Dzielnice Lublina – Podzamcze (dzielnica żydowska)
Gdy mówimy o żydowskim Lublinie, mamy na myśli przede wszystkim Podzamcze – dzielnicę żydowską usytuowaną w sąsiedztwie Starego Miasta, wokół wzgórza zamkowego. Właśnie tutaj, w miejscu pierwotnego osadnictwa żydowskiego znajdowało się największe skupisko lubelskich Żydów.
Spis treści
[Zwiń]- Dzielnica żydowska na Podzamczu
- Ulice żydowskiego Lublina
- Ulica Browarna
- Ulica Cyrulicza
- Ulica Furmańska
- Ulica Grodzka
- Ulica Jateczna
- Ulica Jezuicka
- Ulica Kowalska
- Ulica Krawiecka
- Ulica Królewska
- Ulica Lubartowska
- Ulica Nadstawna
- Ulica Podwale
- Ulica Podzamcze
- Ulica Probostwo
- Ulica Radziwiłłowska
- Ulica Ruska
- Ulica Rybna
- Ulica Rynek
- Ulica Szeroka
- Ulica Targowa
- Ulica Zamkowa
- Ulica Złota
Dzielnica żydowska na Podzamczu
Jedną z najstarszych ulic tej dzielnicy była Szeroka, która przebiegała w miejscu dzisiejszego Placu Zamkowego, na północ od Starego Miasta. Ten dawny trakt wylotowy był pierwotnie miejscem, gdzie zakładali swe siedziby bogaci i wpływowi lublinianie wyznania mojżeszowego. Znajdowały się tu ważne żydowskie instytucje, między innymi Sejm Czterech Ziem, najstarsza drukarnia hebrajska, czy dwór sławnego cadyka zwanego Widzącym z Lublina.
Przy pobliskiej Jatecznej, ulicy równie starej, położnej po północnej stronie zamku, mieściły się najstarsze i najważniejsze instytucje Gminy Żydowskiej (Wielka Synagoga, dawna jesziwa, mykwa, rytualne jatki czy talmud tora). Po przeciwnej stronie wzgórza zamkowego rozciągały się najuboższe ulice dzielnicy żydowskiej: Krawiecka i Podzamcze. Tuż przy wzgórzu stała synagoga Saula Wahla. Równolegle do Szerokiej ciągnęła się ulica Nadstawna, gdzie było kilka dworów chasydzkich oraz wiele żydowskich szkół dla dzieci, tzw. chederów.
Niewielka część dawnej dzielnicy żydowskiej przetrwała do chwili obecnej. Ulica Lubartowska, której część stanowi dziś dawna ulica Nowa, zachowała się do dziś w niemal niezmienionej formie. Na samym jej końcu znajduje się gmach słynnej Jesziwas Chachmej Lublin im. Meira Szapiry, tuż obok budynek dawnego szpitala żydowskiego, a nieopodal po obu stronach ulicy zabudowania dawnej fabryki wag Hessa. U zbiegu Lubartowskiej i Nowego Placu Targowego, przed wojną miał tu swoje miejsce Targ Żydowski, z rytualnymi jatkami wzdłuż rzeczki Czechówki. Częściowo zachował się również kwartał składający się z ulic: Kowalskiej, Furmańskiej i Cyruliczej. Kowalska, jedna ze starszych ulic żydowskiego Podzamcza, łączyła się z Szeroką i zachowała się prawie w całości, natomiast Cyrulicza i Furmańska przetrwały do dziś jedynie w części.
Ulice żydowskiego Lublina
Alfabetyczny wykaz ulic przy których znajdowały się ważne dla społeczności żydowskiej miejsca. Numery w nawiasach "()" dotyczą mapy miejsc żydowskich na Podzamczu:
Ulica Browarna
Browarna 2 - Browar Szterfinklów; posesja należąca do rodziny Anny Langfus (Szternfinkiel) (nr 44)
Ulica Cyrulicza
Cyrulicza 3/ Kowalska 4 - Wielkie podwórze, na którym odbywały się spotkania polityczne i modlitwy chasydów (nr 28)
Cyrulicza 4/ Furmańska 10 - Podwórze na którym znajdowała się baza furmanek i firm transportowych
Cyrulicza 2/ Szeroka 20 - Synagoga Kotlarzy; wcześniej dom Doktorowiczów, gdzie mieszkał Hirsz Doktorowicz, nadworny faktor króla Władysława IV (nr 7)
- Na ulicy tej znajdowało dużo sodówek
Ulica Furmańska
Furmańska 10/ Cyrulicza 4 - Podwórze na którym znajdowała się baza furmanek i firm transportowych
- Mały targ
- Siedziby tragarzy i furmanów
- Budki z pieczywem oraz jatki
Ulica Grodzka
Grodzka 11 - Ochronka żydowska (nr 33)
Grodzka 17 - Księgarnia Nissenbauma
Grodzka 19 - Dom Waksmana
Grodzka 21 - Brama Grodzka, obecnie siedziba Ośrodka "Brama Grodzka - Teatr NN" (nr 34)
Ulica Jateczna
Jateczna - Kompleks synagogalny przy ulicy Jatecznej (Maharszalszul, Maharamszul, Szywe Kryjem)
Jateczna - Talmud Tora (nr 2)
Jateczna 6 - Bethamidrasz; biblioteka gminna (nr 35)
- Mykwa
- Akademia Talmudyczna
Ulica Jezuicka
Jezuicka 20 - Teatr „Panteon", w którym wystawiano żydowskie sztuki ludowe (nr 40)
Ulica Kowalska
Kowalska 4/ Cyrulicza 3 - Wielkie podwórze, na którym odbywały się spotkania polityczne i modlitwy chasydów (nr 28)
Kowalska 14 - Dom znanego lekarza Jakuba Cynberga, wraz z bożnicą przez niego założoną (nr 26)
Kowalska 11 Dom Henia Żytomirskiego w gettcie (nr 11)
- Produkcja i sprzedaż skór
- Wyroby metalowe
Ulica Krawiecka
Szeroka 1/ Krawiecka - Organizacja Cukunft zrzeszająca młodzież bundowską (nr 8)
Krawiecka 41 - w XIX wieku mieściła się tu fabryka cygar i papierosów Zalmana Krasuckiego, później Związek Kobiet Żydowskich i Ochronka - przychodnia "Ognisko" (nr 14)
- łaźnia Cukiermana
Ulica Królewska
Królewska 13 - Redakcja gazety „Lubliner Tugblatt"
Ulica Lubartowska
Lubartowska 1 (obecnie Lubartowska 27)/ Kowalska 2 - Dom rodzinny Symchy Binem Trachtera (nr 25)
Lubartowska 4 (obecnie Lubartowska 10) - Synagoga Chewra Nosim (Bractwa Pogrzebowego), (nr 24)
Lubartowska/ Nowy Plac Targowy - Targ Żydowski (nr 21)
Lubartowska/ Świętoduska Targ Chrześcijański (nr 22)
Lubartowska 18 (obecnie Lubartowska 24) Dom rodzinny Anny Langfus (Szternfinkiel) w oficynie; siedziba dwóch żydowskich szkół powszechnych: Sztatmanowej i Borawskiej; siedziba Zrzeszenia Akademików Żydów (nr 23)
Lubartowska 21, dom rodzinny Róży Fiszman-Sznajdman, autorki wspomnień o żydowskim Lublinie "Mój Lublin" (nr 39)
Lubartowska 24 (obecnie Lubartowska 30) - Żydowska szkoła powszechna Mandelkernowej; prywatna elektrownia (nr 43)
Lubartowska 22 (obecnie Lubartowska 28) -Organizacja Bnos Jakow (nabożnych dziewcząt) (nr 46)
- Jeszywas Chachmej Lublin
- Szpital żydowski
- Plac tartaczny (hahszara)
- Fabryka wag i odważników Hessa
- Obecna siedziba Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, Lubartowska 85
Ulica Nadstawna
Nadstawna 41 Dwór chasydów z Chusiatyna (nr 17)
Nadstawna 20 Dwór chasydów z Góry Kalwarii; cheder (nr 18)
Nadstawna 31 Dom Abrahama Eigera (nr 19)
Nadstawna 10 Dwór chasydów z Kazimierza Dolnego (20)
Ulica Podwale
Podwale - Klasztor żydowski; dawniej szpital św. Łazarza przy kościele św. Wojciecha (nr 38)
Ulica Podzamcze
Podzamcze 12 - Synagoga Saula Wahla (nr 3)
Zamkowa 7/ Podzamcze 2 - Dom modlitwy Jakuba Fiszmana (nr 12)
Zamkowa/ Podzamcze - Brama Zasrana (nr 13)
- Dom Berka Cwajga, szewca który prowadził dom dla najuboższych
Ulica Probostwo
Probostwo 19 - Żydowski dom spółdzielczy „Spółdom"
Ulica Radziwiłłowska
Radziwiłłowska 5 - Gimnazjum Humanistyczne Koedukacyjne Towarzystwa Zakładania Szkół Żydowskich (budynek dla chłopców)
Ulica Ruska
Ruska 34/ Szeroka - Siedziba żydowskich związków zawodowych, m.in. Związek Stolarzy i Związek Kamaszników (nr 16)
Ruska 2/ Lubartowska - Chasydzka Jesziwa rabbiego Barucha Kockera (nr 41)
Ruska 18 - Szkoła ludowa im. Borochowa (nr 42)
- Synagoga bractwa „Bikur Cholim" - wspomagania biednych chorych Izraelitów
- Dom modlitwy rzeźników (Ruska/Targowa)
Ulica Rybna
Rybna 8 - Synagoga Hazomir, siedziba towarzystwa społeczno-kulturalnego Hazomir (nr 29)
Rybna 1 - Żydowska Szkoła Powszechna „Tachkmojni” Szmula Rotsztejna
- Lokal Kultur-Ligi (bundowskiego stowarzyszenia kulturalnego)
Ulica Rynek
Rynek Starego Miasta
Rynek 17 - Dom Henryka Wieniawskiego (nr 30)
Rynek 8
- Siedziba Gminy Wyznaniowej Żydowskiej (nr 31)
Ulica Szeroka
Szeroka 1/ Krawiecka - Organizacja Cukunft zrzeszająca młodzież bundowską (nr 8)
Szeroka 2/ Cyrulicza 20 - Synagoga Kotlarzy; wcześniej dom Doktorowiczów, gdzie mieszkał Hirsz Doktorowicz, nadworny faktor króla Władysława IV (nr 7)
Szeroka 3 - Synagoga urzędników handlowych Mszorsimszul (nr 36)
Szeroka 19 - Według tradycji mieścił się tu Waad Arba Aracot - Sejm Czterech Ziem (nr 6)
Szeroka 28 - Dom Ickaka Horowitza Szternfelda, Widzącego z Lublina; słynna żydowska piekarnia (nr 4)
Szeroka 40 - Dom rodziny Eigerów; chasydzka bożnica założona przez Jehudę Lejba Eigera (Bożnica de Chassidim) (nr 5)
Szeroka 44 - Synagoga Parnasu założona przez Abrama Heilperna (nr 37)
Ruska 34/ Szeroka - Siedziba żydowskich związków zawodowych, m.in.Związek Stolarzy i Związek Kamaszników (nr 16)
- Studzienka na ulicy Szerokiej, która przetrwała do dziś (obecnie dworzec PKS) (nr 15)
- Przy tej ulicy powstała pierwsza żydowska drukarnia
- W XVI w. mieścił się tu dom Pesacha Noskowicza, bankiera królewskiego króla Zygmunta I Starego
Ulica Targowa
Lubartowska/Targowa - Targ żydowski (Targ Rybny) (nr 21)
- Dom modlitwy rzeźników (Ruska/Targowa)
Ulica Zamkowa
Zamkowa 4 - Dom modlitwy nosiwodów (nr 9)
Zamkowa 6 - Dom modlitwy Josefa Oksenberga (nr 10)
Zamkowa 5 - Domy modlitwy (nr 11)
Zamkowa 7/ Podzamcze 2 - Dom modlitwy Jakuba Fiszmana (nr 12)
Zamkowa/ Podzamcze - Brama Zasrana (nr 13)
- Dom modlitwy Nachuma Morgenszterna
Ulica Złota
Złota 2 - Dom Franciszki Arnsztajnowej (nr 32)
- Dom pisarza Jankiela Waksmana