Ewangelicy w Lublinie
W Lublinie ewangelicy zaczęli zakładać swoje zbory od drugiej połowy XVI wieku. Powstało wtedy kilkadziesiąt zborów na terenie Lubelszczyzny, z których wszystkie były kalwińskie. Należy jednak zaznaczyć, że pierwszy ewangelicki zbór w Lublinie powstał w 1570 roku. Był on kilkakrotnie niszczony podczas tumultów (1611, 1614, 1620, 1627 i 1633), z których szczególnie przedostatni był najbardziej burzliwy i najtragiczniejszy w skutkach.
Spis treści
[Zwiń]Kontrreformacja
W XVII wieku w wyniku gwałtownych działań kontrreformacji protestanci zostali w większości wyrugowani z oficjalnego życia miasta, a ośrodkiem życia religijnego dla ewangelików reformowanych i augsburskich stały się podlubelskie Piaski Wielkie. W połowie XIX wieku nabywca majątku Suchodolskich zniszczył dawny kościół luterański i cmentarz ewangelicki w Piaskach. Ostatecznie w 1849 roku zlikwidowano parafię ewangelicko-reformowaną w tej miejscowości, a dzwon przekazano do luterańskiego kościoła pw. Świętej Trójcy w Lublinie. Jeszcze w latach 1902 i 1903 Synod ewangelicko-reformowany zobowiązywał Konsystorz do zabezpieczenia ruin kościoła i cmentarza ewangelicko-reformowanego w Piaskach.
Organizacja gminy
Parafia ewangelicka
W 1852 roku ewangelicy reformowani stworzyli w Lublinie samodzielną parafię, której duszpasterzem był ks. Hejntze, ewangelicki kapelan wojsk carskich w Puławach. W 1861 roku lubelską parafię ewangelicko-reformowaną przekształcono w filiał parafii warszawskiej. Jego administratorem był w latach 1861–1906 ks. August Diehl, superintendent generalny Kościoła ewangelicko-reformowanego w Królestwie Polskim, a po nim kolejni superintendenci z Warszawy: Fryderyk Jeleń (1851–1910), Władysław Semadeni (1865–1930) i Stefan Skierski (1873–1948).
Ewangelicy reformowani korzystali z gościny parafii ewangelicko-augsburskiej. Nabożeństwa reformowane odprawiano cztery razy do roku właśnie w luterańskim kościele pw. Świętej Trójcy, a przez pozostały okres reformowani brali czynny udział w życiu parafii ewangelicko-augsburskiej.
W tamtym okresie proboszczami parafii luterańskiej byli kolejno: ks. Karol Józef Jonscher (w latach 1838–1884), ks. superintendent Edmund Herman Schultz (w latach 1884–1888) oraz ks. dr Aleksander Schoeneich (w latach 1888–1939) superintendent diecezji lubelskiej, znany z działalności patriotycznej.
Skład gminy ewangelickiej w XIX wieku
W 1854 roku w mieście mieszkało dwanaście rodzin wyznania ewangelicko-reformowanego, liczących dwadzieścia siedem osób. Były to m.in. rodziny gubernatora Stanisława Mackiewicza, księgarza Stanisława Arcta, kupca Leopolda Knolla, cukiernika Andrzeja Semadeniego oraz – najbardziej zasłużona dla miasta – przemysłowca Karola Rudolfa Vettera.
Spis wiernych Kościoła ewangelicko-reformowanego z 1881 roku wskazuje, że do lubelskiego zboru należało 77 osób, z których większość mieszkała w samym Lublinie, a część w Zamościu i Puławach oraz w swoich majątkach ziemskich. Do filiału należały m.in. rodziny Arctów, Olgiattich, Semadenich, Mackiewiczów, Wannowskich, Poradowskich, Vetterów, Gerliczów, Goniewskich, Tosiów oraz Stryjeńskich. Do lubelskiego filiału należeli także Maurycy Bogusław Woyde (1791–1877) oraz jego żona Celestyna z Labesiusów (1799–1872), którzy razem z rodziną przenieśli się do Puław w 1849 roku.
Ewangelicy a rozwój gospodarczy miasta
Ewangelicy odegrali znaczącą rolę w gospodarczym życiu miasta. Najbardziej znanym jest Karol Rudolf Vetter, który przybył do Lublina z Poznania. W 1844 roku kupił opuszczone zabudowania po klasztorze Reformatów przy ulicy Bernardyńskiej. Początkowo zorganizował w nich destylarnię i fabrykę wódek, a rok później browar. Po śmierci Karola Vettera zakłady przejęli jego dwaj synowie August Karol i Juliusz Rudolf. Powiększyli rodzinne przedsiębiorstwo i otworzyli pierwszą na Lubelszczyźnie słodownię wytwarzającą słód jęczmienny do wyrobu piwa. Po śmierci Augusta jedynym spadkobiercą fortuny został Juliusz Vetter. Nie tylko rozwijał zakłady, ale znany był też jako filantrop.
W tym miejscu trzeba wymienić także innych przemysłowców: Roberta Moritza – właściciela fabryki maszyn rolniczych, Alberta i Emila Plage – twórców zakładów mechanicznych, które po pierwszej wojnie światowej zostały przekształcone w Lubelską Wytwórnię Samolotów, Wilhelma Hessa – właściciela fabryki wag, Kaspera Gorlitza – właściciela browaru przy ulicy Misjonarskiej. Warto podkreślić, że lubelscy protestanci byli głównymi propagatorami uprzemysłowienia Lublina. Często zaczynali od zera, a potem przekształcali małe zakłady w wielkie, sprawnie funkcjonujące fabryki i pozostawiali w naszym mieście ogromne majątki, przyczyniając się do rozwoju gospodarczego i kulturalnego Lublina.
Okres międzywojenny
W okresie międzywojennym parafia posiadała na terenie miasta jeden kościół z plebanią oraz trzy domy: przycmentarny z mieszkaniem dla dozorcy przy ulicy Lipowej 12, oraz Dom Parafialny przy ulicy Armii Wojska Polskiego 4, gdzie znajdowała się sala szkolna, biblioteka, pokoje gościnne, oraz punkt pomocy bezdomnym. Ponadto poza Lublinem parafia posiadała trzy drewniane kościółki w koloniach lubelskich, cztery szkoły elementarne, 21 kantoratów z salami modlitwy i szkolnymi, oraz mieszkaniem dla kantora i zabudowaniami gospodarczymi, 166 mórg ziemi uprawnej należącej do kantoratów i szkół, 40 cmentarzy, w tym trzy w Lublinie. Ilość parafian uległa znacznemu zmniejszeniu w wyniku masowej wywózki na Syberię. Z zesłanych 8 tys. osób powróciło jedynie 5 tys.
Wojna i okres powojenny
Okres drugiej wojny światowej i prześladowania hitlerowskie przyczyniły się do dalszego spadku liczby parafian. Po wojnie groziła parafii utrata nieruchomości. Ewangelicy mogli użytkować tylko znikomą część pomieszczeń domu parafialnego.
Literatura
- Hucał M., Ewangelicy reformowani w Lublinie w XIX i XX w., [online:] www.jednota.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=80&Itemid=65, [dostęp: 15.12.2014].
- Pracki R., Historia ewangelicyzmu w Lublinie, [online:] http://lublin.luteranie.pl/2013/12/historia-ewangelicyzmu-w-lublinie/, [dostęp: 15.12.2014].
- Radzik T., Żyli z nami, [w:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, red. T. Radzik, A.A. Witusik, Lublin 2000.