Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Architektura drewniana w Polsce – wybrane zagadnienia

Zainteresowanie badawcze polską architekturą drewnianą możemy zauważyć na przełomie XIX i XX wieku, kiedy dostrzeżono w niej element dziedzictwa narodowego – pierwiastek oryginalny i lokalny1.

 

Dom drewniany w Wiśniczu

Dom drewniany w Wiśniczu, rys. L. Łępkowski, 1857.
Repr.: Z. Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, druk. W. Łazarskiego, Warszawa 1907, s. 211.

 

W okresie międzywojennym powstawały publikacje o charakterze podręcznikowym, poradniki dla cieśli, które odwoływały się do tradycyjnych technik budowlanych, jednocześnie prezentując aktualne i nowoczesne metody wykonawcze. Osobną grupą są publikacje o charakterze katalogowym dotyczące wskazania optymalnych projektów typowych dla poszczególnych grup użytkowników2. Równocześnie prowadzone były badania dokumentacyjne w środowiskach naukowych Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Po II wojnie światowej badania nad architekturą drewnianą kontynuowano na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej oraz w Katedrze Architektury i Planowania Wsi na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej3. Szczególne zasługi dla popularyzacji wiedzy o dziedzictwie polskiej architektury drewnianej i jej szczególnego miejsca w dorobku kulturowym miał profesor Wiktor Zin z Politechniki Krakowskiej. Ten wybitny architekt wielokrotnie podkreślał wartości, jakie niesie ze sobą przemijająca w XX wieku kultura materialna drewna. Przez lata uczył jak zachwycać się malowniczością strzech, starych budynków i wiejskich krajobrazów. Również w jego ostatniej książce „piękno przebrzmiałej architektury drewnianej, z korzeniami naszej narodowej” zajmuje ważne miejsce jako element krajobrazu kulturowego4.

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

Tradycyjna architektura drewnianaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Stare domy mieszczańskie w Wiśniczu

Stare domy mieszczańskie w Wiśniczu, rys. J. Matejko, 1863.
Repr.: Z. Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, druk. W. Łazarskiego, Warszawa 1907, s. 214.

 

O tradycyjnej polskiej architekturze drewnianej możemy już mówić i pisać jedynie w czasie przeszłym. Nie zachowała się tradycja wznoszenia drewnianych budynków opartych na lokalnych i regionalnych wzorcach. Problemem polskiej architektury drewnianej jest brak ciągłości.

 

Zmiana granic kraju po II wojnie światowej spowodowała, że krajobraz kulturowy, którego ważnym elementem było dziedzictwo drewnianej architektury znacznie się zmienił w stosunku do tego sprzed wojny. Obserwując stopień zachowania drewnianej architektury w 1957 roku, widzimy, że dawne granice zaborów miały swoje odzwierciedlenie w ilości zachowanych obiektów5. Najwięcej z nich znajdowało się w Polsce wschodniej, po wschodniej stronie Wisły, w górach i na Mazurach. Drewniana architektura przez lata była synonimem biedy i zacofania. Jednocześnie niektóre środowiska intelektualne w lokalnym charakterze zachowanej architektury zaczęły dopatrywać się unikalnych wartości.

 

Odbudowa kraju po II wojnie światowej skupiona była na stolicy oraz ważnych dla państwa budynkach i instytucjach, a te powstawały jako murowane. W latach 50. i wczesnych 60. XX wieku pojawiały się „ostatnie” drewniane domy wznoszone tradycyjnymi metodami. Gospodarze często budowali je własnymi siłami, stosując przedwojenne formy i techniki, mając jednak do dyspozycji gorszej jakości materiały budowlane i najczęściej mniej środków finansowych6. W tym samym czasie drewniane budownictwo zaczęło być postrzegane jako archaiczne, biedne i zacofane. W latach 60. i 70. XX wieku każdy, kogo było na to stać, starał się wznieść na wsi budynek murowany, okazały i nowoczesny. Wzorców dostarczały katalogi gotowych rozwiązań projektowych. Drewniane domy powoli przestawały być zamieszkałe lub stawały się miejscem zamieszkania starszych pokoleń. Z czasem zamieniano je na budynki gospodarcze lub pozostawiano opuszczone. Lata 80. i 90. XX wieku przyniosły ostateczny kres tradycyjnemu budownictwu drewnianemu, jednocześnie coraz większą popularnością cieszyła się nowa funkcja drewnianego budynku: dom wakacyjny. Czasem na rekreacyjny dom przerabiano stary dom dziadków. Drewniane „dacze” budowano w ogromnej różnorodności form i jakości wykonania, również jako budynki nowe (najczęściej w formie domów z bali), reprezentujące głównie styl pseudozakopiański, niezależnie od tego, w jakim regionie kraju się pojawiały. W ostatnich latach niektóre stowarzyszenia i organizacje podejmują wysiłek na rzecz popularyzacji rodzimej, drewnianej architektury, będącej nie imitacją, a kontynuacją dawnych wzorców7.

Drewniana architektura czy budownictwo drewniane?Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wśród teoretyków i badaczy architektury określenia architektura drewniana i budownictwo drewniane używane są zamiennie. Specyfika tradycyjnej architektury drewnianej polega na tym, że architekci nie przyczynili się zbytnio do jej powstawania i rozwoju form. Podstawowe nurty stylistyczne znane z historii architektury wiążą się przede wszystkim z rozwojem form murarskich. Jakkolwiek większość drewnianych budynków powstawała bez architektów, to wznoszący je budowniczy posiadali wiedzę pozwalającą na uzyskanie obiektu, który spełniał witruwiańskie zasady użyteczności, trwałości i piękna. Sztuka ciesielska (znaczące, że zwana właśnie sztuką) nie pozostawiła po sobie nazwisk wielu znanych cieśli czy budowniczych. Spektakularne formy architektoniczne wykonane z drewna, jakimi jeszcze do XX wieku były świątynie, mosty, spichrze czy budynki przemysłowe, najczęściej pozostawały budowlami powstałymi „bez architekta”. Wiele domów mieszkalnych i budynków gospodarczych wznoszonych było własnymi siłami gospodarzy. Taką architekturę, mocno osadzoną w regionalnych tradycjach i opartą na przekazywanych z pokolenia na pokolenie ciesielskich metodach konstrukcji, możemy nazwać architekturą wernakularną. Najwięcej budowli reprezentujących ten nurt to domy mieszkalne i ich szczególna forma, jaką jest dom wiejski – chałupa.

 

Architektura drewniana, poza nielicznymi wyjątkami, była zabudową wsi i małych miast. Zagrożenie pożarowe spowodowało, że w centrach miast dosyć szybko zaprzestano wznoszenia z drewna całych budynków i porzucono je na rzecz cegły i kamienia, jednak w małych miastach i na przedmieściach aż do II wojny światowej większość zabudowy pozostawała drewniana.

Materiał i technikiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Podstawowym materiałem budowlanym na terenie dzisiejszej Polski było drewno. Najstarsza drewniana architektura na ziemiach polskich tworzyła zabudowę słowiańskich grodów. Za najbardziej prymitywną (aczkolwiek używaną do początku XX wieku) formę mieszkania spotykanego na ziemiach słowiańskich uchodzą ziemianki i półziemianki. I tu również drewno było używane jako konstrukcja przekrycia dachu, najczęściej w układzie sochowym. Nad jednoprzestrzennym wnętrzem wykonywano dwuspadowy dach wsparty na sochach (pionowych, rozwidlonych słupach) i ślemieniu (belka pozioma wsparta na sochach). Ten bardzo stary system konstrukcyjny przetrwał w architekturze ludowej aż do początku XX wieku.

 

W zależności od jakości drewna wykształciły się różne techniki budowlane. Jako materiału używano nie tylko drewna, ale wszystkiego, co można uzyskać z drzew: gałęzi, łyka, korzeni, kory (na przykład brzozowej jako materiału izolacyjnego), strużyn. Do wznoszenia budynków używano głównie drewna iglastego: sosny, świerku, jodły, modrzewia. Tylko niektóre elementy budynku, na przykład podwaliny, wykonywano z dębu. Z drewna dębowego powstawały też konstrukcje ścian szkieletowych. Ściany drewniane były wznoszone w kilku technikach, zdarzały się również budynki o mieszanych rodzajach ścian. Najstarsze konstrukcje to konstrukcja sochowo­-ślemieniowa, sumikowo-łątkowa i zrębowa, nieco późniejszą jest konstrukcja szkieletowa, występująca w kilku odmianach, czy specyficzna konstrukcja przysłupowa. Istnieje bardzo bogate nazewnictwo poszczególnych elementów konstrukcji drewnianych i metod ich wznoszenia, różniące się w zależności od regionu. W polskiej architekturze drewnianej oprócz materiałów pochodzenia drzewnego używano: gliny, słomy w różnych formach, trzciny, wapna, kamieni, rzadziej cegły, oraz materiałów pochodzących z rolnictwa: plew, sieczki, konopi.

 

Za jedną z najstarszych konstrukcji drewnianych uchodzi wspomniana już konstrukcja sochowa. Ciekawą konstrukcją jest konstrukcja ślęgowa dachów, występująca powszechnie w Skandynawii; w Polsce stosowana przy budowie spichrzy na północnym krańcu Podlasia i Suwalszczyźnie oraz w konstrukcji kopulastych spichrzy na Łemkowszczyźnie i Opolszczyźnie8. Konstrukcja ślęgowa występowała w budynkach o wieńcowej konstrukcji ścian. Ciężar dachu opierał się na równoległych do kalenicy, okrągłych belkach (slegi lub ślęgi) powiązanych ze szczytem budynku, który był przedłużeniem zrębu.

 

Wznoszenie budowli zrębowej

Wznoszenie budowli zrębowej, 2008, fot. Haliak. Źródło: Wikimedia

 

Konstrukcja zrębowa, występująca w różnym zakresie na całym obszarze kraju, posiada regionalne różnice polegające na kształcie przekroju belek, rodzaju materiału uszczelniającego. Największym problemem przy tego rodzaju konstrukcji były styki belek, wymagające uszczelnienia. W zależności od dostępności materiału przestrzenie uszczelniano mchem, odpadami z przędzy lnianej lub konopnej, słomianymi warkoczami lub mieszanką gliny z sieczką. Zamożniejsi właściciele stosowali zewnętrzny szalunek z pionowych desek, który dodatkowo zabezpieczał konstrukcję. Od umiejętności cieśli zależało wykonanie najważniejszych elementów konstrukcji: zamków, naroży i więźby. Pierwsza warstwa belek, na których kładziono wieniec to belki podwaliny.

 

O ile było to możliwe wykonywano ją z twardszego drewna o większym przekroju, na przykład z dębu. Podwalina stawała się też progiem wejściowym, dość wysokim. Wiele elementów drewnianego domu miało znaczenie symboliczne lub wręcz magiczne (podwalina, próg, sosręb, piec). Na siestrzanie lub belkach stropowych wycinano charakterystyczne rozety. Był to swoisty podpis cieśli, do wykonania którego trzeba było użyć cyrkla, cennego narzędzia, jakie posiadał tylko prawdziwy budowniczy. Poszycie dachu wykonywano z trzciny, słomy, drewna w formie dranic, gontu lub wiórów, ceramicznej dachówki (północna i zachodnia Polska). Gontem pokrywano również ściany bardziej okazałych budowli, jak na przykład kościoły i cerkwie, co doskonale zabezpieczało konstrukcję zrębową ścian.

 

O wiele bardziej skomplikowane niż systemy konstrukcyjne ścian i dające możliwość wykazania się cieśli zmysłem inżynierskim, były więźby dachowe. Charakterystyczne dla polskiej architektury drewnianej było bogactwo form dachów i systemów konstrukcyjnych. Za główną cechę tradycyjnej polskiej architektury drewnianej zwykło się uważać bogactwo form dachów.

Główne typy dachów na chatach wiejskich

Główne typy dachów na chatach wiejskich.
Repr.: Z. Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, druk. W. Łazarskiego, Warszawa 1907, s. 198.

 

Za najstarszą formę przyjmuje się dach czterospadowy, o krótkiej kalenicy, zbliżony typem do dachu brogowego. W miarę rozwoju rzutu budynku i dążeniu do prostokątnej formy chaty dach przyjmował formę czterospadowego oraz dwuspadowego półszczytowego (z górną częścią szczytu w formie odeskowanej pionowej ściany). W dalszej kolejności wykształciły się inne formy dachów: naczółkowy (zwany od XVIII wieku dachem łamanym polskim) i dwuspadowy ze starannie wykończoną ścianą szczytową, w której często znajdowało się okno doświetlające poddasze. Forma dachu mówi też o funkcji poddasza – na przykład dach z dymnikiem, niewielkim otworem, którym w chatach pozbawionych komina wydobywał się dym z przestrzeni poddasza. Poddasze najczęściej wykorzystywano do celów magazynowania chwilowo niepotrzebnego dobytku, rzadziej jako miejsce do spania. Wynikało to z zagrożenia pożarowego, zwłaszcza w budynkach krytych słomą. Ocieplenie stropu wykonywane było najczęściej w postaci polepy z plew i gliny.

 

Dach nad budynkami o dużych rozpiętościach i szerokim rzucie (na przykład nad kościołami, synagogami, stodołami, dworami) przyjmował najbardziej specyficzną w polskiej architekturze drewnianej formę dachu łamanego (polskiego, krakowskiego). Forma ta została zapoczątkowana w XVIII wieku. Stosunkowo prosta konstrukcja więźby dachowej nie wymagała długich odcinków krokwi. Podział połaci uzyskiwano przez wsparcie krokwi na płatwiach podpartych rzędem słupków (podwójny stolec, który mógł pełnić dodatkową funkcję szkieletu dla ściany działowej na poddaszu). Czterospadowy dach łamany polski pokrywał budynki o rozmaitych funkcjach: dwory, karczmy, zajazdy, ratusze, synagogi, spichrze oraz domy mieszkalne w miastach.

 

Przełom w wykonawstwie drewnianych budynków nastąpił w XIX wieku. Mechaniczne narzędzia miały wpływ nie tylko na łatwość wznoszenia konstrukcji, obróbki drewna, ale i na wykształcenie się nowych form detali architektonicznych. Popularne stało się deskowanie zewnętrznych ścian budynków pionowymi elementami z nabijanymi cienkimi listwami oraz wycinanie zgeometryzowanych roślinnych ornamentów w deskach wykończenia okapów, szczytów, ganków, balustrad itd. W najbogatszej formie styl występował w architekturze miejscowości uzdrowiskowych i letniskowych, i popularnie zwany był świdermajerem9.

Dom wiejskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Oryginalna chałupa wiejska kryta strzechą. Wschodnia Małopolska (okolice Rymanowa)

Oryginalna chałupa wiejska kryta strzechą. Wschodnia Małopolska (okolice Rymanowa), 1961, fot. HZ.
Źródło: Wikimedia

 

Zagroda wiejska od strony drogi w Sarbinowie (pow. Żnin, woj. bydgoskie)

Zagroda wiejska od strony drogi, Sarbinowo, pow. żniński, woj. kujawsko-pomorskie, 1959, fot. J. Burszta.
Źródło: Cyfrowe Archiwum im. Józefa Burszty 

 

Zagroda wiejska od strony drogi w Sarbinowie (pow. Żnin, woj. bydgoskie)

Zagroda wiejska od strony drogi, Sarbinowo, pow. żniński, woj. kujawsko-pomorskie, 1959, fot. J. Burszta.
Źródło: Cyfrowe Archiwum im. Józefa Burszty

 

Drewniane domy wiejskie, zwane chatami lub chałupami, charakteryzował najprostszy plan. W zależności od ilości pomieszczeń można podzielić je na jednownętrzowe (najstarsze z jednym pomieszczeniem) lub wielownętrzowe. W odniesieniu do tradycyjnej drewnianej architektury mieszkalnej (zwłaszcza chałup) stosuje się określenie dotyczące planu budynku, określając je jako: chałupa jednotraktowa, półtoratraktowa, dwutraktowa czy wielotraktowa. Najprostszy jest układ jednotraktowy, co oznacza, że wszystkie pomieszczenia znajdują się w jednym rzędzie, wzdłuż kalenicy. Szerokość takiego budynku zwykle nie przekraczała 5 m. W układzie półtoratraktowym przynajmniej dwa pomieszczenia po jednej stronie sieni ułożone są równolegle do kalenicy, a po drugiej stronie sieni biegną w jednym trakcie. Szerokość całego budynku jest oczywiście jednakowa po obu stronach. W chałupach dwutraktowych po obu stronach sieni występują dwa rzędy pomieszczeń10. W odniesieniu do wnętrza wiejskiego domu możemy mówić o izbach, czyli pomieszczeniach mieszkalnych, sieni i komorach. Ponieważ praktycznie plan wiejskiego domu zawsze miał kształt prostokąta, sień wejściowa sytuowana była na dłuższym lub krótszym boku – stąd określenie terminologiczne domu szerokofrontowego lub wąskofrontowego. Często w miejscu sieni do izby przylegało tak zwane boisko.

 

Strefą buforową przy wejściu do domu była sień, której zadaniem była też ochrona wnętrza izby. Przekroczenie wysokiego progu, któremu często towarzyszyła konieczność pochylenia głowy w niskich drzwiach, miało wymiar symboliczny.

 

Podstawowym pomieszczeniem mieszkalnym była izba. W bogatszych chałupach mogły znajdować się dwie izby. W niektórych regionach występował podział na izbę białą (używaną odświętnie, pobieloną wewnątrz) i izbę czarną (w której prowadzono codzienne życie, gotowano, a ściany zaczerniał dym z paleniska).

 

Izba lub sień często łączyły się z komorą – pomieszczeniem najczęściej pozbawionym większych otworów okiennych, przeznaczonym do przechowywania najcenniejszych przedmiotów i dobytku gospodarzy.

 

Powała, czyli sufit, często zakrywała nie całą powierzchnię chaty, lecz jedynie izbę mieszkalną, tworząc rodzaj strychu. Element konstrukcji budynku, zwany sosrębem (łączący w środkowej części ściany podłużne), często oprócz znaku cieśli – rozety – posiadał inskrypcję, ozdoby i datę wzniesienia budynku.

 

Estetyka zewnętrzna drewnianej chaty wynikała nie tylko z właściwości szlachetnie starzejących się materiałów budowlanych, ale również z zabiegów naprawczych i dekoracyjnych wykonywanych regularnie przez mieszkańców. Dbałość o stan drewnianego domu była gwarancją jego długowieczności.

 

Różnice regionalne w wyglądzie drewnianych domów wiejskich, miejskich, świątyń czy innych budynków wynikały z dostępności i jakości materiałów budowlanych, lokalnych tradycji budowlanych, zamożności mieszkańców, a później także z panujących w danym miejscu praw. Określając typy regionalne architektury drewnianej, najczęściej stosuje się nazewnictwo odpowiadające krainom geograficznym lub grupom etnicznym zamieszkującej je ludności. Zmiana granic po II wojnie światowej oraz akcje przesiedleńcze spowodowały zatracenie form regionalnych.

Dom miejskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dom podcieniowy w Mikoszewie przy ulicy Gdańskiej 68

Mikoszewo, ulica Gdańska 68, dom podcieniowy, 2009, fot. Piastu.
Źródło: Wikimedia

 

Drewniane średniowieczne miasta często się paliły. Sprzyjała temu drewniana konstrukcja budynków, przykrycie gontem dachów oraz szczytowy układ zabudowy, często przylegającej do siebie okapami lub stojącej w bardzo małej odległości. Po pożodze nie zawsze można było odbudować domy w identyczny sposób. Przepisy budowlane, których jednym z podstawowych celów było podniesienie bezpieczeństwa pożarowego miast, dążyły do ograniczenia występowania drewnianej zabudowy w centrach miast. W miastach sukcesywnie zabraniano wznoszenia kominów sztagowych, krycia dachów słomą, a później gontem, a także wznoszenia budynków drewnianych. Przepisy te odnosiły się do miast królewskich, jednak w praktyce nie zawsze i nie wszędzie były respektowane. W efekcie, do II wojny światowej większość zabudowy małomiasteczkowej, zwłaszcza w południowej i wschodniej Polsce, pozostawała drewniana.

 

Małomiasteczkowa drewniana architektura mieszczańska uzależniona była od rozplanowania urbanistycznego oraz lokalnych technik regionalnych. Zasadą było, że wysokość budynków mieszkalnych była wyrównana. Wielkość i kształt działek warunkował sposób ich zabudowy. Wiele małych miast posiadało rolniczy charakter zabudowy, z działkami, na których oprócz domu mieszkalnego mieściły się zabudowania gospodarcze, inwentarskie i magazynowe. Często cała działka była ogrodzona, a wjazd zorganizowany był w formie bramy znajdującej się obok domu lub przez środek budynku (w przypadku domów zajezdnych)11.

 

Forma drewnianego domu miejskiego różniła się od chałup, przede wszystkim z uwagi na inny styl życia i potrzeby mieszkańców miast. W parterze budynku często znajdował się sklep, warsztat lub lokal usługowy, część mieszkalna zazwyczaj obejmowała też poddasze lub piętro, co było niespotykane w wiejskich chałupach. Miejskie domy, w przeciwieństwie do chałup, bywały podpiwniczone. Dla większej wygody korzystania z parterów elementem typowym dla miasteczkowej architektury drewnianej były podcienia (podsienia). Połączone ze sobą, dawały schronienie przed czynnikami atmosferycznymi, a towarzyszące im drewniane chodniki ułatwiały pieszym poruszanie się wokół placu rynkowego, który nie zawsze był wybrukowany.

 

Podcienia domów małomiasteczkowych najczęściej wspierały się na słupach, jednak nie było to regułą. W rejonach południowych zdarzały się podcienia w formie przyłapu wspartego na wysuniętych ze ściany szczytowej rysiach12.

Menonicki dom podcieniowy w Bystrze

Bystrze, menonicki dom podcieniowy, 2010, fot. T. Przechlewski.
Źródło: Wikimedia

 

Domy podcieniowe istniały na terytorium obecnej Polski w różnych odmianach. Na Żuławach (Lipki, Marynowo, Orłowo) i Powiślu (miejscowość Jelonki, Słonecznik) od XVII do XIX wieku wśród bogatszych rolników popularne były domy podcieniowe, w których funkcja mieszkalna połączona była ze spichrzem znajdującym się na poddaszu. Do spichrza nad podcieniem można było dostać się schodkami z sieni, zaś załadunek i wyładunek zboża odbywał się przez otwór w podłodze, za pomocą liny na kołowrocie. Podcień wsparty na trzech słupach akcentował wejście. Na uwagę zasługują szczególnie rozrzeźbione słupy z mieczami, które wraz z oczepem tworzą ramę, ukształtowaną zgodnie z rozkładem sił działających na konstrukcję. Forma zwężających się do dołu słupów, usztywnionych w górnej części przez miecze świadczy o umiejętnościach łączenia przez ówczesnych cieśli konstrukcyjnej racjonalności z efektem estetycznym13. Podcienia osłaniające przyzbę były rozwiązaniem bardzo funkcjonalnym, umożliwiającym wykonywanie wielu prac na zewnątrz budynku.

 

Na Mazurach występowały chałupy podcieniowe, w których wysunięty o 40–60 cm podcień, utworzony przez wysuniętą ścianę poddasza, nie ochraniał wejścia, lecz pełnił funkcję dekoracyjną (obecnie zabudowa ta praktycznie zniknęła, ciekawy przykład zachowanego domu znajduje się we wsi Klon, powiat szczycieński).

 

Dom podcieniowy w Józefowie Biłgorajskim

Józefów Biłgorajski, dom podcieniowy.
Repr.: Wieś i miasteczko. Materiały do architektury polskiej, red. Z. Kalinowski, t. 1, Gebethner i Wolff, Warszawa 1916, ilustr. 259.

 

Dom drewniany przy ulicy Jatecznej w Lublinie

Lublin, ulica Jateczna, dom drewniany, rys. J. Smoliński.
Repr.: Z. Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, druk. W. Łazarskiego, Warszawa 1907, s. 224.

 

W najczęściej spotykanej formie domu podcieniowego, podcień mieścił się w ścianie szczytowej (chałupa wąskofrontowa) i wsparty był na 3–5 słupach. Szczególny przykład domu podcieniowego, uchodzącego za jeden z najstarszych (1572) zachowanych, znajduje się w Gdańsku Lipcach. Budynek wzniesiono w konstrukcji szkieletowej wypełnionej pierwotnie wikliną i gliną, którą w trakcie prac modernizacyjnych w latach 60. XX wieku zastąpiono cegłami14. Wymiary domu wynoszą 12 × 20 m. Podcień jest ośmioprzęsłowy i chroni wejście do pierwotnie dwukondygnacyjnej sieni.

 

W niektórych rejonach domy podcieniowe ustawiane były kalenicowo do ściany rynku, tak jak miało to miejsce od połowy XIX wieku w Wojsławicach (pierwotnie zabudowa rynku pozostawała w układzie szczytowym).

 

Chałupa z podcieniem we Wrzelowcu

Wrzelowiec, chałupa z podcieniem.
Repr.: Z. Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, druk. W. Łazarskiego, Warszawa 1907, s. 147.

 

Budowle sakralneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Drewniane budowle sakralne były charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego Polski do II wojny światowej.

Kościół drewniany w Harklowej

Kościół drewniany w Harklowej, 2009, fot. M., E. Wojciechowscy. Źródło: Wikimedia

 

Stosunkowa swoboda wyznaniowa przyczyniła się do powstawania świątyń wielu religii i wyznań, co wraz z tradycjami regionalnymi przyczyniło się do ogromnego bogactwa form architektonicznych tych budowli. Kościoły drewniane rzymskokatolickie wznoszone były najczęściej na planie prostokąta z dostawionym do nawy prostokątnym lub wielobocznie zakończonym prezbiterium. Dodatkowym elementem była zakrystia przylegająca do prezbiterium (najczęściej od strony północnej). Średniowieczne kościoły kryte były wysokimi jednokalenicowymi dachami, które przykrywały nawę i prezbiterium. Ze względu na konstrukcję wiązarów wyróżnia się cztery typy późnogotyckich form kościołów drewnianych: małopolską, mazowiecką, śląską i wielkopolską. Na froncie kościoła często sytuowano wieżę o konstrukcji szkieletowej.


Symbolicznym elementem konstrukcji drewnianego kościoła była tak zwana tęcza – łuk zamykający otwór zwany tęczowym, znajdujący się w ścianie pomiędzy nawą a prezbiterium, a w sensie konstrukcyjnym będący miejscem połączenia zrębu ścian nawy z prezbiterium. W górnej części otworu często umieszczano belkę zwaną tęczową, na której ustawiano krucyfiks. Otwór tęczowy mógł mieć różny kształt (półkolisty, trapezowy, trójlistnej koniczyny itp.), dostosowując się do panującej mody lub stylu architektonicznego. Okna w drewnianych świątyniach swoim kształtem podążały za nurtami panującymi w architekturze murowanej – na przykład w późnogotyckich kościołach były zakończone łukiem ostrym (Krużlowa Wyżna, powiat nowosądecki). Funkcjonalność kościołów drewnianych wzrastała dzięki zastosowaniu konstrukcji zewnętrznych zadaszeń, okalających ściany budynku, zwanych sobotami. Drewniane kościoły powstające w okresie baroku, charakteryzowały się trójosiową fasadą z dwiema wieżami, trójkątnym szczytem i odpowiednimi dla stylu detalami (Tomaszów Lubelski).

 

Bogatszą formę zewnętrzną od kościołów rzymskokatolickich miały cerkwie greckokatolickie, a później także prawosławne, występujące w Polsce południowej i wschodniej.

Cerkiew w Chotyńcu

Cerkiew w Chotyńcu, 2006, fot.: W. Pysz. Źródło: Wikimedia

 

Cerkiew greckokatolicka miała najczęściej formę składającą się z trzech części: babińca, nawy i części ołtarzowej, krytych dachami namiotowymi zwieńczonymi kopułami. Nawa stanowiła najwyższą część bryły. Babiniec, będący jednocześnie kruchtą, czasem poprzedzano przedsionkiem. Istnieje wiele rozmaitych planów cerkwi: dwudzielne (z nawą kwadratową, prostokątną lub oktagonalną z dobudowanym babińcem), z węższym prezbiterium, na planie krzyża greckiego lub bardziej rozczłonkowane poprzez dostawione do bryły przedsionki, dzwonnice lub zakrystie.


Drewniane świątynie posiadały stosunkowo niewielkie otwory okienne. W przypadku konstrukcji zrębowej jest to logiczna konsekwencja dbałości o jak najmniejsze osłabianie konstrukcji. Z zewnątrz świątynie deskowano lub obijano gontem. Wewnętrzną dekorację stanowiła malatura pokrywająca ściany i sufit, oraz dekoracje rzeźbiarskie wykonywane również z drewna, będące elementami wyposażenia świątyni. Co ciekawe, większość plebanii było murowanych.

 

Na zachodzie i północy Polski oraz na Śląsku występowały drewniane świątynie protestanckie.

Kościół pokoju w Świdnicy

Kościół pokoju w Świdnicy, 2008, fot.: Wisniowy. Źródło: Wikimedia

 

Do najsłynniejszych należą świątynie w Jaworze (powiat jaworski), Świdnicy (powiat świdnicki), Kamieńczyku (powiat kłodzki) i Miliczu (powiat milicki). Plany zborów ewangelickich wykazują podobieństwa do planów kościołów rzymskokatolickich, jednak najczęściej ich formy są skromniejsze i prostsze.

 

W zachodniej i północnej Polsce zachowało się wiele obiektów sakralnych o drewnianej konstrukcji szkieletowej (tak zwany mur pruski). Dawne zbory protestanckie, obecnie najczęściej pełniące funkcje kościołów rzymskokatolickich, mają formę monumentalnych budowli z charakterystyczną kratką na elewacji, jak na przykład w Polnicy (powiat człuchowski), Sierpowie (powiat człuchowski), Wałdowie (powiat świecki). Rejon Pomorza pomiędzy rzekami Grabową i Łebą określa się mianem Krainy w Kratę z uwagi na dużą ilość zachowanych budynków w konstrukcji szkieletu drewnianego. Jest to również element promocji regionu. Szczególnym przykładem dawnego zboru jest obecny kościół w Jarantowicach (powiat wąbrzeski), o prostej konstrukcji zrębowej, dwuspadowym, krytym strzechą dachu ze skromną wieżyczką.

 

Drewniane synagogi to element krajobrazu kulturowego, który z polskiego krajobrazu po II wojnie światowej zniknął całkowicie.

Synagoga w Terespolu

Synagoga w Terespolu, 1926, autor nieznany.
Źródło: Archiwum Państwowe w Lublinie, Projekt bocznicy w Terespolu, pow. bialski,
zespół: 35/403/0 Urząd Wojewódzki Lubelski, seria: 5.5 Oddział budowlany, Referat ogólnego nadzoru budowlanego, jednostka: 358.

 

Synagoga w Wysokiem Mazowieckiem

Synagoga w Wysokiem Mazowieckiem, rys. Z. Gloger.
Repr. Z. Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, druk. W. Łazarskiego, Warszawa 1907, s. 24.

 

Synagoga w Narowli

Synagoga w Narowli, rys. A. Szyszko-Bohusz.
Repr.: Z. Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, druk. W. Łazarskiego, Warszawa 1907, s. 38.

 

Budowle te wpisywały się w panoramy polskich miasteczek na wschodzie i południu II Rzeczypospolitej. Już na przełomie XIX i XX wieku owe budynki budziły podziw badaczy architektury, czego dowodem są naukowe publikacje i inwentaryzacje rysunkowe. Obecnie dokumentacje te są cennym materiałem źródłowym, mówiącym nam wiele o wyglądzie tych obiektów15.

 

Synagogi miały różne formy, często bogatsze od świątyń chrześcijańskich, jednak nigdy nie były od nich wyższe. Jak zauważa Zygmunt Gloger: „Bożnice drewniane w Polsce były budowane stosunkowo ozdobniej, niż drewniane kościoły katolickie i miały pewien swój typ stylowy, którego źródeł nie możemy szukać ani w Palestynie ani tam gdzie Żydzi potem przebywali, gdzie materiałem budowlanym był kamień a nie sosna”16. Dach najczęściej był czterospadowy, łamany – nawet kilkakrotnie. Nad częściami przeznaczonymi dla kobiet pojawiały się czasem osobne daszki, co dodatkowo rozrzeźbiało bryłę. Dach miał wymiar symboliczny, oznaczając „dostojeństwo budynku i wyżynę duchową nad poziomem zwykłych domostw”17.

 

Architektura drewniana jest najważniejszym z elementów całej kultury drewna – jak można określić kulturę materialną polskiej wsi od średniowiecza do II wojny światowej. Nie tylko budynki, ale większość narzędzi, dziecięce zabawki i wszelkie przedmioty codziennego użytku wykonywane były głównie z drewna. Konieczność obróbki tego materiału i mnogość jego zastosowań doprowadziły do powstania wielu specjalistycznych zawodów związanych z pracą w drewnie, przy czym większość ludzi sama także potrafiła wykonać proste prace budowlane lub naprawcze.

 

 

Opracowanie: Natalia Przesmycka

Artykuł pochodzi z książki:
Drewniany Skarb. Chroniąc dziedzictwo, kreujemy przyszłość. Podsumowanie projektu,
red. P. Kowalczyk, wyd. Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, Lublin 2015
.

 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1 K. Mokłowski, Sztuka Ludowa w Polsce, Lwów 1903; Z. Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, 2, Druk. W. Łazarskiego, Warszawa 1907; Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 1–4, Druk P. Laskauera i W. Babickiego, Warszawa 1900–1903; Z. Gloger, Album etnograficzne, nakładem autora, Warszawa 1904. W. Matlakowski swoje badania poświęcił drewnianej architekturze Podhala: Budownictwo ludowe na Podhalu, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1892, z załączonymi ilustrowanymi tablicami. Architektura Podhala zyskała szczególną popularność, z jej tradycji wykształcił się styl zakopiański. Za głównego twórcę i propagatora tego stylu uznaje się S. Witkiewicza.

 

2 Katalogi pojawiły się już w okresie międzywojennym w celu propagowania dobrych wzorców architektonicznych, między innymi w zakresie budownictwa małomiasteczkowego. Prezentowane projekty były mocno osadzone w lokalnej tradycji architektonicznej, podkreślając jej charakter i jednocześnie dostosowując do nowoczesnych funkcji. Projekty katalogowe zrealizowano w największym stopniu w przypadku szkół. Jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej powstał katalog rozwiązań projektowych Odbudowa polskiej wsi. Projekty chat i zagród włościańskich opracowane przez grono architektów polskich (1915), oraz Odbudowa polskiego miasteczka. Projekty domów opracowane przez grono architektów polskich, wydane przez Komitet Obywatelski Odbudowy Wsi i Miast w Krakowie w 1916 roku.

 

3 Efektem badań była wydana w 1958 roku publikacja I. Tłoczka pt. Chałupy Polskie (Arkady, Warszawa 1958) oraz późniejsza monografia tegoż autora Polskie budownictwo drewniane (Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980).

 

4 W. Zin, Narodziny krajobrazu kulturowego, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów 2005, http:// www.proekologia.pl/e107_plugins/content/content.php?content.11454, [dostęp: 20.09.2015].

 

5 I. Tłoczek, Polskie budownictwo drewniane, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980, s. 7–9.

 

6 W 1958 roku pojawiła się wartościowa pozycja o charakterze praktycznego podręcznika autorstwa F. Kopkowicza zatytułowana Ciesielstwo Polskie, w której autor w syntetyczny sposób przybliżył historię ciesielstwa i zabytkowe budynki oraz scharakteryzował materiał i techniki, zarówno historyczne, jak i nowoczesne.

 

7 Dobrym przykładem był zorganizowany w 2014 roku międzynarodowy konkurs studencki na Współczesny Dom Wiejski. Z Polski wygrał go student Politechniki Lubelskiej M. Samorański, prezentując bardzo ciekawy Dom Chmielarza, inspirowany tradycjami lubelskiego chmielarstwa. Budujący jest fakt, że wielu młodych architektów propaguje proekologiczne, nowoczesne, lecz oparte na tradycji, rozwiązania architektoniczne dotyczące domów drewnianych. Regionalne samorządy angażują się również w propagowanie rozwiązań projektowych wpisanych w tradycje lokalne (na przykład konkurs z 2010 roku na projekt wolno stojącego domu jednorodzinnego dla terenów wiejskich województwa warmińsko­ mazurskiego pod nazwą „Twój dom – dialog z tradycją”, ogłoszony przez Marszałka Województwa Warmińsko­Mazurskiego, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków we współpracy ze Stowarzyszeniem Architektów Polskich Oddział w Olsztynie).

 

8 T. Czerwiński, Budownictwo Ludowe w Polsce, Muza, Warszawa 2012, s. 21.

 

9 Więcej na temat stylu na: http://www.swidermajer.pl, [dostęp: 16.09.2015].

 

10 J. Czajkowski, Dom drewniany w Polsce. Tysiąc lat historii, Nomos, Kraków 2011, s. 13, 14.

 

11 I. Tłoczek, Polskie budownictwo drewniane, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980, s. 105–107.

 

12 Czyli ostatnich belkach zrębu, stopniowo wysuwanych w formie wspornika, często rzeźbionych.

 

13 I. Tłoczek, Polskie budownictwo drewniane, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980, s. 99–101.

 

14 G. Ruszczyk, Architektura drewniana w Polsce, Muza, Warszawa 2009, s. 394.

 

15 M., K. Piechotkowie, Bożnice drewniane, Wydawnictwo Budownictwo i Architektura, Warszawa 1957.

 

16Cyt. za: Z. Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1 i 2, Druk. W. Łazarskiego, Warszawa 1907, s. 22.

 

17Tamże.

 


 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bober T., Poradnik dla budujących dom dla siebie, Polskie Towarzystwo Reformy Mieszkaniowej, Warszawa 1934.

Budowa pomieszczeń dla Korpusu Ochrony Pogranicza i domów dla urzędników państwowych w województwach wschodnich, z. 2, Ministerstwo Robót Publicznych, Warszawa 1925.

Buduj: poradnik dla budujących dom własny, red. T. Bober, Dom–Osiedle–Mieszkanie, Warszawa 1933.

Czajkowski J., Dom drewniany w Polsce. Tysiąc lat historii, Nomos, Kraków 2011.

Czerwiński T., Budownictwo ludowe w Polsce, Muza, Warszawa 2012.

Gloger Z., Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1 i 2, Druk. W. Łazarskiego, Warszawa 1907.

Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 1–4, Druk P. Laskauera i W. Babickiego, Warszawa 1900–1903.

Gloger Z., Album etnograficzne, nakładem autora, Warszawa 1904.

Hoppe I.A., Domek własny, praktyczne wskazówki budowlane dla właścicieli działek podmiejskich, Stowarzyszenie Pracowników Księgarskich, Warszawa 1932.

Matlakowski W., Budownictwo ludowe na Podhalu, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1892.

Mokłowski K., Sztuka Ludowa w Polsce. Cz. 1. Dzieje mieszkań ludowych. Cz. 2. Zabytki sztuki ludowej, nakładem Księgarni H. Altenberga, Lwów 1903.

Odbudowa polskiej wsi. Projekty chat i zagród włościańskich opracowane przez grono architektów polskich, red. W. Ekielski, Wydawnictwo Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Wsi i Miast w Krakowie, Kraków 1915.

Odbudowa polskiego miasteczka. Projekty domów opracowane przez grono architektów polskich, red. J. Gałęzowski, nakładem Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Wsi i Miast, Kraków 1916.

Piechotkowie M., K., Bożnice drewniane, Budownictwo i Architektura, Warszawa 1957.

Ruszczyk G., Architektura drewniana w Polsce, Muza, Warszawa 2009.

Tłoczek I., Chałupy Polskie, Arkady, Warszawa 1958.

Tłoczek I., Polskie budownictwo drewniane, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980.

Zin W., Narodziny krajobrazu kulturowego, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów 2005.

Zin W., Piękno nie dostrzegane, Arkady, Warszawa 1971.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Słowa kluczowe