Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Wójtostwo w Lublinie

Przywilej lokacyjny nadany Lublinowi w 1317 roku przez Władysława Łokietka zmieniał organizację władz miejskich. Obok starosty dominującą osobistością na terenie miasta był wójt dziedziczny, który drogą umowy zawartej z królem, jako właścicielem miasta, jeszcze w okresie jego lokacji, zdobył niezwykle mocną pozycję.

Spis treści

[RozwińZwiń]

UprawnieniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wójt skupiał w swoim ręku nie tylko bardzo duży majątek, ale także wszystkie zwierzchnie uprawnienia sądowe i administracyjne. Z nich na pierwszym miejscu wymienić należy prawo powoływania ławy sądowej z podwójcim. Trzeba przypomnieć, że wójt w średniowiecznym mieście był nie tyle reprezentantem mieszczaństwa, ile rzecznikiem właściciela miasta, w tym wypadku króla, ekspozyturą jego wpływów. Starosta i wójt byli więc czynnikami nie samorządu miejskiego, lecz feudalnej zwierzchności nad miastem1. Na uposażenie wójta dziedzicznego składały się: co szósty łan ziemi ze stu łanów przydzielonych miastu, 1/3 opłat sądowych, 1/6 z czynszów świadczonych przez mieszczan z działek siedliskowych, większość dochodów miejskich z jatek, karczm, piekarni, usług szewskich i rzeźniczych, co szósta kramnica kramarzy i sukienników, wyłączne prawo łowienia ryb w sadzawkach, oraz tyle łaźni i młynów, „ile zdoła pobudować w granicach miasta”. Oprócz dóbr w samym mieście, posiadał również dwie wsie pod Lublinem, Konopnicę i Bronowice. Pierwszym wójtem lubelskim został blisko związany z dworem Władysława Łokietka Maciej z Opatowca. Dokument królewski gwarantował wójtom dziedziczenie stanowiska oraz prawo do jego sprzedaży czy pozbycia się, kiedykolwiek zechce.

Wójtowie dziedziczniBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na przełomie XIV i XV wieku urząd wójta dziedzicznego przeszedł w ręce krakowskich rodzin mieszczańskich, mało związanych z tutejszym terenem. Sprawowały one władzę poprzez podwójcich, którzy stali na czele ławy sądowej. O urząd ten ubiegali się więc nie tylko najzamożniejsi mieszczanie, ale często i rycerstwo. Dowiadujemy się o domniemanych wójtach lubelskich w drugiej połowie XIV i pierwszej połowie XV wieku. Byli to: Piotr Bogacz Czech (Petrus dives Bohemus de Lublin), przyjmujący w 1395 roku prawo miejskie krakowskie i posiadający ponadto wójtostwo grodeckie i Zygmunt Wierzynek mający w Lublinie wójtostwo, które mu przypadło po ojcu; w 1407 roku sprzedał je swojemu wujowi Wawrzyńcowi Schirmerowi wobec sądu wyższego krakowskiego. Następcą Wawrzyńca Schirmera na wójtostwie lubelskim miał być jego syn Mikołaj, następcą Mikołaja syn Piotr [...]. W latach 1445–1448 znajdujemy w aktach lubelskich rajcę krakowskiego Jana Pieczenia (consul Cracoviensis Joannes Peczan, Pęczen, Pyetschin), zajmującego wójtostwo lubelskie [...] po Piotrze Schirmerze. W 1456 roku Pieczeń sprzedał wójtostwo swojemu zięciowi, rajcy krakowskiemu, Stanisławowi Morsztynowi, kierownikowi mennicy królewskiej2.

Wójtowie sądowiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jak w innych miastach polskich, tak samo i u nas, obok „pana mieszczan” – wójta dziedzicznego – rzadko prawdopodobnie przebywającego w Lublinie, istniał urząd wójta sądowego, czyli podwójciego (advocatus juris civilis, viceadvocatus). Był on najwyższym po wójcie urzędnikiem sądowym. Pierwszy lubelski wójt dziedziczny otrzymał w 1317 roku wraz z uposażeniem prawo sądzenia w mieście. Sam odpowiadał tylko przed królem. Kazimierz Wielki przywilejem z 25 stycznia 1342 roku potwierdził podleganie mieszczan w sprawach sądowych jurysdykcji wójtowskiej. Od wyroków sądu wójtowskiego według przywileju tego można było apelować tylko do sądu królewskiego. Dopiero Zygmunt I, już po wykupieniu wójtostwa przez miasto, ustanowił dla mieszczan 29 lipca 1531 roku inny porządek apelacji. Przywilejem Kazimierza IV z 18 grudnia 1460 roku burgrabiemu Zamku Lubelskiego zabroniono udziału w sądach miejskich.

Jan Olbracht przywilejem z 21 września 1494 roku potwierdził wójtowi lubelskiemu prawo stanowienia podwójciego dla sądzenia w mieście spraw cywilnych i karnych, pod warunkiem, aby kandydat na to stanowisko odznaczał się biegłością w prawie magdeburskim. Po wykupieniu w 1504 roku przez miasto wójtostwa, gmina miejska przejęła na siebie prawa wójta dziedzicznego, m.in. władzę sądową. Pozostali jednak nadal wójtowie sądowi, których wybierała rada, bądź ze swego grona, bądź z grona ławy i sama przekazywała im sprawy do rozsądzenia. Ich zadaniem było przewodniczenie ławie jako instancji niższej w stosunku do rady, a od wyroku sądu wójtowskiego można było wnieść apelację do Rady Miejskiej. Jeszcze w 1758 roku August III potwierdził prawo rady do wyznaczania wójtów sądowych.

Upadek urzęduBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1504 roku gmina miejska wykupiła za 2400 florenów wójtostwo od sukcesorów Morsztyna i tym samym przejęła na siebie nie tylko posiadłości wójtostwa, lecz również wszelkie prawa wójta dziedzicznego. Miasto zostało poddane jurysdykcji burmistrza i rajców. W 1533 roku Zygmunt I zobowiązał się zachować miasto przy posiadaniu wójtostwa w ciągu dwudziestu lat, ale już po piętnastu latach, w 1548 roku, wcielił wójtostwo do miasta, zaś jego syn, Zygmunt August, przyrzekł, że wykupu więcej nie będzie.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia A. Witusik, Władysław Łokietek – dobroczyńcą miasta, [w:] A.A. Witusik, T. Radzik [red.], Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin 2000.
  2. Wróć do odniesienia K. Myśliński, Czasy walki o samorząd, [w:] J. Dobrzański, J. Mazurkiewicz [red.], Dzieje Lublina. Próba syntezy, t. 1, Lublin 1965.