Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Dąbrowica – historia wsi

Pierwsza wzmianka źródłowa o Dąbrowicy pochodzi z 1317 roku. Jej dziedzicami byli w tym okresie bracia Dzierżko i Ostasz herbu Lewart z Bejsc. Czasy wielkiej świetności Dąbrowicy są ściśle związane ze znanym i wpływowym rodem Firlejów.

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

Pierwsze ślady osadnictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarsze ślady zamieszkiwania tych terenów przez ludzi potwierdzają znaleziska archeologiczne z okresu neolitu, reprezentowane przez pozostałości osadnictwa kultury lubelsko-wołyńskiej. Niestety ze względu na niewielką liczbę artefaktów nie jest możliwe określenie charakteru osadnictwa, w tym zajęć ludności. Wczesna epoka brązu przynosi ślady funkcjonowania na tym terenie kultury mierzanowickiej w postaci fragmentów naczyń ceramicznych; podobnego rodzaju zabytki pochodzą również z okresu wpływów rzymskich1.

W epoce średniowieczaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza wzmianka źródłowa o Dąbrowicy przenosi nas dopiero do 1317 roku. Nie oznacza to oczywiście braku istnienia wsi we wcześniejszych wiekach. Funkcjonowanie osadnictwa przedlokacyjnego potwierdzać może objęcie tych terenów działalnością misyjną parafii lubelskiej, a także wpływy z dziesięcin na rzecz lubelskiego archidiakona2.

W roku 1317 na podstawie przywileju księcia Władysława Łokietka Dąbrowica została lokowana na prawie średzkim3. Dzięki przeniesieniu wsi na prawo niemieckie, a tym samym umożliwieniu jej właścicielom, a także kmieciom bogacenia się, wieś miała zapewnione korzystne warunki rozwoju.

Jej dziedzicami (hereditates) byli bracia Dzierżko i Ostasz herbu Lewart z Bejsc. Pojawienie się pojęcia dziedzic pozwala przypuszczać, że ród ten posiadał wieś jeszcze przed pojawieniem się dokumentu. Historycy wiążą to przypuszczenie również z postacią Dzierżykraja (prawdopodobnie przodka Lewartów), kasztelana lubelskiego z 1 połowy XIII wieku, który mógł posiadać tereny obejmujące m.in. obecną Dąbrowicę4.

Niezwykle interesującym wydaje się być przywilej z roku 1330, przenoszący dobra Lewartów na prawo magdeburskie, niewiele różniące się od prawa średzkiego. Przypuszcza się, że nie chodziło tutaj o przyspieszenie rozwoju wsi poprzez nadanie kolejnego przywileju, a raczej o zmianę statusu samego władcy, który wszakże w międzyczasie został wyniesiony do godności królewskiej. Potwierdzenie przywileju przez namaszczonego króla wydawałoby się więc doskonałym posunięciem5.

W końcu XIV stulecia Dąbrowica (a także Sławin, Motycz, Mełgiew i część dóbr Lewartów w okolicach Wiślicy i Radomia) przeszła w ręce Jakuba (zm. przed 1389), wnuka Ostasza, syna Eustachego, kasztelana lubelskiego w latach 1347–1359, który prawdopodobnie wzniósł dwór w Dąbrowicy, czyniąc z niego jedną ze swoich rezydencji6.

Na drodze dziedziczenia majątek dostał się w ręce jego syna, Adama (zm. przed 1409), który na stałe osiadł w Dąbrowicy, tytułując się od tego momentu de Dambrowicza, natomiast od 1439 roku pojawia się również nazwisko rodowe Phirley7.
  
Po śmierci Adama dobra rozdzielone zostały pomiędzy jego synów: Jana, Piotra i Mikołaja (czwarty syn Stanisław nie pojawia się w późniejszych źródłach). Mimo groźby rozdrobnienia majątku, licznych procesów, w które Firlejowie wdawali się z sąsiadami, rodzinie nie groziło zubożenie bądź utrata pozycji, a to za sprawą pierworodnego syna Jana, Piotra (zm. 1499). Uzyskał on najpierw funkcję asesora sądu ziemskiego, zaś w 1473 roku sędziego ziemskiego, którą pełnił aż do śmierci. To właśnie on przetarł szlaki późniejszej świetnej karierze swoich potomków, nie tylko w zakresie polityki lokalnej, ale i ogólnopolskiej. Niewątpliwie wiele pomogły tutaj jego kontakty z królem Kazimierzem Jagiellończykiem, na którego dworze, w towarzystwie królewskich synów wychowywał się jego syn, Mikołaj (zm. 1526), sięgający po najwyższe, dostępne przywileje i stanowiska8.

W tym pierwszym okresie ciężko byłoby dokładnie określić stan posiadania rodu we wsi Dąbrowica. Wiadomo, że do dworu należał folwark, młyn, staw, zabudowania gospodarcze i zwierzęta hodowlane. Zarządzanie kmieciami spadało na barki sołtysów, z których pierwszy, noszący imię Jana, pojawia się w źródłach w roku 1426. Gospodarstwa kmiece obciążane były dziesięciną w naturze, płaconą od snopka, sami zaś mieszkańcy zobowiązani byli również do prac fizycznych na rzecz właścicieli dóbr9.

Czasy wielkiej świetnościBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Drogę ku cenionym w kraju stanowiskom i przywilejom otworzył rodzinie Firlejów wspomniany już Piotr (zm. 1499), lubelski sędzia. Największy wzrost pozycji zawdzięczał ród jego synowi Mikołajowi (zm. 1526), którego ścieżka kariery mogła stać się inspiracją dla wielu przedstawicieli szlachty i magnaterii.

Zaczynając od kariery dyplomatycznej w służbie Kazimierza Jagiellończyka, przeszedł przez honorowe i znaczące stanowiska, takie jak urząd chorążego krakowskiego (1497), starosty lubelskiego (1501), wojewody lubelskiego (1507), wojewody sandomierskiego (1514) po najbardziej zaszczytne – hetmana wielkiego koronnego (1515) i kasztelana krakowskiego, którym mianowany został latem 1521 roku10.
Łaska, jaką darzyli go kolejni władcy z dynastii jagiellońskiej, liczne koneksje i koligacje umożliwiły mu bezpośrednie uczestnictwo w najważniejszych wydarzeniach w państwie, jak i zagranicą.

Mikołaj Firlej przystąpił do przebudowy rodzinnej siedziby. Za jego czasów została ona przekształcona w zamek. Jednakże bezpośrednia bliskość dużego miasta, jakim stawał się wówczas Lublin mogła spowodować, że większość starań i funduszy zaczął on kierować ku innym inwestycjom, jak zamek w Janowcu, rozbudowa Goraja czy Kocka, który prawdopodobnie stał się nawet jego główną siedzibą11.

Jego syn Piotr (zm. 1553), również pełniący wysokie urzędy państwowe (w tym wojewody lubelskiego, następnie zaś ruskiego) kontynuował rozbudowę rezydencji, wzniósł obok niej również kaplicę pw. św. Mikołaja (przynależną do parafii pw. św. Michała w Lublinie) erygowaną 23 grudnia 1532 roku12. Dzieje świątyni związane są nierozerwalnie z zainteresowaniem, jakim przedstawiciele rodu Firlejów darzyli protestantyzm. W 1557 roku Mikołaj Firlej (zm. 1588, syn Piotra,) późniejszy wojewoda lubelski, przekształcił kaplicę w zbór kalwiński, zaś 22 lata później Mikołaj Firlej, kolejny tego imienia (zm. 1600, syn Jana Firleja, starosty i wojewody krakowskiego), od 1589 roku wojewoda krakowski znów odwrócił kolej rzeczy, odnawiając kaplicę i przywracając ją Kościołowi katolickiemu13.

Co zaś działo się z samą rezydencją? Mikołaj Firlej (zm. 1588), w czasie rozbudowy rezydencji powiększył ją prawdopodobnie i wyremontował, jednakże wiadomo jednocześnie, że ogromny wkład finansowy, jaki poświęcił na rozbudowę Lewartowa doprowadził do zubożenia jego fortuny i do konieczności zastawienia rodowej rezydencji w Dąbrowicy u brata Jana (zm. 1574), pełniącego funkcję starosty i wojewody krakowskiego. Po śmierci Mikołaja przez pewien czas znajdowała się ona w rękach rodziny Ponętowskich14 i dopiero w 1598 roku powróciła do przedstawiciela Firlejów – wspomnianego już Mikołaj Firleja (zm. 1600), wojewody krakowskiego, marszałka wielkiego koronnego i to na jego czasy datowana jest baszta płd.-zach.15

Nie są znane dokładnie ramy czasowe kolejnych etapów przebudowy. Historycy uważają, że można próbować zamknąć je w latach 1600–1636, co przypada jeszcze na czasy świetności rodu, a tym samym daje mu możliwość prowadzania szeroko zakrojonych inwestycji16.

Prace obejmowały najprawdopodobniej rozbudowę zamku poprzez dodanie północnego skrzydła, arkad oraz dobudowanie baszt. Zabudowania mieszkalne, wzniesione w kształcie litery L, zbudowane były z kamienia i cegły oraz zwieńczone attyką. Skrzydło zachodnie posiadało w narożach baszty, przy narożniku pn.-zach., za wieżą znajdował się alkierz17. Wejście w skrzydle zachodnim zaplanowane zostało w formie łuku triumfalnego. W baszcie pd.-wsch. ulokowano kaplicę, prawdopodobnie zaś w pd.-zach. bibliotekę. Istnienia baszty pn.-wsch., wspominanej w opisach Kazimierza Stronczyńskiego nie potwierdziły badania architektoniczne przeprowadzone w połowie XX wieku18. Od wschodu budowla ozdobiona była arkadami.

Nieregularne rozłożenie rezydencji oraz niejednorodność stylu pozwalają sądzić, że budowla nie została ukończona i stanowiła coś w rodzaju rozpoczętego projektu. Trudno również szukać wyraźnych analogii do innych założeń pałacowych w omawianym okresie na terenie Polski19.

Historycy oraz historycy sztuki opierają swoje badania nad wyglądem nieistniejącego już pałacu Firlejów głównie na zachowanej ikonografii, m.in. na szkicach Zygmunta Vogla, Adama Lerue'go, Leona Urmowskiego, opisie Kazimierza Stronczyńskiego, źródłach pisanych oraz na badaniach konserwatorskich wykonanych na początku lat 50. XX wieku.

W czasach swojej świetności Firlejowie, jako jeden z najpotężniejszych rodów magnackich ówczesnej Polski, otaczali swym mecenatem licznych poetów i artystów, co zaowocowało pojawieniem się ich nazwiska, jak i rodowej Dąbrowicy w strofach poezji okolicznościowej Jana Kochanowskiego, Piotra Rosjusza czy Andrzeja Trzecieskiego20.

SchyłekBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kolejne pokolenia Firlejów nie zdołały utrzymać tak znacznego wpływu na sprawy państwowe i ród zaczął powoli chylić się ku upadkowi.

W końcu XVII wieku Dąbrowica została wydzierżawiona rodzinie Bojanowskich, co zapoczątkowało okres schyłkowy w historii pałacu. Oprócz poważnej dewastacji samej rezydencji odnotowane zostały również zniszczenia zabudowań folwarcznych, w tym browaru. Rujnacji uległa również kaplica św. Mikołaja21. Przetaczające się wojny oraz pożary doprowadziły do tego, że w roku 1775 wspaniała niegdyś siedziba Lewartów stała się pozbawioną dachów ruiną, będącą jedynie wspomnieniem dawnej świetności22.

Linia Firlejów z Dąbrowicy wygasła wraz ze śmiercią Marianny Sapieżyny, córki Józefa Firleja.

Od 1737 roku włości znajdowały się w posiadaniu innych rodów: Liniewskich, Januszewskich, Poniatowskich (należała do Józefa Poniatowskiego), zaś od 1792 roku do Lingenauów. W pierwszej połowie XIX wieku rodzina Lingenauów najprawdopodobniej zabezpieczyła dwie, wciąż istniejące baszty oraz fragment pałacu, w pozostałej części postawiła natomiast nowe zabudowania. Pod koniec XIX wieku włości zostały rozparcelowane i wyprzedane za długi. W pierwszej ćwierci XIX wieku kupił je m.in. Żyd Berek Zalcman, zaś od 1924 roku ich właścicielami byli ojcowie jezuici23.

II wojna światowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W czasie II wojny światowej na terenie skonfiskowanego majątku oo. jezuitów w Dąbrowicy znajdował się obóz więzienny SS. Jego nazwa zmieniała się. Początkowo określano go jako Aussenkommando (komando zewnętrzne), następnie zaś Lagergefängis Dąbrowica (obóz więzienny Dąbrowica) ostatecznie Birkenhod (dwór brzozowy), co nawiązywać miało do rosnących na tyłach zabudowań brzóz. Prace na terenie obozu, głównie budowlane oraz rolnicze, pod nadzorem esesmanów, wykonywali więźniowie z lubelskiego zamku. Podzielony został na dwa oddziały: dla Polaków (od 1939) oraz dla Niemców24 (od 1942), choć więźniowie niemieccy pojawili się w nim już w roku 1940. W obozie tym nie przetrzymywano Żydów25.

Pierwsze zwolnienia z obozu nastąpiły już w końcu 1942 roku. W lipcu 1944 roku było tam jeszcze ok. 50 więźniów. Dwudziestego trzeciego lipca 1944 roku do Dąbrowicy dotarły wojska II Armii Pancernej I Białoruskiego Frontu, wkrótce zaś jednostka Wojska Polskiego26.

Okres powojennyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1950 roku dobra zostały skonfiskowane przez Państwowy Fundusz Ziemi, z wyjątkiem kilku hektarów przeznaczonych na potrzeby parafii rzymskokatolickiej, powstałej 19 marca1950 roku27.
Decyzja w sprawie powołania nowej parafii została podjęta przez lubelskiego biskupa ks. prof. Piotra Kałwę i potwierdzona dekretem z 28 lutego 1950 roku. W 1953 roku został poświęcony cmentarz przyległy do kościoła.
Nowy kościół powstał w latach 1987–199028. Wkrótce, bo w 1993 roku został ukończony nowy dom parafialny.

W latach 1952–1953 na terenie ruin zamku miały miejsce prace inwentaryzacyjne prowadzone przez Polskie Pracownie Konserwacji Zabytków wzbogacone o badania terenowe, podczas których udało się odkopać i zinwentaryzować fragment pd.-zach. sześciobocznej baszty. W 1956 i 1957 roku przeprowadzono również konserwację pozostałego fragmentu pałacu, to znaczy ośmiokątnej wieży, oraz zrekonstruowano jedną arkadę. Fundusze na to przeznaczył urząd Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków29.

W miejscu dawnego zamku Firlejów znajduje się obecnie Dom Spotkania Caritas Archidiecezji Lubelskiej. Jest to budowla nienawiązująca stylistycznie do zachowanej, niszczejącej baszty pd.-wsch. Dom Spotkania został uroczyście poświęcony przez ks. abpa Bolesława Pylaka 24 maja 1995 roku.

Dąbrowica dziśBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dziś Dąbrowica jest wsią sołecką położoną w niewielkiej odległości od granic Lublina, w gminie Jastków, w powiecie lubelskim. Powierzchnia sołectwa Dąbrowica wynosi ok. 6,5 km².
Umiejscowiona jest w północno-wschodniej części Płaskowyżu Nałęczowskiego.

Na terenie miejscowości występują gleby lessowe, głównie płowe (pseudobielicowe), brunatne i deluwialne, zaś w dolinie rzeki Czechówki, gleby mułowo-bagienne.
Tereny użytkowane są głównie rolniczo30.

 



Opracowała Anna Dubis
Redakcja: Monika Śliwińska

 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1 J. Libera, A. Rozwałka, Zanim powstał Lublin, w: Scientia et Fidelitate. Księga pamiątkowa Ewy i Czesława Deptułów Profesorów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, red. T. Panfil, Lublin 2013, ss. 83, 90, 93. 
2 A. Sochacka, Przynależność administracyjna Dąbrowicy (XIV–XX wiek), w: Siedem wieków Dąbrowicy. Studia z dziejów miejscowości, red. C. Taracha, Lublin 2012, ss. 32, 33.
3 Prawo średzkie było odmianą prawa niemieckiego, powstałą w Środzie Śląskiej.
4 T.A. Sochacka, dz. cyt., s. 38.
5 Tamże, s. 39.
6 Tamże, s. 41.
7 A. Kurzątkowska, Rezydencja Firlejów w Dąbrowicy, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. 9, 1964, z. 1, s. 30.
8 A. Sochacka, dz. cyt., ss. 46, 47, 53.
9 Tamże, s. 50–52.
10 P. Jusiak, Majątki rodziny Firlejów z Dąbrowicy w pierwszej połowie XVI wieku, Lublin 2011, s. 50–80.
11 Tegoż, Firlejowie z Dąbrowicy w elicie władzy Rzeczypospolitej w XVI w., w: Siedem wieków..., s. 65.
12 I. Rolska, Dom Panów Firlejów – o dziejach siedziby Lewartów – Leopadrów w Dąbrowicy, w: Siedem wieków..., ss. 87, 88.
13 Tamże, s. 88.
14 Ponętowskich bądź Ponentowskich. W 1593 r. Dąbrowicę posiadała Anna, najstarsza córka Mikołaja Firleja, żona Walentego Ponętowskiego, następnie zaś Mikołaj i Andrzej Ponętowscy; zob. A. Hohengarten, Z. Lipski, Dąbrowica wczoraj i dziś, Dąbrowica 2000, s. 10.
15 I. Rolska, dz. cyt., s. 89
16 Tamże, s. 90.
17 Tamże, s. 91.
18 H. Gawarecki, M. Stankowa, Wizja pałacu w Dąbrowicy z 1694 r., „Rocznik Lubelski", R. 3, 1960, s. 251.
19 A. Kurzątkowska, dz. cyt., ss. 36, 37; I. Rolska-Boruch, Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach zwanych Lubelszczyzną 1500–1700. Założenia przestrzenne, architektura, funkcje, Lublin 1999, s. 153–155.
20 J. Malinowska, Dąbrowica i ród Firlejów w polsko-łacińskich epigramatach renesansowych (Jan Kochanowski, Andrzej Trzecieski, Piotr Rozjusz), w: Siedem wieków..., s. 103.
21 H. Gawarecki, M. Stankowa, dz.cyt., ss. 247, 248.
22 I. Rolska, Dom Panów Firlejów..., s.101.
23 A. Hohengarten, Z. Lipski, dz. cyt., s. 10.
24 W części obozu przeznaczonej dla Niemców przebywali również przedstawiciele innych narodów, m.in. Luksemburczycy.
25 A. Hohengarten, Obóz więzienny SS w Dąbrowicy (1943–1944), Dąbrowica 1993, s. 15.
26 Tamże, ss. 83, 84.
27 A. Hohengarten, Z. Lipski, dz. cyt., ss. 11, 12.
28 Do czasu powstania nowego kościoła msze odbywały się w jednym z pomieszczeń znajdujących się na terenie zamku, w którym w czasie międzywojnia znajdowała się kaplica oo. jezuitów. Zob. A. Hohengarten, dz. cyt., ss. 12, 13.
29 H. Gawarecki, M. Stankowa, dz. cyt., s. 251.
30 R.M. Iłowiecki, G. Janicki, Główne elementy środowiska przyrodniczego wsi Dąbrowica, w: Siedem wieków..., s. 9–19.

 

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Hohengarten A., Obóz więzienny SS w Dąbrowicy (1943–1944), Dąbrowica 1993.
Hohengarten A., Lipski Z., Dąbrowica wczoraj i dziś, Dąbrowica 2000.
Jusiak P., Majątki rodziny Firlejów z Dąbrowicy w pierwszej połowie XVI wieku, Lublin 2011.
Kurzątkowska, A., Rezydencja Firlejów w Dąbrowicy, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 9, 1964, z. 1, s. 29–49.
Libera J., Rozwałka A., Zanim powstał Lublin, w: Scientia et Fidelitate. Księga Pamiątkowa Ewy i Czesława Deptułów Profesorów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, red. T. Panfil, Lublin 2013, s. 75–109.
Siedem wieków Dąbrowicy, red. C. Taracha, Lublin 2012.
Stankowa M., Gawarecki H., Wizja pałacu w Dąbrowicy z 1694 r., „Rocznik Lubelski”, R. 3, 1960, ss. 247, 248.
Rolska-Boruch I., Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach zwanych Lubelszczyzną 1500–1700. Założenia przestrzenne, architektura, funkcje, Lublin 1999.