Cmentarze Lublina i Lubelszczyzny
Nekropolie istniały od najdawniejszych czasów, są cennym nośnikiem zjawisk kulturowych i bezmierną skarbnicą wielu cennych informacji, często jedynych, które przetrwały. Warto pamiętać o tym, że walory zabytkowe i poznawcze naszych nekropolii stanowią niedoceniane często świadectwo tradycji i kultury narodowej, bez którego nasza tożsamość jest niepełna. Cmentarze można więc traktować jako swoisty tekst kultury.
Spis treści
[Zwiń]Co znaczy cmentarz?
Samo słowo cmentarz
jest pochodzenia greckiego, choć do języka polskiego trafiło za pośrednictwem uniwersalnej dla kultury europejskiej łaciny. Grecki termin oznaczający miejsce pochówków zmarłych – kojmeterjon – dosłownie sypialnia, składa się z dwu członów: kajmao – śpię i tereo – ochraniam, co oznacza: miejsce ochraniające sen.
Określenie to przejęli Rzymianie, latynizując do formy cemeterium. Stąd już krok tylko był do języka polskiego, który wraz z przyjęciem chrześcijaństwa zapożyczył szereg terminów związanych z łacińską kulturą materialną i duchową. W języku polskim pojawiło się słowo cmentarz, oznaczające miejsce spoczynku, a w potocznym rozumieniu tego słowa – miejsce grzebania zmarłych.
Formalnie rzecz ujmując, za cmentarz uznaje się oddzielony teren przeznaczony do grzebania zmarłych, na którym mogiły są wyraźnie zarysowane w zwyczajowo przyjętej formie wizualnej.
Chociaż dzisiaj cmentarz jest dla nas zwyczajowym „miejscem spoczynku”, warto pamiętać, iż różne były funkcje cmentarza na przestrzeni wieków. Były to funkcje wtórne, nierzadko sprzeczne z ich podstawową rolą. Tak np. w średniowieczu i czasach staropolskich bywały one miejscem jarmarków i zabaw (ku oburzeniu Kościoła), sądów i sejmików, procesji i kazań, misteriów i przedstawień. Wykonywano na nich nieraz kary świeckie i sądowe, włącznie z egzekucjami. Odbywały się tam także zabronione praktyki religijne (np. dziady), były miejscami manifestacji politycznych i działań wojennych.
Nagrobki – kamienie pamięci
Nagrobki to nie tylko przypomnienie kogoś zmarłego, przekazanie potomności jego cech fizycznych czy zasług. Nagrobki zawierają w sobie wielki ładunek informacji obyczajowych oraz bardzo ważkich przekazów eschatologicznych, to znaczy wypowiadających stosunek danej osoby (zmarłego) – a częściej jego czasów – do problemów życia doczesnego i wiecznego, do odkupienia, zbawienia i w ogóle – do istnienia.
Cmentarz daje więc nie tylko świadectwo ludzkich losów (bo każdy grób jest przecież jakąś informacją o pochowanym w nim człowieku), ale także obrazuje znamienny dla danego czasu stosunek do śmierci, a zatem również i stosunek do życia.
Rodzaje cmentarzy
Specyfika tradycji europejskiej sprawia, że pierwszym narzucającym się podziałem jest wyodrębnienie cmentarzy wyznaniowych, wielowyznaniowych i świeckich. Organizacja przestrzeni i elementy symboliki cmentarzy wyznaniowych są ściśle przyporządkowane zasadom wiary. Ich właścicielami są kościoły, grupy i gminy wyznaniowe, stowarzyszenia religijne. Ten typ cmentarzy odznaczający się wyrazistą odrębnością kulturową, dominował w polskim krajobrazie aż do odzyskania przez Polskę niepodległości. W miejscowościach, w których występowały liczniejsze skupiska różnych wyznań, cmentarz dzielono na sektory. Tak było w np. Lublinie, gdzie niemal jednolitą całość cmentarza przy ul. Lipowej tworzą części katolicka i prawosławna. Dziś, w wyniku postępujących procesów laicyzacji, wielowyznaniowość jest na cmentarzach komunalnych regułą dominującą.
Inną zasadą kwalifikacyjną jest prządek instytucjonalno-funkcjonalny. Przy tym podziale istotne są okoliczności towarzyszące ich powstaniu i roli społecznej zarówno twórców cmentarzy, jak i osób na nich pochowanych. Za pomocą tego kryterium można wyznaczyć podział na cmentarze: przyklasztorne, prywatne (szlacheckie), wojenne i wojskowe, szpitalne, cmentarze skazańców i więzienne, epidemiczne, a także cmentarze osób zasłużonych i cmentarze symboliczne.
Można również dokonać podziału cmentarzy na śródmiejskie (śródwiejskie) i położone poza obrębem miejscowości – biorąc pod uwagę ich lokalizację i sposób ich lokalizacji w krajobrazie.
Ważnym systemem klasyfikacji z punktu widzenia historii sztuki jest założony typ ich organizacji przestrzennej. Mamy tu wtedy do czynienia z cmentarzami romantycznymi, symbolicznie akcentującymi ścisłość związku łączącego zmarłych z naturą (np. Wileński na Rossie w Wilnie, Łyczakowski we Lwowie), ale także z kontrastowo odmiennymi cmentarzami-miastami umarłych (np.w Lizbonie), gdzie układ przestrzenny cmentarza był ścisłym odwzorowaniem modelu przestrzeni miejskiej. Te cmentarze są gęsto zabudowane wysokimi nagrobkami i kaplicami grobowymi, podzielone na szersze i węższe uliczki, pozbawione niemal zupełnie zieleni.
Cmentarz jak ogród
Literatura
Forgacz W., Cmentarze wojskowe miasta Wrocławia, artykuł z: http://www.wcss.wroc.pl/wroclaw/religia/cmen/woj.html, [dostęp: 7.01.2011].
Mórawski K., Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich, Warszawa 1989.