Pałac Czartoryskich w Lublinie
W północno-wschodniej części placu Litewskiego znajduje się pałac Czartoryskich. Został wzniesiony w II połowie XVII wieku według projektu Tylmana z Gameren. Jest to typowa barokowa budowla pałacowa.
Spis treści
[Zwiń]Lokalizacja
Adres: plac Litewski 2.
Funkcje
Początkowo pałac Lubomirskich; w latach 1731–1812 w rękach rodziny Czartoryskich. W kolejnych latach własność Marcina Łodzi-Kobylińskiego, Leona Kronenberga, Wiktorii Michelisowej. Obecnie siedziba Lubelskiego Towarzystwa Naukowego.
Historia
Pałac Czartoryskich został wzniesiony w II połowie XVII wieku według projektu Tylmana z Gameren. Pierwszymi właścicielami obiektu byli Lubomirscy. Za inwestora uważa się Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, po nim dwór przejął syn, Stanisław Herakliusz. Posiadłość przeszła w ręce Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, która w latach 1725–1728, przy współpracy z architektem Franciszkiem Mayerem z Moraw, przeprowadziła przebudowę obiektu. Z listów miedzy nimi wynika, że architekt pracował przy ryzalicie frontowym pałacu mieszczącym klatkę schodową i główne wejście. Opracował także zewnętrzne elewacje, nawiązując do aktualnych tendencji w architekturze, poprzez wprowadzenie zaokrąglonych narożników ujętych w pseudopilastry. Wykonał także wiele prac we wnętrzu – między innymi wybudował kręcone schody i wyremontował wielkie schody drewniane. Mimo przeprowadzenia gruntownego remontu Sieniawscy w pałacu nie zamieszkali, a opiekę nad posiadłością zlecili rezydentom.
W 1731 roku pałac przeszedł w ręce Czartoryskich poprzez małżeństwo Marii Zofii Sieniawskiej primo voto Dönhoffowej z Augustem Aleksandrem Czartoryskim, wojewodą ruskim. Związani z Puławami Czartoryscy nie mieszkali w Lublinie, traktowali posiadłość jako jeden z wielu pałaców, powierzając go opiece kolejnym rezydentom. Spisany przez nich w 1738 roku inwentarz stanowił cenne źródło informacji o pałacu i jego otoczeniu. Dzięki niemu wiemy, że główny wjazd do posiadłości był usytuowany od południa (od ulicy Krakowskie Przedmieście). Wśród najbliższych zabudowań otaczających pałac wymieniono karczmę, drewnianą komórkę, budynek kuchenny z wielkim kominem, dwie wozownie i dużą stajnię. Wspomniano także o ogrodzie i piętrowych arkadowych krużgankach, otwartych w fasadzie i mieszczących klatkę schodową na I piętro.
Ostatnimi właścicielami z rodu byli Adam Kazimierz i Izabella z Flemmingów Czartoryscy, którzy w 1812 roku sprzedali pałac wraz z posesją sięgającą do Krakowskiego Przedmieścia Marcinowi Łodzi-Kobylińskiemu. W następnych latach pałac i zabudowania, pozostające w rękach Kobylińskich, były dzierżawione przez fabrykę tabaki i tytoniu. Z zapisków z lat trzydziestych XIX wieku wynika, że mimo przemysłowej eksploatacji budynku przez fabrykę, pałac nadal wyglądał imponująco.
W 1860 roku posesję nabył warszawski bankier, Leopold Kronenberg, w celu dalszego prowadzenia fabryki. Jednak sześć lat później fabrykę zlikwidowano, a pałac przejęli nowi właściciele. Odtąd zmieniali się oni niemal co kilka lat, a taka sytuacja nie sprzyjała utrzymaniu budynku w dobrym stanie.
Niekorzystne zmiany zaczęły też następować w najbliższym sąsiedztwie, poczynając od połowy XIX wieku, kiedy majątek został podzielony na działki budowlane i wokół zaczęły powstawać nowe obiekty znacznie ograniczające dostęp do pałacu. W 1867 roku został wybudowany rozległy budynek hotelu Europejskiego, który zetknął się z alkierzem południowym i całkowicie zasłonił widok na pałac od Krakowskiego Przedmieścia. Od strony północnej, na rogu ulic Radziwiłłowskiej i Poczętkowskiej (dziś Staszica) wystawiono w 1911 roku wrotkowisko „Lubelski Skating-Ring”. Zaledwie rok później w miejscu wrotkowiska otwarto kinematograf Oaza na 240 osób. W tym też czasie odbudowano pałac, w którym umieszczono biura i zarząd kina. Po I wojnie światowej kino rozbudowano na tysiąc miejsc, wchłaniając część parteru alkierza północnego. W tym czasie zmieniono nazwę kina na Corso.
W czasie II wojny światowej pałac został poważnie uszkodzony. W 1939 roku w obiekt trafiła bomba, a w 1944 roku został zaprószony ogień przez uciekających Niemców. Na szczęście pożar nie wpłynął na układ wnętrz.
Rok później, w 1945 roku, rozebrano spalone mury przylegające do pałacu, plac uporządkowano i rozpoczęto odbudowę na postawie projektu architekta Czesława Dorii-Dernałowicza, w wyniku której przywrócono pierwotny układ wnętrz, wprowadzono instalacje i podwyższono dachy. W odnowionym obiekcie urządzono Dom Turysty PTTK, co przyczyniło się do znacznej eksploatacji budynku.
W 1973 roku pałac stał się siedzibą Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Po wykonaniu kapitalnego remontu budynku przywrócono mu jego reprezentacyjny charakter. Ze szczególną starannością urządzono wnętrza pałacu, zaprojektowane i wykonane przez przedsiębiorstwo budowlano-konserwatorskie PP PKZ o/Lublin.
Kalendarium
II połowa XVII wieku – budowa pałacu dla Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, według projektu Tylmana z Gameren;
1725–1728 – przebudowa pałacu według projektu Franciszka Mayera z Moraw na zlecenie Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej;
1731 – przejęcie pałacu przez Czartoryskich;
1738 – powstanie inwentarza pałacu ze szczegółowym opisem architektury i wyposażenia;
1812 – pałac przechodzi na własność Marcina Łodzi-Kobylińskiego;
około 1830 – wydzierżawienie pałacu fabryce tabaki i tytoniu;
1860 – posiadłość nabywa Leopold Kronenberg;
1911 – wybudowanie obok pałacu wrotkowiska, przebudowanego następnie na budynek kina;
1939 – uszkodzenie budynku podczas bombardowania Lublina;
1945 – rozpoczęcie odbudowy pałacu według projektu Czesława Dorii-Dernałowicza;
od 1973 – pałac jest użytkowany przez Lubelskie Towarzystwo Naukowe.
Architekt
Wykonanie projektu przypisuje się Tylmanowi z Gameren.
Przebudowa: Czesław Doria-Dernałowicz.
Styl
Pałac Czartoryskich nosi cechy typowe dla założeń zaprojektowanych przez Tylmana, jednak wielokrotne przebudowy i zniszczenia, jakie dokonały się na przestrzeni wieków, w znacznym stopniu zatarły ślady tylmanowskiej architektury.
Opis budynku
Jest to typowa budowla barokowa, założona na planie prostokątnym, z narożnymi alkierzami i szerokim, wysuniętym od wschodniej strony ryzalitem mieszczącym klatkę schodową.
Pałac nosi cechy architektury Tylmana z Gameren propagującego kierunek palladiański – styl nawiązujący do kultury antycznej, co, między innymi, charakteryzuje się wielkoporządkową elewacją wschodnią.
Budowla została wzniesiona z cegły ceramicznej pełnej na zaprawie wapiennej. Natomiast fundamenty powstały z kamienia wapiennego uzupełnionego cegłą paloną również na zaprawie wapiennej.
Prostopadłościenny korpus główny jest przykryty czterospadowym dachem z facjatami, ryzalit przykrywa dach dwuspadowy o tej samej wysokości, a alkierze – dach namiotowy z iglicami. Pokrycie dachowe ma konstrukcję drewnianą i jest wykonane z blachy miedzianej w arkuszach. Kolorystyka elewacji została zaprojektowana w odcieniu bardzo jasnej szarości, jedynie ryzalit jest pomalowany nieco jaśniejszą barwą. Elewacje pałacu są ustawione na kamiennym cokole zakończonym zdobnym gzymsem.
Obecnie fasada znajduje się od strony zachodniej. Jest to ośmioosiowa elewacja, z jednym skrajnym działem odsuniętym od symetrycznie zakomponowanej części zasadniczej. Osie wyznaczają prostokątne okna ościeżnicowe z sześciokwaterowym skrzydłem. Na osi głównej znajduje się zdobny kamienny portal z napisem „Societas Scentiarum Lublinensis”. W połaci dachowej zostały umieszczone trzy facjaty z okrągłymi oknami i ozdobną obróbką blacharską. Fasadę flankują dwukondygnacyjne alkierze o zaokrąglonych narożach z charakterystycznymi pilastrami.
Elewację wschodnią (dawniej fasadę) zdobi wysunięty ryzalit zwieńczony wydatnym trójkątnym szczytem z owalnym otworem. Całość posiada siedem osi i dwie kondygnacje zaprojektowane w wielkim porządku. Oś główna została podkreślona przez umieszczenie tam drzwi wejściowych i schodów prowadzących do wnętrza oraz dużego okna zakończonego półkoliście. Całość mocno zrytmizowana, z wysokimi pilastrami i odpowiednio rozmieszczonymi oknami. Okna pierwszej kondygnacji zostały zakończone półkoliście, a te w drugiej kondygnacji zdobią dekoracyjne podokienniki w postaci płaskorzeźbionych tralek. Elewacje boczne zostały ukształtowane w nawiązaniu do alkierzy i elewacji wschodniej.
Sprawa autorstwa projektu pozostaje niewyjaśniona przez brak odpowiedniego udokumentowania, jednakże analiza stylowo-porównawcza wskazuje na to, że głównym projektantem był Tylman z Gameren, jeden z najwybitniejszych architektów epoki baroku działający na tych terenach.
Podczas pracy wykopaliskowych, na podstawie widocznych nieregularności w rzucie budynku oraz różnic wątków w murze piwnic, stwierdzono, że pałac został wzniesiony na zrębach wcześniejszej budowli, zapewne dawnego dworu Czartoryskich.
Wnętrze
Układ wnętrza jest dwutraktowy, w części zachodniej trójdzielny, a we wschodniej czterodzielny. Na osi znajduje się sień przelotowa, w obrębie której wygospodarowano kwadratowy przedsionek. Parter przykrywają sklepienia kolebkowe z cegły. Na piętro prowadzą schody, które po przebudowach odzyskały swoje historyczne położenie w ryzalicie.
Drugą kondygnację przykrywa płaskie, płytowe sklepienie wykonane z żelbetu. We wnętrzach znajdują się marmurowe posadzki i ozdobne drewniane parkiety. Nie zachowały się elementy pierwotnego wyposażenia.
Otoczenie
Obiekt jest usytuowany przy placu Litewskim 2. Granice prostokątnej działki ograniczone są od strony wschodniej ulicą Staszica, a od północy ulicą Radziwiłłowską. Na posesji po wschodniej stronie pałacu znajduje się skwerek wolny od zabudowy, traktowany jako strefa ekspozycji pałacu.
Literatura
Bedner A., Dwory i pałace Lublina, „Biuletyn Informacyjny LTN” 2004, nr 52–53.
Denys M., Wyszkowski M., Lublin i okolice. Przewodnik, Lublin 2000, s. 82.
Gawarecki H., Gawdzik C., Lublin i okolice, Warszawa 1980.
Michalska G., Rozpoznanie historyczne i wytyczne konserwatorskie, Lublin 1993.
Nowak B., Lublin. Przewodnik, Lublin 2000, s.184–185.