Haszomer Hacair nazywano Szomrami. Celem organizacji było przygotowanie młodzieży szomrowej do osadnictwa w Palestynie, uczono zatem języka hebrajskiego, pracy fizycznej i życia w komunie (przygotowanie do życia w kibucu). Lubelski Haszomer Hacair posiadał obóz szkoleniowo-przygotowawczy tzw. Hachszara (hebr. Przygotowanie) o nazwie Ba-Nativ (hebr. Ścieżka)7, który swym charakterem przypominał kibuc – młodzież pracowała fizycznie i nocowała w zaaranżowanych, wieloosobowych sypialniach. Obóz znajdował się przy ulicy Krawieckiej 41, w zabudowaniach Fabryki Wyrobów Tytoniowych (lewa oficyna), której właścicielem był bogaty syjonista Nechemiasz Krasucki.

 

 

Hakoach – klub piłkarski istniejący w latach 20. XX wieku w Lublinie. Jeszcze w 1922 roku rozgrywał mecze w klasie C. Drużyna ta została jednak prawdopodobnie rozwiązana. Po 1924 roku w wyniku reorganizacji i połączenia Makabi z Jardenią powstał nowy klub o takiej samej nazwie (Hakoach) z siedzibą przy ulicy Krótkiej 2; w latach 30. przeniósł się na ulicę Królewską 5 (obecnie Królewska 1). Spośród członków wyróżniali się: Mojsze Frakter, Hersz Nisenbaum, Zylbersztajn i Szmul Nisenbaum. Lubelski Hakoach dzierżawił plac Orenbroda przy ulicy Siennej, który uporządkowali i ogrodzili własnymi rękami zawodnicy klubu.

 

Piłkarze (prawdopodobnie z drużyny Hakoach) na placu Orenbroda (fot. Abram Zylberberg)

Piłkarze (prawdopodobnie z drużyny Hakoach) na placu Orenbroda (fot. Abram Zylberberg)

 

Co oferowało młodzieży Hakoach?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Zgodnie z informacjami zawartymi w statucie Towarzystwa z 1931 roku w jego ramach działały sekcje gier grupowych – piłki nożnej i ręcznej, koszykówki, boksu i tenisa stołowego, a ponadto: sekcje atletyki, fechtunku, wioślarstwa i łyżwiarstwa! Towarzystwo posiadało także czytelnię, organizowało sportowo-rozrywkowe wycieczki i prowadziło orkiestrę z chórem. Członkowie nosili strój klubowy, odznaki i używali trójjęzycznej pieczęci (polski, hebrajski, jidysz). Sprawami organizacyjnymi zajmował się Zarząd złożony z prezesa, wiceprezesa, sekretarza, kasjera i pięciu pozostałych członków, który Walne Zebranie wybierało na roczną kadencję. W ramach Hakoach funkcjonowała także trzyosobowa Komisja Rewizyjna czuwająca nad majątkiem organizacji8. Oprócz działalności sportowej, Towarzystwo organizowało imprezy, takie jak bale maskowe i udostępniało swoją siedzibę na rzecz aktywności politycznej.

 

Pieczęć Hakoach, reprodukcja na podstawie oryginalnej pieczęci pochodzącej ze Statutu Hakoach w Lublinie w zbiorach Archiwum Państwowego w Lublinie

Pieczęć Hakoach, reprodukcja na podstawie oryginalnej pieczęci pochodzącej ze Statutu Hakoach w Lublinie w zbiorach Archiwum Państwowego w Lublinie9

 

Zawodnicy lubelskiego Hakoach ok. 1930 roku (autor nieznany). A. Rubinsztejn, Di sport klubn Makabi un Jardenia, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 294

Zawodnicy lubelskiego Hakoach ok. 1930 roku (autor nieznany). A. Rubinsztejn, Di sport klubn Makabi un Jardenia, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 294

 

Czy sportowcy z Hakoach odnosili sukcesy?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Wydaje się, że tak. W sezonie 1932 roku lubelski Hakoach awansował do klasy A LOZPN, przegrał jednak baraż o spadek z drużyną Strzelec Kielce. W 1933 roku zaniechał działalności syjonistycznej i całą swoją uwagę skupił na aktywności fizycznej. W drugiej połowie lat 30. do klubu dołączyło wielu członków ze zdelegalizowanych (z powodów politycznych) klubów Wieniawa i Sztern. W 1937 roku drużyna piłkarska Hakoach zaczęła grać w barwach Makabi. 

 

Bilans finansowy Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego Hakoach w Lublinie za rok 1931, źródło: Lubliner Tugblat, R. 14, 1931, nr 264

Bilans finansowy Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego Hakoach w Lublinie za rok 1931, źródło: Lubliner Tugblat, R. 14, 1931, nr 264 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl)

 

 

Czy w mieście istniały także inne kluby?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Tak. W 1927 roku (wg innych źródeł 1929) powołano Żydowski Robotniczy Klub Sportowy Hapoel (hebr. Robotnik) z siedzibą przy ulicy Staszica 22 (dawnej Początkowskiej). W latach późniejszych lokal Hapoela mieścił się przy ulicy Królewskiej 3. Klub ten powstał z przekształcenia amatorskiej drużyny piłkarskiej Neszer (hebr. Orzeł) w wyniku zabiegów Saula i Jonasza Rotrubinów oraz Melecha Precelmana. Prezesem nowo utworzonego Hapoela został Itamar Szwarc, sekretarzem natomiast Icchok Rajchensztajn. Organizacja była związana z partią Poalej Syjon Prawica. Lubelska filia była pierwszym w całej Polsce klubem z grupy Hapoel, a w swoim programie (łączącym wychowanie fizyczne i budowanie dumy narodowej) nawiązywała do statutu drużyny Hapoel z Palestyny10. Miała bardzo silną pozycję, szczególnie w dziedzinie piłki nożnej. W latach 1934–1935 utrzymywała się w klasie A LOZPN. Rywalizowała z drużyną Hakoach (później Makabi), a szczególnie zawzięty mecz oba zespoły rozegrały w 1937 roku, walcząc o jubileuszowy puchar Hapoel. Zwycięzcę wyłoniła dopiero dogrywka – mistrzem okazał się Hapoel. Klub brał udział i organizował mecze wyjazdowe, zapraszając do Lublina drużyny z wielu innych miast. Prowadził sekcję tenisa stołowego (męską i żeńską) i sekcję koszykówki z utalentowanym zespołem kobiecym. W ramach klubu Hapoel istniały ponadto sekcje: lekkoatletyczna i rowerowa. Oprócz działalności sportowej towarzystwo wykazywało się różnorodną aktywnością kulturalną – w piątkowe wieczory prowadziło świetlicę, przeglądy prasy oraz działania artystyczne, ponadto puszczano muzykę i inscenizowano satyryczne scenki. Hapoel do końca swych dni, a więc do II wojny światowej, brał aktywny udział w działaniach syjonistycznych. W pierwszych dniach po wybuchu wojny członkowie lubelskiego Hapoela uczestniczyli w obronie miasta, pracując przy budowie okopów za Ogrodem Saskim11.

 

 

Rada sportowa Hapoela w 1932 roku (autor nieznany). Od prawej siedzą: Rajchensztejn, Walachman, Szapiro, Cytryn. Stoją: Cymring, Goldsztejn. Widoczna tarcza z napisem po polsku i żydowsku (skrót na tarczy: Jidiszer arbeter sport klub Hapoel Lublin). Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 294 

Rada sportowa Hapoela w 1932 roku (autor nieznany). Od prawej siedzą: Rajchensztejn, Walachman, Szapiro, Cytryn. Stoją: Cymring, Goldsztejn. Widoczna tarcza z napisem po polsku i żydowsku (skrót na tarczy: Jidiszer arbeter sport klub Hapoel Lublin). Joel Frojd, Szimszon – der erszter jidyszer turn-un-sport farejn, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 294

 

Wycinek prasowy reklamujący dansing organizowany przez lubelski oddział Hapoel, u góry wyraźne logo klubu. Lubliner Tugblat, R. 18, 1935, nr 10 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: Żydowski Robotniczy Klub Sportowy Hapoel. Publiczne zaproszenie. Cała lubelska młodzież jest zaproszona na reprezentacyjny dansing [który odbędzie się – przyp.] jutro, w sobotę o 10 wieczorem w oryginalnie udekorowanym teatrze Palace. Orkiestra z cukierni Ruskowskich pod kierunkiem I. Fernanda i Szwedrowskiego, tłum. Piotr Nazaruk

Wycinek prasowy reklamujący dansing organizowany przez lubelski oddział Hapoel, u góry wyraźne logo klubu. Lubliner Tugblat, R. 18, 1935, nr 10 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: Żydowski Robotniczy Klub Sportowy Hapoel. Publiczne zaproszenie. Cała lubelska młodzież jest zaproszona na reprezentacyjny dansing [który odbędzie się – przyp.] jutro, w sobotę o 10 wieczorem w oryginalnie udekorowanym teatrze Palace. Orkiestra z cukierni Ruskowskich pod kierunkiem I. Fernanda i Szwedrowskiego, tłum. Piotr Nazaruk

 

 

Czy w Lublinie działały także nieoficjalne kluby sportowe?

Tak, niewiele jednak o nich wiadomo. Były to m.in. Neszer (nazwa ptaka; słowo pojawiające się w Starym Testamencie, tłumaczone zazwyczaj jako orzeł lub sęp, z klubu tego powstał lubelski Hapoel), Issachar (biblijny założyciel Pokolenia Issachara) czy Gibor (hebr. bohater).

 

Piłkarze, zdjęcie z kolekcji szklanych negatywówTwarze nieistniejącego miasta (fot. Abram Zylberberg)

Piłkarze, zdjęcie z kolekcji szklanych negatywówTwarze nieistniejącego miasta (fot. Abram Zylberberg)

 

Piłkarze, zdjęcie z kolekcji szklanych negatywów Twarze nieistniejącego miasta (fot. Abram Zylberberg)

Piłkarze, zdjęcie z kolekcji szklanych negatywów Twarze nieistniejącego miasta (fot. Abram Zylberberg)

 

Czy inne partie także miały swoje kluby?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


W podobnym okresie co Hapoel, przy partii Poalej Syjon Lewica powołano drużynę Sztern (jid. Gwiazda, zał. 1926). Ze względu na rosnące wpływy komunistyczne, w 1936 lub 1937 roku decyzją władz państwowych klub rozwiązano. Prezesem lubelskiego Sztern był Szloma Mitelman, a sekretarzem niejaki Feldman. Największe sukcesy Sztern odnosił pod koniec lat 20. – posiadał wówczas dwie drużyny piłkarskie, sekcję lekkoatletyczną, rowerową oraz własną orkiestrę. W planach klubu (1929) było powołanie sekcji sportów zimowych (łyżwy i narciarstwo) oraz ping-ponga; nie wiadomo jednak, czy udało się zrealizować te plany12. W połowie lat 20. XX wieku do grona lokalnych drużyn żydowskich dołączyło także Robotnicze Towarzystwo Wychowania Fizycznego – Morgensztern (jid. Jutrznia) – funkcjonujące przy socjalistycznym Bundzie. Początkowo działało nieoficjalnie, prowadziło między innymi ćwiczenia i treningi dla grup sportowych działających przy lubelskim oddziale TOZ-u (Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej). W 1928 roku zostało zalegalizowane i utworzyło własną drużynę piłkarską. Swój pierwszy mecz Morgensztern rozegrała 30 czerwca 1928 roku, pokonując klub Hapoel 5 do 2. Oprócz sekcji piłki nożnej, towarzystwo oferowało także gimnastykę. Drużyny posiadały charakterystyczne stroje: piłkarska – dwukolorowe z wiązanym dekoltem i kołnierzem; gimnastyczna – niezależnie od płci, jasne ze wzorem serca na piersiach. Siedziba Morgensztern znajdowała się w lokalu przy ulicy Lubartowskiej 24. Zarząd zadecydował o zamknięciu klubu w 1937 roku13.

 

Uroczystości Żydowskiego Klubu Robotniczego Sztern w 1933 roku (autor nieznany). Zalman Jakub Kopelman, Der sport klub Wieniawa, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 298

Uroczystości Żydowskiego Klubu Robotniczego Sztern w 1933 roku (autor nieznany). Zalman Jakub Kopelman, Der sport klub Wieniawa, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 298

 

TOZ  (Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej) – ogólnopolska organizacja powołana w 1921 roku. Lubelski oddział TOZ-u z siedzibą przy ulicy Górnej Panny Marii 4 założono w 1923 roku. Prezesem został dr Hersz Mandelbaum, a następnie od 1936 roku dr Szloma Herszenhorn. Prowadził szeroko rozumianą działalność charytatywną – przychodnię przy ulicy Królewskiej 15, specjalną Stację Opieki nad Matką i Dzieckiem, a także promował zdrowy tryb życia i przestrzeganie higieny osobistej.

 

Członkowie Morgensztern i Cukunft (młodzieżówki Bundu) z Lublina na uroczystościach organizowanych przez TOZ (autor nieznany). Zdjęcie wykonane za młynem braci Krausse w okolicach ulic: aleja Tysiąclecia–Mełgiewska–Grafa

Członkowie Morgensztern i Cukunft (młodzieżówki Bundu) z Lublina na uroczystościach organizowanych przez TOZ (autor nieznany). Zdjęcie wykonane za młynem braci Krausse w okolicach ulic: aleja Tysiąclecia–Mełgiewska–Grafa (ze zbiorów i dzięki uprzejmości YIVO, www.yivo.org)

 

Dansing Sztern, Lubliner Tugblat, R. 15, 1932, nr 61 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: ŻRKS [Żydowski Robotniczy Klub Sportowy – przyp.] Sztern, Lublin. Jutro, w sobotę 12-go tego miesiąca (marca) niechaj młodzież lubelska spotka się na dorocznym dansingu [podwójny napis „dansing” w formie krzyża – przyp.], który odbędzie się w ładnie udekorowanych salach Związku Zawodowego Subiektów przy Lubartowskiej 24. Początek o 10.30 wieczorem. Koniec o 6 nad ranem. Orskiestra mandolinowa. Orskiestra jazzowa. Konkurs taneczny. Surprises. Ujęcia filmowe. Reflektory. Dekoracje. Zabawy. Wstęp na zaproszenia, które można zakupić w lokalu przy Rybnej 10. Tani bufet, tłum. Piotr Nazaruk

Dansing Sztern, Lubliner Tugblat, R. 15, 1932, nr 61 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: ŻRKS [Żydowski Robotniczy Klub Sportowy – przyp.] Sztern, Lublin. Jutro, w sobotę 12-go tego miesiąca (marca) niechaj młodzież lubelska spotka się na dorocznym dansingu [podwójny napis „dansing” w formie krzyża – przyp.], który odbędzie się w ładnie udekorowanych salach Związku Zawodowego Subiektów przy Lubartowskiej 24. Początek o 10.30 wieczorem. Koniec o 6 nad ranem. Orskiestra mandolinowa. Orskiestra jazzowa. Konkurs taneczny. Surprises. Ujęcia filmowe. Reflektory. Dekoracje. Zabawy. Wstęp na zaproszenia, które można zakupić w lokalu przy Rybnej 10. Tani bufet, tłum. Piotr Nazaruk

 

Festyn gimnastyczny Morgensztern, Lubliner Sztyme, R. 3, 1930, nr 8 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: Robotnicze Sportowe Tow. Wychowania Fizycznego Morgensztern w Lublinie. Dziś w piątek 21 lutego 1930 roku w kinie Corso odbędzie się pierwszy, wielki Festyn Gimnastyczny odbywający się pod hasłem «Świeżość, wolność, trud i wierność». W programie: szwedzkie ćwiczenia (odbywające się w 4 grupach: żeńskiej, męskiej i w grupach młodzieżowych), skoki (grupy męskie i żeńskie), ćwiczenia z obręczą (grupa męska), taniec duński (grupa żeńska) oraz Wyzwolenie (zbiorowy obraz-pantomima, odegrany na Olimpiadzie Proletariackiej w Wiedniu). Ponadto zbiorowa piramida i defilada wykonane pod kierunkiem warszawskiego instruktora Sz. Szejngrosa. Odbędą się także odczyty dr. H. Herszenhorna (przewodniczący), dr. H. Mandelbauma i H. Erlicha (przywódcy żydowskiego ruchu robotniczego). Bilety do kupienia w sekretariacie Morgensztern przy Lubartowskiej 24, w Banku Chałupników i Rzemieślników przy Lubatowskiej 15, w Kooperatywie Robotniczej przy Królewskiej 15, w manufakturze-składzie pana Boksenbauma przy Królewskiej 21 i w dniu Festynu Gimnastycznego w kasie „Corso”. Początek o 9.15 wieczorem, tłum. Piotr Nazaruk

Festyn gimnastyczny Morgensztern, Lubliner Sztyme, R. 3, 1930, nr 8 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: Robotnicze Sportowe Tow. Wychowania Fizycznego Morgensztern w Lublinie. Dziś w piątek 21 lutego 1930 roku w kinie Corso odbędzie się pierwszy, wielki Festyn Gimnastyczny odbywający się pod hasłem «Świeżość, wolność, trud i wierność». W programie: szwedzkie ćwiczenia (odbywające się w 4 grupach: żeńskiej, męskiej i w grupach młodzieżowych), skoki (grupy męskie i żeńskie), ćwiczenia z obręczą (grupa męska), taniec duński (grupa żeńska) oraz Wyzwolenie (zbiorowy obraz-pantomima, odegrany na Olimpiadzie Proletariackiej w Wiedniu). Ponadto zbiorowa piramida i defilada wykonane pod kierunkiem warszawskiego instruktora Sz. Szejngrosa. Odbędą się także odczyty dr. H. Herszenhorna (przewodniczący), dr. H. Mandelbauma i H. Erlicha (przywódcy żydowskiego ruchu robotniczego). Bilety do kupienia w sekretariacie Morgensztern przy Lubartowskiej 24, w Banku Chałupników i Rzemieślników przy Lubatowskiej 15, w Kooperatywie Robotniczej przy Królewskiej 15, w manufakturze-składzie pana Boksenbauma przy Królewskiej 21 i w dniu Festynu Gimnastycznego w kasie „Corso”. Początek o 9.15 wieczorem, tłum. Piotr Nazaruk

 

 

Czy wszystkie kluby uzyskały zgodę na legalizację?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Nie. W 1932 roku próbowano zalegalizować Żydowskie Koło Sportowe na Kalinowszczyźnie, oficjalną sekcję sportową młodzieżówki Poalej Syjon Lewica - Jugend. Pomysłodawcy 26 stycznia 1932 roku zorganizowali nawet zebranie inauguracyjne, w skład którego wchodzili – student UW Dawid-Josef Sztycer, czeladnik fryzjerski Hilel Guthalner i grabarz Szloma Kopel Diamend. Plany spełzły na niczym. Ze względu na obawy, że koło stanowić będzie przykrywkę dla działalności komunistycznej, decyzją lubelskiego wojewody Żydowskiemu Kołu Sportowemu na Kalinowszczyźnie odmówiono legalizacji14. Podobny los spotkał Żydowski Klub Sportowy Start, który starał się o legalizację w październiku 1932 roku. W piśmie do Urzędu Wojewódzkiego starostwo opiniowało przeciwko legalizacji, donosząc, że członkowie-założyciele: dziennikarz Majer Rozenbeg, subiekt sklepowy Mejer Nisenbaum i handlowiec Samuel Ber Forszteter są zdeklarowanymi sympatykami KPP i MOPR-u (Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom), a także korespondentami nielegalanych pism komunistycznych15.

 

Czy partyjne kluby miały w Lublinie konkurencję?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Tak. W 1930 roku działał tu Żydowski Akademicki Klub Sportowy (ŻAKS), którego członkowie rozgrywali mecze w klasie C LOZPN. Drużyna działała jednak bardzo krótko, najprawdopodobniej do 1932 lub 1933 roku. W 1932 roku powstał natomiast bezpartyjny Żydowski Klub Sportowy Wieniawa. Początkowo działał półlegalnie, jako jeden z oddziałów klubu Sztern. Choć Urząd Wojewódzki zgłaszał kilka zastrzeżeń co do niektórych punktów w statucie klubu, po ich zmianie Wieniawę oficjalnie zarejestrowano. Siedziba organizacji znajdowała się przy ulicy Króla Leszczyńskiego, a w jej skład wchodziło 50 członków. W Zarządzie zasiadali: Boruch Szyldkraut, Hersz Rendlich, Fajwel Tysz i Szloma Sztokfisz. Wieniawa była aktywna szczególnie na polu piłki nożnej, chociaż prowadziła także sekcję ping-ponga. Błyskawiczną karierę rozpoczęła po 1933 roku, kiedy to pokonała wszystkie lubelskie kluby w kasie C. W 1934 roku klub okazał się najlepszy w klasie B i awansował do klasy A, gdzie utrzymywał się do 1937 roku. Drużyna piłkarska zyskała ogromną popularność nie tylko na Wieniawie, ale i na Czechowie, a na mecze przychodzili nawet ortodoksyjni Żydzi! W 1935 roku Wieniawa stała się klubem mieszanym, żydowsko-polskim – dołączyło do niej czworo polskich sportowców, którzy jednak opuścili ją w 1936 roku. Oprócz działalności sportowej, angażowała się w przedsięwzięcia o charakterze kulturalnym. Organizowała copiątkowe odczyty referatów – prelegentami byli m.in. dr Mandelbaum, dr Herszenhorn, Szloma Mitelman, Mejer Szydkraut, Fajwel Kamień, Nissenbaum, trenerka żeńskiego związku piłki siatkowej i koszykowej Mira Giwerc, Chaim Trachtenberg, Gorfinkel czy Szalit. W drugiej połowie lat 30. w klubie zaczęły umacniać się wpływy nielegalnej partii komunistycznej. Decyzją władz państwowych w 1937 roku Wieniawę zlikwidowano, a niektórych jej członków aresztowano16.

 

Wycinek prasowy reklamujący dansing organizowany przez klub Wieniawa, Lubliner Tugblat, R. 18, 1935, nr 10 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: Żydowski Klub Sportowy Wieniawa. Jutro, w sobotę 12-go bieżącego miesiąca odbędzie się wielki dansing w sali Hakoach przy Rybnej 8. Orkiestra jazzowa pod kierunkiem braci Fernand. Tani bufet. Wstęp 54 grosze, tłum. Piotr Nazaruk

Wycinek prasowy reklamujący dansing organizowany przez klub Wieniawa, Lubliner Tugblat, R. 18, 1935, nr 10 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: Żydowski Klub Sportowy Wieniawa. Jutro, w sobotę 12-go bieżącego miesiąca odbędzie się wielki dansing w sali Hakoach przy Rybnej 8. Orkiestra jazzowa pod kierunkiem braci Fernand. Tani bufet. Wstęp 54 grosze, tłum. Piotr Nazaruk

 

 

Czy żydowskie kluby sportowe z Lublina współpracowały ze sobą?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Przez pewien czas działała w Lublinie Komisja Porozumiewawcza żydowskich klubów sportowych (według innych źródeł była ona komisją wspólną żydowskich klubów robotniczych). W jej skład wchodzili Icchok Hercman z Morgensztern, Dawid Feldman z klubu Sztern i Icchok Rajchensztajn z Hapoela. W związku z dużym antagonizmem panującym pomiędzy żydowskimi drużynami z Lublina, komisja ta działała jednak bardzo krótko.

 

 

Legitymacje członkowskie żydowskich klubów sportowych z Lublina – Hapoel, Hakoach, Szimszon (autor nieznany). Zalman Jakub Kopelman, Der sport klub Wieniawa, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 299

Legitymacje członkowskie żydowskich klubów sportowych z Lublina – Hapoel, Hakoach, Szimszon (autor nieznany). Zalman Jakub Kopelman, Der sport klub Wieniawa, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952, s. 299

 

Kiedy w Lublinie Żydzi zaczęli grać w piłkę nożną?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu

 

Lubelski Związek Piłki Nożnej powstał w 1922 roku. Jedyne boisko, które nadawało się do rozgrywek meczowych znajdowało się przy ulicy Lipowej; treningi odbywały się na okolicznych łąkach. Wtedy też powstały, wspomniane już zresztą, pierwsze żydowskie kluby piłkarskie – Makabi i Szomryja – które rozgrywały mecze w klasie C. Trzydziestego pierwszego marca 1922 roku do klasy C dołączył również inny żydowski klub – Hakoach. Po pierwszym sezonie to właśnie on zamykał tabelę (poprzedzała go Szomryja). Dobrze zaprezentowało się natomiast Makabi, które uplasowało się na drugim miejscu, ustępując jedynie Lubliniance II.

 

Mecz Szomryja–Makabi w 1922 roku

Mecz Szomryja–Makabi w 1922 roku (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl)

 

Jak wyglądał sezon 1923?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu

 

Makabi grało już wówczas w klasie B, ale mała ilość zdobytych bramek uplasowała go na końcu tabeli rozgrywek. Rok nie był szczęśliwy także dla innych żydowskich drużyn, które albo spadły na koniec tabeli (Szomryja) albo zostały zdyskwalifikowane za nieobecność (Hakoach)17. Być może wpływ na tak niski poziom gry miał zły stan lubelskich boisk i kiepska organizacja w Lubelskim Okręgowym Związku Piłki Nożnej (LOZPN), o czym pisała prasa sportowa z tego roku18.

 

Mecz Makabi–Jardenia w 1924 roku

Mecz Makabi–Jardenia w 1924 roku (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl)

 

Czy zainteresowanie piłką nożną było duże także w późniejszych latach?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Wydaje się, że tak. Świadczy o tym fakt, że w 1926 roku na trzy boiska do gry w piłkę nożną jedno leżało w dzielnicy żydowskiej19. W 1924 roku do rozgrywek w klasie C dołączyła grupa Makabi II i Jardenia20. W 1929 roku w klasie B drużyny żydowskie reprezentowały: Hakoach i Hapoel, a rok później Sztern21. W 1931 roku drużyny Hapoel, Sztern i ŻAKS plasowały się w środku tabeli. W 1932 roku piłkarze z Hakoachu awansowali do klasy A LOZPN22. Sukces był jednak krótkotrwały, bo w 1933 roku powrócił do klasy B. Co ciekawe, w klasie A rok później zastąpił go Hapoel. Wówczas mistrzem klasy B (od 1935 do 1937 roku) była Wieniawa Lublin23. W klasie B mecze rozgrywały ponadto takie kluby jak: Hapoel, Makabi, Morgensztern, Sztern, ŻAKS i ŻAR.

 

Boiska od gry w piłkę nożną na trójwymiarowej makiecie miasta (na podstawie mapy Lublina z Przewodnika po Polsce związku polskich towarzystw turystycznych, t. 2 z 1932 roku): 1. ulica Sienna; 2. ulica Okopowa; 3. ulica Lipowa; 4. ulica Narutowicza

Boiska od gry w piłkę nożną na trójwymiarowej makiecie miasta (na podstawie mapy Lublina z Przewodnika po Polsce związku polskich towarzystw turystycznych, t. 2 z 1932 roku): 1. ulica Sienna; 2. ulica Okopowa; 3. ulica Lipowa; 4. ulica Narutowicza

 

Morgensztern–ŻAKS 1:0. W sobotę na boisku Unii odbył się pierwszy mecz o mistrzostwo między klubami z klasy C – Morgensztern i ŻAKS. Żydowski Akademicki Klub Sportowy pojawił się tym samym na pierwszym swoim meczu. Ewidentnie klub ten skrzętnie skomponował swój skład, werbując tych zawodników, którzy już wcześniej grali w innych klubach. Walka między obydwoma tymi klubami była zawzięta. Do pauzy siły były wyrównane (0:0). W drugiej połowie Tuchsznajder strzelił pierwszego i jedynego gola i tym samym zapewnił zwycięstwo dla Morgensztern.

 

Nagłówek działu sportowego gazety Lubliner Tugblat, R. 17, 1934, nr 33, napis na rysunku: sport

Nagłówek działu sportowego gazety Lubliner Tugblat, R. 17, 1934, nr 33, napis na rysunku: sport (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl)

 

Gdzie znajdowały się siedziby żydowskich klubów?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


W 1923 roku siedziba K.S. Makabi mieściła się przy ulicy Dolnej Marii Panny 16, skąd rok później została przeniesiona na Krakowskie Przedmieście 48, a następnie na Królewską 19/3. K.S. Jardenia (wcześniej Szomryja) swój lokal posiadała na ulicy Zamojskiej 3524. Warto mieć na uwadze, że żaden z tych adresów nie znajdował się na terenie miasta żydowskiego. 

 

Czy Żydzi brali udział w życiu LOZPN?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Najwyraźniej tak, skoro w 1925 roku członkiem zarządu został związany z Makabi Hersz Nissenbaum25, a w styczniu 1927 roku wszedł do niego niejaki Wolff z klubu Hakoach26. W późniejszych latach członkami zarządu Lubelskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej (LOZPN) byli: Mojsze Eli Szternfinkel, Majer Zylbert, Cadok Fridman, Szlomo Feder, Openheim, Awraham Holcberg i Regenbogen. Wielu Żydów zasilało lokalne grono arbitrów piłkarskich. Do czołowych sędziów należeli: Oberfeszt, Regenenbogen, Rzepkowicz, Sztajnberg, Zylbergelt, Zanberg, Szufel, Zylberrajch i Oppenheim.

 

 

Żydowskie drużyny piłkarskie w poszczególnych klasach LOZPN

Żydowskie drużyny piłkarskie w poszczególnych klasach LOZPN

 

Czy Żydzi byli wierni zasadzie fair play?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Lubelski związek piłkarski, tak samo jak i sędziowie, przykładali ogromną wagę do stosowania zasady fair play we wszystkich rozgrywkach meczowych. Środkiem egzekucyjnym były różnego rodzaju kary. Na przykład w 1923 roku piłkarz z Lublinianki za brutalną grę w meczu z Makabi został na dwa tygodnie zdyskwalifikowany27. W 1924 roku trzytygodniową dyskwalifikacją ukarano natomiast dwóch piłkarzy K.S. Strzelec, którzy nie zachowywali się sportowo w trakcie meczu z K.S. Jardenią28. Mecze towarzyskie również nie były wolne od przykrych zdarzeń. Za ostrą grę w meczu z reprezentacją drużyn żydowskich (1924) członka Lublinianki zawieszono na 8 miesięcy29! Do burzliwych wydarzeń doszło także podczas meczu Hapoel–AZS w 1934 roku. Po tym, jak sędzia wykluczył kapitana AZS, niezadowoleni gracze tej drużyny pobili kilku przeciwników tak, że do jednego wezwano pogotowie, a ponadto po meczu w szatni AZS pobito sekretarza LOZPN mgr. Openheima30.

 

Czyżby piłkarze żydowscy byli w tej kwestii „aniołkami”?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Zdecydowanie nie. Dwóch piłkarzy z klubu Makabi w 1923 roku upomniano za… udawanie omdlenia w trakcie meczu z WKS Zamość. Kapitan drużyny został na dwa miesiące zdyskwalifikowany za odmowę podania sędziemu listy zawodników; taką samą karę otrzymali członkowie zarządu klubu za oszczerczą skargę na sędziego. Na domiar złego, Makabi został zobowiązany do opłacenia kary pieniężnej za niedostarczenie orzeczeń lekarskich w terminie31. Podobna sytuacja miała miejsce w 1924 roku, kiedy to jeden z piłkarzy tego klubu został oficjalnie upomniany przez OZPN za czynienie uwag sędziemu podczas meczu z Jardenią32. Za niestosowanie się do regulaminu wydanego przez lokalne władze piłkarskie ukarano grzywną cały klub. W relacji z meczu Bar Kochba Warszawa–Hapoel Lublin, który odbył się w 1930 roku i zakończył wynikiem 5:1 zapisano, że publiczności było dużo, gra była ostra, a goście ze stolicy kłótliwi33.

 

Afisz meczu warszawskich klubów Bar Kochba i Gwiazda

Afisz meczu warszawskich klubów Bar Kochba i Gwiazda (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl)

 

Czy żydowskie drużyny piłkarskie posiadały grono wiernych kibiców?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Oczywiście, że tak. Z tego względu derby piłkarskie Hakoachu z Hapoelem, które odbyły się w 1929 roku zakończyły się niemałym skandalem. Przy stanie 1:1 niezadowoleni z wyniku fanatyczni kibice Hapoelu wtargnęli na boisko, pobili graczy Hakoachu i czynnie znieważyli sędziego34.

 

Czy żydowskie mecze piłkarskie można było nazwać „świętami sportu”?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Chyba tak. Rozgrywki klasowe często urozmaicano spotkaniami towarzyskimi, odwiedzinami drużyn zamiejscowych, a także meczami łączonych składów. Gwoli przykładu, w 1925 roku w Lublinie drużyna Lublin B zmierzyła się z piłkarzami z grupy Warszawa B. Na lokalnych reprezentantów składali się gracze z Sokoła Równe, Hakoachu i Plage-Laśkiewicz. Po zaciętym meczu lublinianie zremisowali z przeciwnikami 2:235. Innym meczem, który podobnie rozpalił serca lubelskich kibiców był ten rozegrany w 1926 roku między Hakoachem a reprezentacją miasta36. Zgromadził trzy tysiące widzów, którzy stali się świadkami tego, jak najlepszy skład drużyny żydowskiej z Kornem na bramce, Oberszeftem w pomocy, a także Szpirem i Kuperbrugiem uległ reprezentacji miasta 0:7. W 1930 roku zorganizowano mistrzostwa o Puchar Kursów Wieczornych; finał rozegrał się pomiędzy najlepszymi wówczas grupami żydowskimi Hapoelem i Hakoachem. Za wynik – mecz zakończył się zwycięstwem Hapoelu w stosunku 2:0 – prasa obwiniała przegranych piłkarzy, którzy wykazali się „nieudolnością w kiwaniu”37.

 

Lubelski mistrz fotografii sportowej…

Fotografią sportową na lubelskim gruncie w latach 20. XX wieku zajmował się Edward Hartwig. W 1922 roku sfotografował zawodników trzykilometrowego biegu na przełaj, który odbył się 23 kwietnia tego roku38. Sam również brał aktywny udział w życiu sportowym miasta. W 1926 zdobył pierwszą nagrodę w konkursie sportowym organizowanym przez Przegląd Sportowy, wygrywając publikację pt. Igrzyska VIII Olimpiady dra Polakiewicza39. Co prawda wygrał przez losowanie, ale najwyraźniej lubił typować zwycięzców. W 1927 roku występował również jako napastnik w lubelskim AZS! Za mecz z lokalnym KS Hapoel został wyróżniony w prasie40.

 

Drużyna piłkarska AZS Lublin

Zdjęcie zbiorowe piłkarzy drużyny AZS Lublin. Drugi od prawej stoi Edward Hartwig (autor nieznany), ze zbiorów Ewy Hartwig-Fijałkowskiej

 

Czy w Lublinie grano w tenisa?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Tak. W 1921 roku zdecydowano się nawet na organizację tenisowych mistrzostw okręgu lubelskiego. Specjalnie na tę okazję, staraniem klubu WKS wybudowano w naszym mieście... korty tenisowe41! Liczba zainteresowanych sportem okazała się jednak być niewystarczająca. Z powodu zbyt małej ilości zgłoszeń w 1922 roku turniej odwołano42, a w roku następnym zupełnie z niego zrezygnowano43. Kolejne tenisowe mistrzostwa miasta Lublina odbyły się dopiero późnym latem 1925 roku (10–14 września )44. Począwszy od 1927 roku turnieje tenisowe odbywały się w naszym mieście już dość regularnie, a na zawody 1930 roku przybyli także gracze z innych miast. Sport najwyraźniej zyskiwał na popularności, skoro w 1933 roku Okręgowy Urząd WF i PW planował budowę dodatkowych dwóch kortów45 na pustym placu w pobliżu Domu Żołnierza.

 

 

Jan Arnsztajn

 

Czy w tenisa grali także miejscowi Żydzi?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Oczywiście. Najwybitniejszym lubelskim tenisistą okresu międzywojennego był dr Jan Ćwiek Arnsztajn, syn słynnej żydowskiej poetki Franciszki Arnsztajnowej i lekarza Marka Arnsztajna. Mając już na swym koncie sukcesy (posiadał nagrody z turniejów wywalczonych dla Górnego Śląska i Ciechocinka), zajął pierwsze miejsce w inauguracyjnych mistrzostwach tenisowych roku 192146. W 1924 roku wyjechał na III Turniej Tenisowy o mistrzostwo polskiej stolicy letniej do Zakopanego (15–19 sierpnia), gdzie pokonał reprezentanta AZS Kraków – Navartila; w półfinałach jednak odpadł, przegrywając 6:0 i 6:1 z Zacharem (AZS Kraków)47. W następnych latach zdobywał nagrody w zawodach lokalnych: w 1925 roku jako członek Lublinianki wygrał w grze pojedynczej panów z mjr. Chramcą (KS Legia) i grze podwójnej (z inż. Kijokiem) z mjr. Chramcą i por. Olechowiczem48; w 1928 roku zwyciężył całe mistrzostwa, wygrywając dodatkowo w grze podwójnej (z kpt. Dudzińskim) z braćmi Martyniak49. Rok 1929 okazał się być dla Arnsztajna mniej łaskawy. W zorganizowanym wówczas turnieju tenisowym WKS Unia wraz z Moskalem przegrał w grze podwójnej z Czerwieńskim i Wielowiejskim, a w grze mieszanej w parze z Jarosińską ze Skupiową i Błaszyńskim50. W 1930 roku zagrał w reprezentacji tenisowej WKS Unia w Zagożdżonie, gdzie w towarzystwie J. Moskala i Lachertówny pokonał KS Proch w stosunku 6:151. Choć Jan Arnsztajn w 1934 roku zmarł na gruźlicę, miasto nie zapomniało o utalentowanym tenisiście. Od tej pory co roku organizowano w Lublinie turniej o puchar śp. Jana Arnsztajna; w 1935 roku wygrał najlepszy gracz WKS Unii – i wieloletni partner tenisowy Arnsztajna – Józef Moskal, który tytuł utrzymał do 1937 roku52.

 

Jan Arnsztajn podczas gry w tenisa (rys. Edyta Pietrzak) 

Jan Arnsztajn podczas gry w tenisa (rys. Edyta Pietrzak) 

 

ABC tenisisty…

Zgodnie ze wskazówkami zawartymi w Przeglądzie Sportowym z 1933 roku, najważniejsze w tenisie są nie efektowne zagrania…, ale silne nogi! Każdy tenisista powinien więc o nie dbać, używając wody i mydła, talku chroniącego przed odciskami, nosić dobrze dopasowane buty i parę (a czasem nawet dwie) grubych skarpet!53

 

Czy lubelscy Żydzi uprawiali siatkówkę i koszykówkę?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Tak, choć nie odnosili na tym polu znaczących sukcesów. Sekcję siatkową i koszykarską posiadał lubelski klub Hakoach. W 1934 roku na wyjazdowym meczu siatkarskim w Lubartowie, reprezentanci klubu przegrali z lokalnym Lewartem 20:754. Reprezentacja siatkarska Hakoachu zajęła czwarte (ostatnie) miejsce w turnieju błyskawicznym, który odbył się w październiku 1935 roku55. Panie skupione w tym lubelskim klubie brały natomiast udział w mistrzostwach stanowych w siatkówce, które odbyły się w Lublinie w 1936 roku. Co prawda przegrały w meczach z Unią (2:0) i KSZO (2:0), ale wygrały z AZS (2:0)56. Koszykarze z Hakoachu brali udział w mistrzostwach Polski w koszykówce męskiej, które odbyły się w Lublinie w czerwcu 1935 roku. Przegrali wówczas z AZS Wilno (65:11) i Skrą Warszawa (35:16)57. W końcu 1935 roku do naszego miasta przyjechała warszawska grupa Makabi, będąca mistrzem w koszykówce kobiecej. Rozegrała mecze siatkarskie i koszykarskie m.in. z reprezentantami lubelskiego Hakoachu58. Sekcję koszykarską posiadał także żydowski Hapoel. W 1936 roku odbyły się rozgrywki koszykarskie, w których udział brały oba kluby. Hakoach wygrał wówczas z Hapoelem 24:759. Obie drużyny brały udział także w rozgrywkach o mistrzostwo okręgu w koszykówce na sali w 1934 roku60. W 1936 roku w naszym mieście doszło do spotkania sportowego w zakresie piłki ręcznej61. Łączony team WKS Unia/KSZS wygrał z Hakoachem 5:4. Jak donosiła prasa, wynik ten był jednak dla przegranych bardzo zaszczytny.

 

Grano w ping-ponga?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Żydowskie kluby sportowe, takie jak Wieniawa i Hapoel prowadziły sekcje ping-ponga, ten drugi dla obu płci. Pingpongiści z Hapoelu stanowili nawet przez kilka lat lubelską czołówkę. Wyróżniali się: Beniek Rochman, Józef Goldfeld i Milsztajn. Wydaje się, że sekcje tenisa stołowego posiadały także Makabi i Sztern. Gdy w kwietniu 1937 roku utworzono Okręgowy Związek Tenisa Stołowego, do zarządu obok Rochmana z Hapoelu weszli bowiem niejaki Breumann z Makabi i Goldszer ze Szternu62.

 

A uprawiali lekkoatletykę?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Również. W marcu 1932 roku od lubelskiego Hakoachu oderwały się sekcje: lekkoatletyczna i bokserska, tworząc nowy klub o nazwie Jordan63. Dwudziestego czwartego października 1935 roku zorganizowano zawody lekkoatletyczne. Wyniki były następujące: w biegu na 100 m, z czasem 12 s. zwyciężył Korenblitt; zwyciężył również w biegu na 200 m (24,8 s), 1500 m (5.08.7) i w skoku w dal (568 m). W skoku wzwyż (145 cm) i w rzucie kulą (882 cm) zwyciężył natomiast Goldewajg. W konkurencjach kobiet w biegu na 80 m (przez płotki?) z czasem 9.7 s i w skoku w dal (396 cm) równych sobie nie miała Gertlerówna, w skoku wzwyż Schonmanowa i Zalcmanówna (115 cm)64. W biegu maratońskim o odznakę PZN, który odbył się w naszym mieście w lutym 1936 roku zwyciężył natomiast Brener z Hakoachu.

 

Lekkoatletyka w Hapoelu. Sekcja lekkiej atletyki i gier sportowych przy miejscowym Hapoelu prowadzi ostatnio intensywną działalność. Hapoel ma do ich dyspozycji 4 razy w tygodniu halę sportową w Domu Żołnierza i ćwiczenia odbywają się pod kierunkiem zaangażowanego instruktora, sierżanta Marczuka. Obecnie Hapoel przystąpił do powiększenia wspomnianych sekcji i w tym celu rozpoczęto zapisy na nowych członków do sekcji lekkoatletycznej, zarówno do grup męskich, jak i żeńskich.

 

Uprawiano także boks…Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Oczywiście. Historia lubelskiego boksu sięga 1928 roku, kiedy to Ośrodek Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego do swojego programu szkoleniowego dla instruktorów wprowadził także boks. Choć nie powstał wówczas jeszcze związek bokserski, sekcje tego sportu utworzyły WKS Unia i Strzelec. W lecie 1930 roku odbyły się pierwsze mistrzostwa Lublina, a jesienią utworzono LOZB [Lubelski Okręgowy Związek Bokserski – red.], który uniezależnił lokalnych pięściarzy od Warszawy. Treningi odbywały się na terenie ujeżdżalni koni niedaleko boiska WKS Unia, a potem przy ulicy Szpitalnej. W następnych latach sekcje bokserskie zaczęły powstawać w ramach wielu innych lubelskich klubów. Poziom lokalnego boksu nie stał jednak na zbyt wysokim poziomie z powodu braku odpowiednich szkoleniowców i funduszy.

 

Wycinek prasowy z Lubliner Tugblat, R. 19, 1936, nr 297 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: W niedzielę [27 grudnia 1936 – przyp.] w południe odbędzie się w sali kina Corso międzynarodowy mecz bokserski między reprezentacją Makabi Niemcy a [Makabi – przyp.] Lublin, tłum. Piotr Nazaruk

Wycinek prasowy z Lubliner Tugblat, R. 19, 1936, nr 297 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl); treść: W niedzielę [27 grudnia 1936 – przyp.] w południe odbędzie się w sali kina Corso międzynarodowy mecz bokserski między reprezentacją Makabi Niemcy a [Makabi – przyp.] Lublin, tłum. Piotr Nazaruk

 

Czy lubelskie żydowskie kluby sportowe posiadały sekcje bokserskie?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Tak. Sekcje bokserskie posiadało Makabi, Sztern i Hakoach. Z tego ostatniego wywodzili się pięściarze, którzy w niedzielę 4 grudnia 1932 roku w sali kinoteatru Adria boksowali z warszawskim mistrzem tego sportu – Polonią. W mistrzostwach brał udział najwybitniejszy żydowski pięściarz związany z Lublinem – Cudyk Akerman. Choć przegrał z Krzyżanowskim, według redakcji Przeglądu Sportowego była to najpiękniejsza walka wieczoru, a Akerman zasługiwał na remis65. Jeszcze w maju tego roku Akerman – mistrz lwowskiej Hasmonei – uczestniczył w zawodach o mistrzostwo bokserskie okręgu lubelskiego. Startując w wadze lekkiej, pokonał na punkty Brenera66. Mniej szczęścia miał w marcu 1933 roku, kiedy to został pokonany przez Ceglarza z Unii67. Jako reprezentant Lublina w wadze piórkowej wziął udział w X mistrzostwach bokserskich Polski, które miały miejsce między 21 a 23 kwietnia na terenie cyrku Staniewskich w Warszawie. Mimo niepochlebnych komentarzy wytykających mu złą gardę i kiepską pracę nóg (przegrał walkę) uznano, że wykazuje się dużą twardością i ma dobre warunki68. W maju 1934 roku wstąpił do lubelskiego klubu Hakoach69. Reprezentant wagi piórkowej okręgu lwowskiego w marcu 1936 roku przeszedł do 8 p.p. Leg z zamiarem wstąpienia do innego z lubelskich klubów70. Już w maju tego roku zadebiutował w barwach WKS Unia, w meczu bokserskim z LWS. Znokautował wówczas swojego przeciwnika Maciejewskiego, a pięściarze Unii zremisowali z rywalem 8:871. W grudniu 1936 roku do Lublina przyjechało z Berlina tamtejsze Makabi. Akerman, boksując w wadze lekkiej z Neumanem, został przez sędziów potraktowany bardzo surowo. Na wyniku zaważyć miało ciągłe uderzanie głową72. Mimo wszystko wydaje się, że kariera Akermana zaczęła nabierać tempa. Wziął udział w indywidualnych mistrzostwach klasy A LOZB (marzec 1937 roku), gdzie w finale, wobec niestawienia się przeciwnika wygrał walkowerem73. Został wówczas wyróżniony przez Przegląd Sportowy i nazwany mistrzem Akermanem. Najwyraźniej były ku temu powody, bo pięściarz opuścił Lublin i zaczął boksować w barwach Unii Warszawa. W mistrzostwach Polski w boksie 1937 roku w wadze półśredniej zdobył brązowy medal, oddając srebro Antoniemu Kolczyńskiemu (Fort Bema Warszawa), a złoto Janisławowi Sipińskiemu (Warta Poznań).

 

Mistrzowski mecz bokserski o wejście do klasy A pomiędzy Hakoach a Plage Laśkiewicz zakończył się wynikiem 9:7 dla Plage. Za zwycięstwo Plage winno dziękować wyłącznie sędziemu, który w skandaliczny sposób odebrał 1 punkt bokserowi Hakoachu Nachtigalowi, który miał przewagę nad swoim przeciwnikiem Kajakiem. Sędzia uznał jednak walkę za remis, nie biorąc pod uwagę nawet tego, że podczas walki Kajak dostał ostrzeżenie. Punkt ten zdecydował o wyniku całego meczu.

 

Żydowscy bokserzy na mistrzostwach LOZB w 1937 roku

Żydowscy bokserzy na mistrzostwach LOZB w 1937 roku

 

Tajemnicze mecze Makabi Berlin…

W grudniu 1936 roku do Polski miała przyjechać drużyna Makabi z Berlina i rozegrać dwa mecze bokserskie: w Warszawie i innym polskim mieście. Za pośrednictwem warszawskiej centrali Związku Makabi LOZB zakontraktował, że drugi mecz rozegra się w Lublinie. Jakież było zdziwienie, gdy łódzkie Hakoach stwierdziło, że… jeden z meczy rozegra się w ich mieście! Szczęśliwie dla zdezorientowanych członków LOZB i kibiców niebawem z centrali przyszedł telegram potwierdzający przyjazd berlińskich bokserów do Lublina 26 grudnia74.

 

Czy tylko Akerman wyróżniał się na tle lokalnego boksu?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Chyba nie. W turnieju bokserskim dla początkujących, który odbył się w grudniu 1933 roku, z grup żydowskich najlepiej poradzili sobie pięściarze ze Szternu. Wielu dobrych bokserów walczyło w ramach klubu Hakoach. Tytuł w turnieju Pierwszy krok bokserski, który odbył się w grudniu 1934 roku, zdobył członek klubu – Korenzycher75. W rankingu najlepszych pięściarzy okręgu lubelskiego 1935 roku znaleźli się powiązani z klubem: w wadze muszej na drugim miejscu 20-letni pracownik handlowy Bersztel, a w wadze piórkowej na pierwszym miejscu 19-letni radiotechnik Rozenman76. Obaj zasłużyli na takie wyróżnienie. W trakcie indywidualnych mistrzostw okręgu lubelskiego, które odbyły się w marcu 1935 roku Rozenman zwyciężył w wadze piórkowej, a w kwietniu w międzymiastowym meczu bokserskim z Warszawą w lubelskim kinie Corso zremisował z Kowalskim77. Choć w grudniu tego roku przegrał z Rogalskim w meczu z reprezentacją Poznania, na mecz przyszło aż 3 tysiące widzów78. Także Bersztel odnosił spore sukcesy. W październiku 1935 roku w trójmeczu bokserskim (PKS, KSZS, Hakoach), z którego dochód przeznaczono na fundusz trenera, pokonał Himelbluma, a w czasie listopadowych potyczek Lublina z Łodzią z okazji dnia PZB zremisował z Glubą79. W marcu 1936 roku, w meczu Lublin–Wołyń mającym miejsce w Równem, Bersztel zwyciężył z Brukierem80, a we wspomnianym już meczu Lublin–Makabi Berlin zremisował z Schindlerem81. Bersztela (obok Akermana) wyróżniono ponadto w lubelskim trójmeczu na rzecz Pomocy Zimowej (zebrano 400 zł) pomiędzy pięściarzami klubowymi PKS-u, Unii i Hakoachu, który miał miejsce w listopadzie 1936 roku82. W ćwierćfinałach indywidualnych mistrzostw w boksie (1937 rok) pokonał Lichtensztejna (PKS), ale w półfinale odpadł, wykazując niedowagę83. Na ringu wyróżniał się również Himelblum, który walczył w barwach Hakoachu, a potem po jego reaktywacji – Makabi. Wziął udział w zorganizowanym z okazji 5-lecia LOZB (luty 1936 rok) meczu bokserskim między reprezentacją Warszawy a Lublinem; w rozgrywce w wadze muszej przegrał w ostatniej rundzie z Rudstelą84. Nie lepiej poszło mu w zawodach bokserskich między Lublinem a Warszawą, które odbyły się w grudniu 1937 roku. Został wówczas znokautowany przez Patora w drugiej minucie85. W zawodach o indywidualne mistrzostwo w boksie (1937 rok) doszedł do ćwierćfinału, gdzie został pokonany przez Stachurskiego (KSZO Ostrowiec)86. Znacznie lepiej poradził sobie w mistrzostwach następnego roku, kiedy to pokonał mistrza okręgu w wadze muszej Stachurskiego i uległ dopiero Krzysztofikowi87. W klasie B LOZB rozgrywał mecze bokserskie także Gurfinkiel z Hakoachu, którego w lutym 1937 roku pokonał przez techniczny nokaut Choina z KSZS88.

 

Bokserzy K.S. Lublin; zdjęcie zamieszczone w Przeglądzie Sportowym, R. 14, 1934, nr 104, s. 4

Bokserzy K.S. Lublin; zdjęcie zamieszczone w Przeglądzie Sportowym, R. 14, 1934, nr 104, s. 4

 

Niezadowolenie kibiców objawia się gwizdem…

We wrześniu 1937 roku zorganizowano w Lublinie mecz bokserski pomiędzy reprezentacją miasta a reprezentacją Kielc, który miał stanowić jednocześnie inaugurację nowego sezonu. Najwięcej emocji wzbudziła walka w wadze muszej pomiędzy Himelblumem z Hakoachu a Stachurskim z KSZO Ostrowiec. Choć żydowski pięściarz przez trzy rundy wyraźnie dominował nad rywalem, sędzia ogłosił remis. Wynik ten wyraźnie podburzył półtoratysięczną publiczność, która zareagowała na to długim gwizdem89!

 

Żydowscy pięściarze na zawodach bokserskich 1935–1936

Żydowscy pięściarze na zawodach bokserskich 1935–1936

 

Czy Żydzi brali udział w życiu LOZB?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Tak. W czasie, gdy organizowano jeszcze LOZB, niejaki Szumel Zylberrajch kierował wydziałem sędziowskim, który szkolił lubelskich instruktorów sportowych (w późniejszym okresie wielokrotnie pełnił funkcję sędziego punktowego lub ringowego w walkach bokserskich). W maju 1935 roku w sali bokserskiej w Domu Żołnierza odbyło się walne zgromadzenie LOZB, które wybrało go na sekretarza związku90. Utrzymał stanowisko także w trakcie wyborów następnego roku, kiedy to Lublin poparł przeniesienie głównego zarządu bokserskiego z Poznania do Warszawy. Co ciekawe, redakcja „Przeglądu Sportowego” nazwała go wówczas Zylberałkiem91. W konferencji delegatów klubów bokserskich, która miała miejsce w sierpniu 1939 roku wzięli udział natomiast członkowie Makabi92.

 

Żydowscy pięściarze na zawodach bokserskich w 1938 roku

Żydowscy pięściarze na zawodach bokserskich w 1938 roku

 

Czy wiesz, że...

...w latach 30. XX wieku w Lublinie odbywało się od 8 do 10 większych walk bokserskich? Organizowano je zwykle w lokalnym kinie Corso lub Domu Żołnierza93.

 

Czy Żydzi lubelscy grali w szachy?Bezpośredni odnośnik do tego akapitu


Chociaż najprawdopodobniej nie istniała tu zorganizowana żydowska liga szachowa, Żydzi – również ci lubelscy – grali w szachy. Z Lublina pochodził XIX-wieczny arcymistrz szachowy Johannes Zukertort (ur. 7 września 1842 w Lublinie jako Jan Herman Cukiertort, zm. 20 czerwca 1888 w Londynie). Jego dziadek był zamożnym żydowskim kupcem, ojciec zmienił wiarę na protestancką i przyjął imię Gottlib (Bogumił); jako członek Towarzystwa Londyńskiego oddawał się działalności misyjnej i nawracał Żydów na chrześcijaństwo94. Wraz z rodziną mieszkał najprawdopodobniej w murowanym domu przy Krakowskim Przedmieściu 45 , a następnie w kamienicy przy ulicy Namiestnikowskiej95. Cukiertortowie, w związku z zawodem głowy rodziny, przeprowadzali się kilka razy – z Lublina wyjechali do Warszawy, stamtąd do Piotrkowa Trybunalskiego, a w 1855 roku do Wrocławia. Przyszły mistrz swą przygodę z szachami rozpoczął w Gimnazjum św. Marii Magdaleny we Wrocławiu; w arkana wprowadził go najpewniej kolega ze szkolnej ławki. W trakcie studiów medycznych na Uniwersytecie Wrocławskim – których notabene nie ukończył – był członkiem akademickiego klubu szachowego (1861 rok)96. W latach 60. i 70. XIX wieku zaczął piąć się po szczeblach szachowej kariery, by w latach 80. zwyciężyć w wielu rozgrywkach z najlepszymi szachistami swoich czasów. W lutym 1886 roku zdobył aż 2798 punktów – był to najlepszy wówczas wynik szachowy na świecie! Co ciekawe, na bazie jego partii szachowych powstawały podręczniki do nauki, m.in. Gra w szachy Augusta Helcina z 1878 roku, sam również był autorem. W 1869 roku wyszedł Przewodnik po szachach, który napisał wraz z Jeanem Dufresne97. Do dziś Zukertorta uważa się za jednego z najlepszych szachistów wszech czasów.

 

Zapis partii szachowej z udziałem Zukertorta, źródło: „Tygodnik Illustrowany” 1878, seria 3, t. 6, nr 149

Zapis partii szachowej z udziałem Zukertorta, źródło: „Tygodnik Illustrowany” 1878, seria 3, t. 6, nr 149 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl)

 

Choroby mistrza...

O Janie Hermanie Zukertorcie nie można powiedzieć jednego – że był okazem zdrowia. Był człowiekiem drobnej postury, prowadził dość niehigieniczny tryb życia i stronił od aktywności fizycznej. Dręczyła go choroba wieńcowa, serca i nerek, miażdżyca, reumatyzm i nadciśnienie; miewał także napady bezsenności. Problemy ze zdrowiem przyczyniły się do jego śmierci; w trakcie rozgrywki szachowej 19 czerwca 1888 roku zasłabł, a następnie stracił przytomność. Następnego dnia, w wieku 45 lat, zmarł. Stwierdzono u niego wylew krwi do mózgu98.

 

Partia szachowa między Zukertortem a Steinitzem rozegrana w Nowym Jorku (rys. Sorcelbrand). Tygodnik Illustrowany 1886, seria 4, t. 7, nr 165

Partia szachowa między Zukertortem a Steinitzem rozegrana w Nowym Jorku (rys. Sorcelbrand). Tygodnik Illustrowany 1886, seria 4, t. 7, nr 165 (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, www.polona.pl)

 

 Bezpośredni odnośnik do tego akapitu

Bibliografia:Bezpośredni odnośnik do tego akapitu

 

APL, sygn. 35/22/0/7.8.3/4114.

APL, sygn. 35/412/0/6/46.

APL, sygn. 35/412/0/6/47.

Archiwum Muzeum Bojowników Getta, sygn. 715/ 06429tn.

Archiwum Muzeum Bojowników Getta, sygn. 16870tn.

Banaszak W., 50 lat Lubelskiego Okręgowego Związku Bokserskiego, Lublin 1980.

Domański C.W, Lissowski T., Arcymistrz z Lublina. Prawda i legenda o Janie Hermanie Zukertorcie, wybitnym szachiście XIX wieku, uczestniku meczu o mistrzostwo świata, Warszawa 2002.

„Ewa. Pismo Tygodniowe”, R. 5, 1932, nr 36.

Frojd J., Szimszon – pierwsze żydowskie towarzystwo gimnastyczno-sportowe, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952.

Goksiński J., Klubowa historia polskiej piłki nożnej do 1970 roku, Warszawa 2013.

Kopelman Z.J., Klub sportowy Wieniawa, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952.

Lubliner Sztyme, R. 3, 1930, nr 8.

Lubliner Tugblat, R. 13, 1930, nr 205.

Lubliner Tugblat, R. 14, 1931, nr 264.

Lubliner Tugblat, R. 15, 1932, nr 61.

Lubliner Tugblat, R. 17, 1934, nr 33.

Lubliner Tugblat, R. 17, 1934, nr 40.

Lubliner Tugblat, R. 19, 1936, nr 42.

Lubliner Tugblat, R. 19, 1936, nr 297.

Lubliner Tugblat, R. 21, 1938, nr 42.

Nasz Przegląd Ilustrowany, R. 10, 1932, nr 16.

Nasz Przegląd Ilustrowany, R. 11, 1933, nr 30.

Nordau M., Muskeljudentum, w: Die Zukunft der Juden, Berlin 1906.

Pawłat W., Lubelski sport żydowski. W barwach Jutrzni i Makabi, „Gazeta Wyborcza Lublin”, [dostęp: 29.10.2015].

Przegląd Sportowy, R. 3, 1923, nr 5.

Przegląd Sportowy, R. 3, 1923, nr 50.

Przegląd Sportowy, R. 6, 1926, nr 35.

Przegląd Sportowy, R. 4, 1924, nr 26.

Przegląd Sportowy, R. 12, 1932, nr 6.

Przegląd Sportowy, R. 4, 1924, nr 23.

Przegląd Sportowy, R. 5, 1925, nr 18.

Przegląd Sportowy, R. 7, 1927, nr 6.

Przegląd Sportowy, R. 3, 1923, nr 32.

Przegląd Sportowy, R. 4, 1924, nr 26.

Przegląd Sportowy, R. 4, 1924, nr 3.

Przegląd Sportowy, R. 14, 1934, nr 60.

Przegląd Sportowy, R. 3, 1923, nr 20.

Przegląd Sportowy, R. 4, 1924, nr 40.

Przegląd Sportowy, R. 10, 1930, nr 72.

Przegląd Sportowy, R. 9, 1929, nr 54.

Przegląd Sportowy, R. 5, 1925, nr 36.

Przegląd Sportowy, R. 6, 1926, nr 40.

Przegląd Sportowy, R. 10, 1930, nr 92

Przegląd Sportowy, R. 10, 1930, nr 94.

Przegląd Sportowy, R. 2, 1922, nr 18.

Przegląd Sportowy, R. 6, 1926, nr 42.

Przegląd Sportowy, R. 7, 1927, nr 17.

Przegląd Sportowy, R. 1, nr 26, s. 15.

Przegląd Sportowy, R. 2, 1922, nr 48.

Przegląd Sportowy, R. 3, 1923, nr 23.

Przegląd Sportowy, R. 5, 1925, nr 39.

Przegląd Sportowy, R. 13, 1933, nr 78.

Przegląd Sportowy, R. 1, 1921, nr 26.

Przegląd Sportowy, R. 4, 1924, nr 35.

Przegląd Sportowy, R. 5, 1925, nr 39.

Przegląd Sportowy, R. 8, 1928, nr 25.

Przegląd Sportowy, R. 9, 1929, nr 62.

Przegląd Sportowy, R. 10, 1930, nr 66.

Przegląd Sportowy, R. 17, 1937, nr 74.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 112.

Przegląd Sportowy, R. 13, 1933, nr 78.

Przegląd Sportowy, R. 14, 1934, nr 60.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 112.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 21.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 60.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 131.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 14.

Przegląd Sportowy, R. 14, 1934, nr 102.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 37.

Przegląd Sportowy, R. 17, 1937, nr 30.

Przegląd Sportowy, R. 12, 1932, nr 25.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 115.

Przegląd Sportowy, R. 12, 1932, nr 98.

Przegląd Sportowy, R. 12, 1932, nr 36.

Przegląd Sportowy, R. 13, 1933, nr 26.

Przegląd Sportowy, R. 13, 1933, nr 32

Przegląd Sportowy, R. 13, 1933, nr 33.

Przegląd Sportowy, R. 14, 1934, nr 40.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 25.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 41.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 109.

Przegląd Sportowy, R. 17, 1937, nr 20.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 106.

Przegląd Sportowy, R. 14, 1934, nr 98.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 127.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 25.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 33.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 97.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 112

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 119.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 21.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 109.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 100.

Przegląd Sportowy, R. 17, 1937, nr 19

Przegląd Sportowy, R. 17, 1937, nr 20.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 10.

Przegląd Sportowy, R. 17, 1937, nr 98.

Przegląd Sportowy, R. 17, 1937, nr 19.

Przegląd Sportowy, R. 18, 1938, nr 19.

Przegląd Sportowy, R. 17, 1937, nr 16.

Przegląd Sportowy, R. 17, 1937, nr 73.

Przegląd Sportowy, R. 15, 1935, nr 53.

Przegląd Sportowy, R. 16, 1936, nr 45.

Przegląd Sportowy, R. 19, 1939, nr 68.

Rejchensztejn I., Lubelski Hapoel, garść wspomnień, Kol Lublin – Lubliner Sztyme, nr 6, Tel Awiw 1972.

Rubinsztejn A., Kluby sportowe Makabi i Jardenia, w: Dos buch fun Lublin, red. M. Litwin, M. Lerman, Paris 1952.

Sportowiec 1924, nr 45, Toruń.

Sztokfisz S., Żydowski klub sportowy Wieniawa, Kol Lublin – Lubliner Sztyme, nr 6, Tel Awiw 1972.

Tygodnik Illustrowany 1878, seria 3, t. 6, nr 149.

Tygodnik Illustrowany 1886, seria 4, t. 7, nr 165.

Urban M., Polska… Polska…, Warszawa 1998.

Walne zebranie Żydowskiego Klubu Sportowego Sztern, nota prasowa, Lubliner Tugblat, R. 12, 1929, nr 279.

 

Słowa kluczowe