Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ewangelicy w Lublinie

W Lublinie ewangelicy zaczęli zakładać swoje zbory od drugiej połowy XVI wieku. Powstało wtedy kilkadziesiąt zborów na terenie Lubelszczyzny, z których wszystkie były kalwińskie. Należy jednak zaznaczyć, że pierwszy ewangelicki zbór w Lublinie powstał w 1570 roku. Był on kilkakrotnie niszczony podczas tumultów (1611, 1614, 1620, 1627 i 1633), z których szczególnie przedostatni był najbardziej burzliwy i najtragiczniejszy w skutkach.

Spis treści

[RozwińZwiń]

KontrreformacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W XVII wieku w wyniku gwałtownych działań kontrreformacji protestanci zostali w większości wyrugowani z oficjalnego życia miasta, a ośrodkiem życia religijnego dla ewangelików reformowanych i augsburskich stały się podlubelskie Piaski Wielkie. W połowie XIX wieku nabywca majątku Suchodolskich zniszczył dawny kościół luterański i cmentarz ewangelicki w Piaskach. Ostatecznie w 1849 roku zlikwidowano parafię ewangelicko-reformowaną w tej miejscowości, a dzwon przekazano do luterańskiego kościoła pw. Świętej Trójcy w Lublinie. Jeszcze w latach 1902 i 1903 Synod ewangelicko-reformowany zobowiązywał Konsystorz do zabezpieczenia ruin kościoła i cmentarza ewangelicko-reformowanego w Piaskach.

Organizacja gminyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1784 roku lubelscy ewangelicy uzyskali zgodę na budowę kościoła, szkoły i szpitala. Kalwiński ród szlachecki Suchodolskich podarował luteranom grunt pod budowę kościoła w Lublinie, ale ewangelicy reformowani pozostali w Piaskach. Po czterech latach kościół pw. Świętej Trójcy wyposażono w ołtarz i ambonę przeniesione ze zlikwidowanego zboru w Piaskach.
 
Głównym organem parafii było zgromadzenie gminne, grupujące wszystkich wyznawców. Zbierało się co trzy lata. Do jego kompetencji należały między innymi sprawy budżetowe oraz powoływanie kolegium kościelnego. Jego członkami byli zwykle zamożniejsi przedstawiciele gminy. Członków kolegium zatwierdzał konsystorz. Przy parafii funkcjonował także Dom Schronienia dla ubogich ewangelików, który mieścił się w pomieszczeniach przy ulicy Ewangelickiej, przekazanych przez Jana Piastowskiego. Środki finansowe na utrzymanie domu pochodziły z darowizn i zapisów testamentowych. Przebywało w nim niewiele, bo zaledwie kilka osób w ciągu roku.
 
W Lublinie ewangelicy mieli swój kościół, dom parafialny i szkołę (do której od lat osiemdziesiątych przyjmowano także młodzież katolicką), a także dom pastora, szpital oraz dwa cmentarze: stary – przykościelny oraz nowy, założony w XIX wieku. W ten sposób reformowani i luteranie znów dzielili się tymi samymi nieruchomościami, ale tym razem już w Lublinie. Materialnym śladem tego współistnienia jest tablica poświęcona pamięci ks. superintendenta Augusta Diehla, wmurowana w kościele ewangelicko-augsburskim w Lublinie.

Parafia ewangelickaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1852 roku ewangelicy reformowani stworzyli w Lublinie samodzielną parafię, której duszpasterzem był ks. Hejntze, ewangelicki kapelan wojsk carskich w Puławach. W 1861 roku lubelską parafię ewangelicko-reformowaną przekształcono w filiał parafii warszawskiej. Jego administratorem był w latach 1861–1906 ks. August Diehl, superintendent generalny Kościoła ewangelicko-reformowanego w Królestwie Polskim, a po nim kolejni superintendenci z Warszawy: Fryderyk Jeleń (1851–1910), Władysław Semadeni (1865–1930) i Stefan Skierski (1873–1948).

Ewangelicy reformowani korzystali z gościny parafii ewangelicko-augsburskiej. Nabożeństwa reformowane odprawiano cztery razy do roku właśnie w luterańskim kościele pw. Świętej Trójcy, a przez pozostały okres reformowani brali czynny udział w życiu parafii ewangelicko-augsburskiej.

W tamtym okresie proboszczami parafii luterańskiej byli kolejno: ks. Karol Józef Jonscher (w latach 1838–1884), ks. superintendent Edmund Herman Schultz (w latach 1884–1888) oraz ks. dr Aleksander Schoeneich (w latach 1888–1939) superintendent diecezji lubelskiej, znany z działalności patriotycznej.

Skład gminy ewangelickiej w XIX wiekuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W XIX wieku ewangelicy stanowili 1–3 proc. mieszkańców miasta, zaś społeczność reformowana jedną dziesiątą tej liczby. Znaleźć w niej było można osoby najbardziej znamienite, głównie największych przedsiębiorców. Początkowo najszerzej znani byli Szkoci: Jan Douglas i Andrzej Kedslie, którzy założyli pierwszy w Lublinie zakład produkujący maszyny rolnicze, oraz bracia Dawid i Douglas Baird, przedsiębiorcy.

W 1854 roku w mieście mieszkało dwanaście rodzin wyznania ewangelicko-reformowanego, liczących dwadzieścia siedem osób. Były to m.in. rodziny gubernatora Stanisława Mackiewicza, księgarza Stanisława Arcta, kupca Leopolda Knolla, cukiernika Andrzeja Semadeniego oraz – najbardziej zasłużona dla miasta – przemysłowca Karola Rudolfa Vettera.

Spis wiernych Kościoła ewangelicko-reformowanego z 1881 roku wskazuje, że do lubelskiego zboru należało 77 osób, z których większość mieszkała w samym Lublinie, a część w Zamościu i Puławach oraz w swoich majątkach ziemskich. Do filiału należały m.in. rodziny Arctów, Olgiattich, Semadenich, Mackiewiczów, Wannowskich, Poradowskich, Vetterów, Gerliczów, Goniewskich, Tosiów oraz Stryjeńskich. Do lubelskiego filiału należeli także Maurycy Bogusław Woyde (1791–1877) oraz jego żona Celestyna z Labesiusów (1799–1872), którzy razem z rodziną przenieśli się do Puław w 1849 roku.
 
Gubernator Stanisław Mackiewicz (1796–1879) pochodził ze starej reformowanej rodziny szlacheckiej. Od 1817 roku był urzędnikiem administracji Królestwa Polskiego. W latach 1842–1849 pełnił urząd naczelnika Zarządu Okręgu Naukowego Warszawskiego. Od 1849 roku pełnił obowiązki cywilnego gubernatora płockiego, a w latach 1851–1856 lubelskiego. W 1856 roku został mianowany gubernatorem lubelskim i pozostał nim do 1861 roku. Znany ze swojego zaangażowania na rzecz potrzebujących, przez osiem lat był prezesem Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności.

Ewangelicy a rozwój gospodarczy miastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ewangelicy odegrali znaczącą rolę w gospodarczym życiu miasta. Najbardziej znanym jest Karol Rudolf Vetter, który przybył do Lublina z Poznania. W 1844 roku kupił opuszczone zabudowania po klasztorze Reformatów przy ulicy Bernardyńskiej. Początkowo zorganizował w nich destylarnię i fabrykę wódek, a rok później browar. Po śmierci Karola Vettera zakłady przejęli jego dwaj synowie August Karol i Juliusz Rudolf. Powiększyli rodzinne przedsiębiorstwo i otworzyli pierwszą na Lubelszczyźnie słodownię wytwarzającą słód jęczmienny do wyrobu piwa. Po śmierci Augusta jedynym spadkobiercą fortuny został Juliusz Vetter. Nie tylko rozwijał zakłady, ale znany był też jako filantrop.

W tym miejscu trzeba wymienić także innych przemysłowców: Roberta Moritza – właściciela fabryki maszyn rolniczych, Alberta i Emila Plage – twórców zakładów mechanicznych, które po pierwszej wojnie światowej zostały przekształcone w Lubelską Wytwórnię Samolotów, Wilhelma Hessa – właściciela fabryki wag, Kaspera Gorlitza – właściciela browaru przy ulicy Misjonarskiej. Warto podkreślić, że lubelscy protestanci byli głównymi propagatorami uprzemysłowienia Lublina. Często zaczynali od zera, a potem przekształcali małe zakłady w wielkie, sprawnie funkcjonujące fabryki i pozostawiali w naszym mieście ogromne majątki, przyczyniając się do rozwoju gospodarczego i kulturalnego Lublina.

Okres międzywojennyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W okresie międzywojennym parafia posiadała na terenie miasta jeden kościół z plebanią oraz trzy domy: przycmentarny z mieszkaniem dla dozorcy przy ulicy Lipowej 12, oraz Dom Parafialny przy ulicy Armii Wojska Polskiego 4, gdzie znajdowała się sala szkolna, biblioteka, pokoje gościnne, oraz punkt pomocy bezdomnym. Ponadto poza Lublinem parafia posiadała trzy drewniane kościółki w koloniach lubelskich, cztery szkoły elementarne, 21 kantoratów z salami modlitwy i szkolnymi, oraz mieszkaniem dla kantora i zabudowaniami gospodarczymi, 166 mórg ziemi uprawnej należącej do kantoratów i szkół, 40 cmentarzy, w tym trzy w Lublinie. Ilość parafian uległa znacznemu zmniejszeniu w wyniku masowej wywózki na Syberię. Z zesłanych 8 tys. osób powróciło jedynie 5 tys.

Wojna i okres powojennyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Okres drugiej wojny światowej i prześladowania hitlerowskie przyczyniły się do dalszego spadku liczby parafian. Po wojnie groziła parafii utrata nieruchomości. Ewangelicy mogli użytkować tylko znikomą część pomieszczeń domu parafialnego. 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Hucał M., Ewangelicy reformowani w Lublinie w XIX i XX w., [online:] www.jednota.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=80&Itemid=65, [dostęp: 15.12.2014].
  • Pracki R., Historia ewangelicyzmu w Lublinie, [online:] http://lublin.luteranie.pl/2013/12/historia-ewangelicyzmu-w-lublinie/, [dostęp: 15.12.2014].
  • Radzik T., Żyli z nami, [w:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, red. T. Radzik, A.A. Witusik, Lublin 2000.