Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Cmentarze Lublina i Lubelszczyzny

Nekropolie istniały od najdawniejszych czasów, są cennym nośnikiem zjawisk kulturowych i bezmierną skarbnicą wielu cennych informacji, często jedynych, które przetrwały. Warto pamiętać o tym, że walory zabytkowe i poznawcze naszych nekropolii stanowią niedoceniane często świadectwo tradycji i kultury narodowej, bez którego nasza tożsamość jest niepełna. Cmentarze można więc traktować jako swoisty tekst kultury.

Nowy cmentarz żydowski w Kazimierzu Dolnym
Nowy cmentarz żydowski w Kazimierzu Dolnym (Autor: Wejman, Wioletta)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Co znaczy cmentarz?Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Samo słowo cmentarz jest pochodzenia greckiego, choć do języka polskiego trafiło za pośrednictwem uniwersalnej dla kultury europejskiej łaciny. Grecki termin oznaczający miejsce pochówków zmarłych – kojmeterjon – dosłownie sypialnia, składa się z dwu członów: kajmao – śpię i tereo – ochraniam, co oznacza: miejsce ochraniające sen.

Określenie to przejęli Rzymianie, latynizując do formy cemeterium. Stąd już krok tylko był do języka polskiego, który wraz z przyjęciem chrześcijaństwa zapożyczył szereg terminów związanych z łacińską kulturą materialną i duchową. W języku polskim pojawiło się słowo cmentarz, oznaczające miejsce spoczynku, a w potocznym rozumieniu tego słowa – miejsce grzebania zmarłych.

Formalnie rzecz ujmując, za cmentarz uznaje się oddzielony teren przeznaczony do grzebania zmarłych, na którym mogiły są wyraźnie zarysowane w zwyczajowo przyjętej formie wizualnej.

Chociaż dzisiaj cmentarz jest dla nas zwyczajowym „miejscem spoczynku”, warto pamiętać, iż różne były funkcje cmentarza na przestrzeni wieków. Były to funkcje wtórne, nierzadko sprzeczne z ich podstawową rolą. Tak np. w średniowieczu i czasach staropolskich bywały one miejscem jarmarków i zabaw (ku oburzeniu Kościoła), sądów i sejmików, procesji i kazań, misteriów i przedstawień. Wykonywano na nich nieraz kary świeckie i sądowe, włącznie z egzekucjami. Odbywały się tam także zabronione praktyki religijne (np. dziady), były miejscami manifestacji politycznych i działań wojennych.

Nagrobki – kamienie pamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nagrobki to nie tylko przypomnienie kogoś zmarłego, przekazanie potomności jego cech fizycznych czy zasług. Nagrobki zawierają w sobie wielki ładunek informacji obyczajowych oraz bardzo ważkich przekazów eschatologicznych, to znaczy wypowiadających stosunek danej osoby (zmarłego) – a częściej jego czasów – do problemów życia doczesnego i wiecznego, do odkupienia, zbawienia i w ogóle – do istnienia.

Cmentarz daje więc nie tylko świadectwo ludzkich losów (bo każdy grób jest przecież jakąś informacją o pochowanym w nim człowieku), ale także obrazuje znamienny dla danego czasu stosunek do śmierci, a zatem również i stosunek do życia.

Rodzaje cmentarzyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Specyfika tradycji europejskiej sprawia, że pierwszym narzucającym się podziałem jest wyodrębnienie cmentarzy wyznaniowych, wielowyznaniowych i świeckich. Organizacja przestrzeni i elementy symboliki cmentarzy wyznaniowych są ściśle przyporządkowane zasadom wiary. Ich właścicielami są kościoły, grupy i gminy wyznaniowe, stowarzyszenia religijne. Ten typ cmentarzy odznaczający się wyrazistą odrębnością kulturową, dominował w polskim krajobrazie aż do odzyskania przez Polskę niepodległości. W miejscowościach, w których występowały liczniejsze skupiska różnych wyznań, cmentarz dzielono na sektory. Tak było w np. Lublinie, gdzie niemal jednolitą całość cmentarza przy ul. Lipowej tworzą części katolicka i prawosławna. Dziś, w wyniku postępujących procesów laicyzacji, wielowyznaniowość jest na cmentarzach komunalnych regułą dominującą.

Inną zasadą kwalifikacyjną jest prządek instytucjonalno-funkcjonalny. Przy tym podziale istotne są okoliczności towarzyszące ich powstaniu i roli społecznej zarówno twórców cmentarzy, jak i osób na nich pochowanych. Za pomocą tego kryterium można wyznaczyć podział na cmentarze: przyklasztorne, prywatne (szlacheckie), wojenne i wojskowe, szpitalne, cmentarze skazańców i więzienne, epidemiczne, a także cmentarze osób zasłużonych i cmentarze symboliczne.

Można również dokonać podziału cmentarzy na śródmiejskie (śródwiejskie) i położone poza obrębem miejscowości – biorąc pod uwagę ich lokalizację i sposób ich lokalizacji w krajobrazie.

Ważnym systemem klasyfikacji z punktu widzenia historii sztuki jest założony typ ich organizacji przestrzennej. Mamy tu wtedy do czynienia z cmentarzami romantycznymi, symbolicznie akcentującymi ścisłość związku łączącego zmarłych z naturą (np. Wileński na Rossie w Wilnie, Łyczakowski we Lwowie), ale także z kontrastowo odmiennymi cmentarzami-miastami umarłych (np.w Lizbonie), gdzie układ przestrzenny cmentarza był ścisłym odwzorowaniem modelu przestrzeni miejskiej. Te cmentarze są gęsto zabudowane wysokimi nagrobkami i kaplicami grobowymi, podzielone na szersze i węższe uliczki, pozbawione niemal zupełnie zieleni.

Cmentarz jak ogródBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dzisiaj stare cmentarze w miastach są enklawą zieleni, w przeciwieństwie do nowych, które przypominają kamienną pustynię. Wiąże się to z dziewiętnastowieczną tradycją tworzenia cmentarzy-parków, z drugiej zaś z pozostałością magicznego myślenia, wg którego dusza zmarłego po pochówku ciała wchodziła w drzewa w pobliżu rosnące. Dlatego też wszystko, co rośnie na cmentarzu było i jest w mentalności wielu ludzi swoistym tabu. Od wielu wieków prawo kościelne zabraniało uprawiać ziemię cmentarną. W 1858 roku wyszło rozporządzenie rządowe, skierowane do biskupa diecezji lubelskiej, o obowiązku sadzenia drzewek morwowych na cmentarzu grzebalnym w celu upowszechnienia jedwabnictwa w kraju. Zwyciężyła jednak wielowiekowa tradycja i rozporządzenie nie weszło w życie. Można było natomiast sadzić drzewa i krzewy, a pielęgnacją zielem cmentarnej zajmował się ogrodnik.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Forgacz W., Cmentarze wojskowe miasta Wrocławia, artykuł z: http://www.wcss.wroc.pl/wroclaw/religia/cmen/woj.html, [dostęp: 7.01.2011].

Mórawski K., Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich, Warszawa 1989.