Krasnobród – historia miasta
Dokładna data powstania Krasnobrodu nie jest znana, choć, jak twierdzą niektórzy badacze, nazwa miejscowości może wskazywać na jej późnośredniowieczny rodowód. Powszechnie przyjmuje się, iż Krasnobród został założony prawdopodobnie ok. połowy XVI wieku, z pewnością nie później niż w 1576 roku, jako ośrodek handlowo-rzemieślniczy dla rozległych włości obejmujących kilkanaście wsi. Położenie przy szlaku handlowym z Krakowa do Kijowa sprzyjało rozwojowi osady, zamieszkiwanej początkowo przez ludność polską wyznania rzymskokatolickiego, z niewielkim odsetkiem prawosławnych Rusinów. Prawdopodobnie już w 2 połowie XVI wieku, a z całą pewnością po 1576 roku, zaczęła się tu osiedlać ludność żydowska.
Spis treści
[Zwiń]Historia
Przypuszcza się, że prawa miejskie magdeburskie Krasnobród otrzymał w 1576 roku (lub – jak podają niektóre źródła – wcześniej, tj. w 1572), od króla Zygmunta III Wazy, najprawdopodobniej dzięki staraniom ówczesnego właściciela dóbr – Andrzeja Firleja. Wraz z nadaniem praw miejskich Krasnobród dostał od króla przywilej na organizowanie sześciu jarmarków rocznie oraz cotygodniowych targów we wtorki. Prawdopodobnie w 2 połowie XVI wieku w mieście została erygowana parafia rzymskokatolicka.
Po śmierci Andrzeja Firleja Krasnobród otrzymała w posagu jego córka, Anna, która w 1578 roku poślubiła Andrzeja Leszczyńskiego. W latach 1578–1631 miasto należało do Leszczyńskich, zaś w późniejszych latach – do Lipskich, a następnie do Zamoyskich, którzy w 1664 roku z Janowa Ordynackiego (obecnie Janów Lubelski) sprowadzili do miasta dominikanów.
Od 1585 roku w Krasnobrodzie działał zbór kalwiński, założony przez Andrzeja Leszczyńskiego. W 1595 roku Leszczyński oddał na potrzeby zboru działający w mieście drewniany kościół parafialny. Od 2 połowy XVI wieku do lat 70. XVII wieku Krasnobród stał się silnym ośrodkiem protestantyzmu. Działały tu cenione szkoły kalwińskie, zaś w latach 1595, 1638, 1642 i 1647 w Krasnobrodzie odbywały się synody kalwińskie.
W sierpniu 1640 roku w lesie, w pobliżu miasta, mieszkańcowi wsi Szarowola, choremu na „opętanie” Jakubowi Ruszczykowi, objawiła się Matka Boska. Zgodnie w zaleceniem Najświętszej Maryi Panny, w miejscu tym wybudowano kapliczkę, a nieco później kościół, przejęty przez dominikanów.
W 1671 roku w posiadanie Krasnobrodu weszli Jan Stanisław Amor Tarnowski i jego żona Zofia Barbara z Dąbrowicy. W 1673 r. znieśli oni kalwinizm, a dawny kościół parafialny pełniący funkcję zboru, przekazali dominikanom. W dniu 29 czerwca 1679 roku bp chełmski, Stanisław Święcicki, przywrócił kościołowi prawa parafialne, a duszpasterstwo przekazał dominikanom.
Po 1671 roku, w miejscu starego dworu z XVI wieku, Tarnowscy wybudowali okazały dwór otoczony parkiem. Zespół dworski rozwijał się na zachód od miasta, w miejscu zwanym Podzamek, nad stawem utworzonym z rozlewiska rzeki Wieprz. W późniejszym okresie pałac w Podzamku był miejscem spotkań Marii Kazimiery Zamoyskiej (późniejszej Marysieńki Sobieskiej) z Janem Sobieskim, który – wg miejscowych przekazów – w maju 1668 roku i czerwcu 1671 roku pisał stąd listy do ukochanej. W krasnobrodzkim pałacu przebywali też m.in. król Stanisław Leszczyński i August II Mocny. Pałac na Podzamku, wielokrotnie przebudowywany, stanowi obecnie siedzibę sanatorium rehabilitacyjnego dla dzieci.
W 1648 roku Krasnobród został zniszczony i splądrowany przez wojska kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. W 2 połowie XVII wieku na miasto wielokrotnie najeżdżali Tatarzy i Kozacy Doroszenki. Spalony podczas jednego z najazdów drewniany kościół, został odbudowany w latach 1690–1699, z fundacji Marii Zamoyskiej. Niedługo potem w pobliżu miasta rozpoczęto budowę klasztoru dominikanów, wokół którego powstała wieś nazwana później Podklasztorem. W 2 połowie XVII wieku, na skutek cudownych objawień Matki Boskiej z 1640 r., a także dzięki cudownemu obrazkowi Matki Boskiej w kościele dominikanów, Krasnobród stał się celem licznych pielgrzymek i centrum kultu maryjnego.
W 1763 roku Krasnobród otrzymał potwierdzenie praw miejskich magdeburskich od króla Augusta III. W tym czasie w mieście znajdowały się: magistrat usytuowany na czworokątnym rynku, murowany kościół katolicki, drewniana cerkiew, działająca co najmniej od 1750 roku, przeznaczona dla niewielkiej grupy mieszkającej tu ludności prawosławnej, a także murowana synagoga.
W 1772 roku Krasnobród znalazł się w zaborze austriackim, w 1809 roku został włączony do Księstwa Warszawskiego, a w 1815 roku – do Królestwa Polskiego. W czasie powstania listopadowego gromadzili się tutaj powstańcy, z których część wzięła udział w obronie Zamościa, a część przeszła przez korpus gen. Józefa Dwernickiego. W czasie powstania styczniowego, 24 marca 1863 roku, oddział powstańczy Marcina Lelewela-Borelowskiego stoczył w pobliżu kaplicy św. Rocha krwawą bitwę z Moskalami. Po upadku powstania, w ramach restrykcji, car odebrał Krasnobrodowi prawa miejskie (przywrócono je dopiero w 1995 roku) i dokonał kasaty zakonu dominikanów.
W 1874 roku miasto i całe dobra krasnostawskie przeszły na własność rodu Nostitz-Jackowskich. W późniejszym okresie były w posiadaniu Mycewskich, a od 1880 roku należały do rodu Fudakowskich. Ostatnim właścicielem był senator II RP Kazimierz Fudakowski.
Jesienią 1860 roku Krasnobród przeżył wielki nalot szarańczy, który całkowicie zniszczył okoliczne uprawy. W 1870 roku w mieście wybudowano nową cerkiew murowaną, która zastąpiła starą cerkiew drewnianą.
Mieszkańcy Krasnobrodu utrzymywali się głównie z rolnictwa. Rozwijało się tu także rzemiosło (szewcy, krawcy, piekarze, kramarze, tkacze, blacharze, zduni, murarze) oraz handel, którym zajmowała się przeważnie ludność żydowska. Pod koniec XVIII i na początku XIX wieku w Krasnobrodzie rozwijało się garncarstwo i meblarstwo. Działały tu wówczas fabryki kafli i gontów, fabryka mebli giętych, a także wytwórnia patyczków do zapałek.
Pod koniec XIX wieku, w 1884 roku Krasnobród stał się słynny dzięki założeniu tu przez dr. Alfreda Rosę jednego z pierwszych w Europie sanatoriów przeciwgruźliczych. Stosowano w nim preparaty lecznicze, których głównym składnikiem było kobyle mleko. Sanatorium cieszące się początkowo dużym powodzeniem wśród pacjentów z całej Europy, upadło z powodu braku dogodnych połączeń komunikacyjnych.
W czasie I wojny światowej, 26 czerwca 1915 roku, w Krasnobrodzie została stoczona bitwa Austriaków z Rosjanami, w czasie której została zniszczona rezydencja na Podzamku. Po odejściu Rosjan Krasnobród znalazł się pod okupacją Austriaków, którzy – prowadząc politykę eksploatacji miasta – doprowadzili je do upadku gospodarczego.
W czasie kampanii wrześniowej Krasnobród kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk. W wyniku niemieckiego bombardowania w dniu 5 września 1939 roku, znaczna część Krasnobrodu spłonęła. Miasto zostało niemal całkowicie zniszczone w ciągu kolejnych dni, na skutek toczących się tu walk. Pod koniec września Krasnobród zajęli Sowieci, a kilka dni później – Niemcy. W latach okupacji Krasnobród był ważnym ośrodkiem ruchu oporu. W mieście i okolicach przeprowadzono wiele akcji partyzanckich, miały tu także miejsce liczne egzekucje i mordy na polskiej i żydowskiej ludności cywilnej.
Latem 1942 roku rozpoczęła się likwidacja getta w Krasnobrodzie. Część krasnobrodzkich Żydów została wówczas wywieziona do obozu zagłady w Bełżcu. W październiku 1942 roku Niemcy rozstrzelali ok. tysiąca Żydów, a kolejne dwa tysiące zostało wysłanych do Zamościa. Hitlerowcy zniszczyli wówczas miejscową synagogę i cmentarz. Wiosną 1943 roku hitlerowcy spacyfikowali Krasnobród, zaś na początku lipca tego samego roku wysiedlili większość pozostałych mieszkańców osady. Krasnobród został wyzwolony 22 lipca 1944 roku przez Armię Czerwoną.
Lata powojenne to okres odbudowywania osady ze zniszczeń wojennych. W latach 50. XX wieku utworzono w Krasnobrodzie sanatorium dla dzieci reumatycznych, zaś w latach 70. XX wieku rozpoczął się rozwój osady jako ośrodka turystyczno-wypoczynkowego, a nieco później – także uzdrowiskowego.
Pierwszy zapis
Najstarszym zachowanym źródłem pisanym dotyczącym Krasnobrodu jest pochodzący z 1576 roku przywilej lokacyjny, nadany dzięki staraniom Andrzeja Firleja, ówczesnego właściciela osady. Krasnobród jest też wzmiankowany w dokumentach z 1595 roku, dotyczących synodu kalwinów.
Nazwa
Nazwa Krasnobród do niedawna występująca jeszcze w postać „Krasnybród”, jest tzw. złożeniem, zaliczanym – z punktu widzenia znaczeniowego – do grupy nazw topograficznych. Nazwa składa się z dwu członów: „krasno” (piękno, uroda) oraz „bród” (płytkie miejsce w rzece, przez które można przejść lub przejechać). Zespolenie „Krasnobród / Krasnybród” odnosi się do właściwości terenu, malowniczego pod względem fizjograficznym, położonego nad rzeką (Wieprzem).
Charakter
Założony prawdopodobnie jako osada, lokowany jako miasto w 2 połowie XVI wieku, prawdopodobnie w 1576 roku przez Andrzeja Firleja. Założenie rozwijało się wokół zespołu pałacowego, ulokowanego w miejscu o nazwie Podzamek. Choć nie ma na to żadnych dowodów historycznych, toponim ten wskazywać może, iż istniał tu wcześniej dwór lub niewielki zamek o charakterze obronnym.
Przywilej lokacyjny
Dokładna data założenia osady nie jest znana. Udokumentowana historia miejscowości sięga 1576 roku, kiedy to Krasnobród został lokowany jako miasto zapewne przez Andrzeja Firleja.
Pieczęć, herb
W 1761 roku, w akcie odnowienia – zaginionego na skutek wojen – prawa magdeburskiego, król August III ustanowił znak dla pieczęci miasta w formie dużej litery „K”.
Prawo miejskie
Dokładna data otrzymania praw miejskich nie jest znana. Przypuszcza się, że prawa miejskie magdeburskie Krasnobród otrzymał po raz pierwszy w 1576 roku, dzięki staraniom ówczesnego właściciela dóbr – Andrzeja Firleja. Wraz z przywilejem lokacji na prawie magdeburskim, król Zygmunt III Waza, nadał miastu wówczas także przywilej organizowania sześciu jarmarków rocznie oraz tygodniowych targów. Potwierdzenie prawa miejskiego miało miejsce w 1702 roku za Augusta II, a następnie – w 1761 roku, kiedy to król August III dokonał ponownego nadania miastu prawa magdeburskiego. Krasnobród został pozbawiony praw miejskich w 1868 roku, w ramach represji po powstaniu styczniowym, odzyskał je w 1995 roku.
Przywileje
W 1576 roku, dzięki staraniom Andrzeja Firleja, król Zygmunt III Waza, nadał miastu prawo magdeburskie wraz z przywilejem na organizowanie sześciu jarmarków rocznie oraz tygodniowych targów we wtorki. Prawo urządzania targów potwierdzone zostało przywilejem króla Augusta II, z 9 stycznia 1702 roku, a następnie – po zaginięciu dokumentów w czasie wojen XVII wieku – kolejnym przywilejem króla Augusta III w 1761 roku. Tradycja targów wtorkowych przetrwała do dnia dzisiejszego.
Przynależność administracyjna i zmiany granic
W wyniku pierwszego rozbioru Polski, w 1772 roku Krasnobród wszedł w skład zaboru austriackiego, a w 1809 roku do Księstwa Warszawskiego. Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku Krasnobród wszedł w skład obwodu zamojskiego Królestwa Polskiego. Do czasów reformy administracyjnej w 1999 roku należał on do województwa zamojskiego. Od 1 stycznia 1999 roku należy do powiatu zamojskiego w województwie lubelskim.
Dane demograficzne
Ludność Krasnobrodu (1827–1921)
Rok | Ogół mieszkańców | Liczba chrześcijan | Liczba Żydów |
1827 | 973 | 549 | 424 (43,5%) |
1860 | 1268 | 782 | 486 (40%) |
1865 | 1454 | 526 | 928 (63,6%) |
1884 | 1607 | 568 | 1039 (76%) |
1897 | 1817 | 439 | 1378 (76%) |
1904 | 2376 | 875 | 1501 (63,1%) |
1921 | 2036 | 888 | 1148 (56,4%) |
Obecnie (2014) miasto liczy ponad 3 tys. mieszkańców.
Kalendarium
1576 – lokacja Krasnobrodu jako miasta na prawie magdeburskim przez króla Zygmunta III Wazę, wraz z przywilejem sześciu jarmarków rocznie i cotygodniowych targów, prawdopodobnie dzięki staraniom Andrzeja Firleja.
1576 (lub wcześniej) – osiedlenie się Żydów w Krasnobrodzie.
1578 – miasto wchodzi w posiadanie rodu Leszczyńskich poprzez małżeństwo Anny, córki Andrzeja Firleja, z Andrzejem Leszczyńskim.
1585 – założenie w mieście zboru kalwińskiego z inicjatywy Andrzeja Leszczyńskiego, który sam przyjął kalwinizm.
1595 – przekazanie przez Leszczyńskiego budynku kościoła parafialnego na potrzeby zboru kalwińskiego.
1595 – I synod kalwiński w Krasnobrodzie (kolejne w latach 1638, 1642 i 1647).
1631 – miasto przechodzi na własność rodu Lipskich.
1640 – objawienie się Matki Boskiej mieszkańcowi Szarowoli Jakubowi Ruszczykowi. W miejscu objawienia zostaje wystawiona figura NMP.
1647 – w Krasnobrodzie odbywa się ostatni synod kalwiński, pod dyrekcją Władysława Leszczyńskiego.
1647 – Krasnobród staje się własnością Zamoyskich.
1648 – najazd Kozaków i Tatarów, zniszczenie miasta, zniszczenie figury NMP wystawionej w miejscu objawień.
1649 – odnalezienie w miejscu objawień obrazka przedstawiającego NMP adorującą dzieciątko Jezus. Leżący w błocie i śniegu obrazek nie był zniszczony, co zostało uznane za cud. Księżna Katarzyna Zamoyska funduje tu drewniany kościółek pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, w którym zostaje umieszczony cudowny obrazek Matki Boskiej, odtąd nazywanej Krasnobrodzką. Zapoczątkowanie kultu NMP w Krasnobrodzie.
23 listopada 1664 – Jan Zamoyski, wojewoda sandomierski, wystawia dokument dający podstawy prawne do założenia klasztoru dominikańskiego w Krasnobrodzie.
1664 – nowy kościółek pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, wybudowany z fundacji Jana Zamoyskiego w miejscu zniszczonej po raz kolejny świątyni, zostaje przekazany pod opiekę dominikanom.
1671 – potwierdzenie prawdziwości objawień i kultu obrazka przez komisję biskupią.
1671 – Krasnobród wchodzi w posiadanie Jana Stanisława Amora Tarnowskiego i jego żony, Zofii Barbary z Dąbrowicy.
1672 –1673 – najazdy Tatarów i Kozaków Doroszenki, ponowne zniszczenie miasta.
1673 – Tarnowscy znoszą w mieście kalwinizm, a drewniany zbór, będący dawnym kościołem katolickim, przekazują dominikanom.
1680 – spalenie drewnianego kościółka w lesie przez Tatarów.
1690 – rozpoczęcie budowy kościoła murowanego, konsekrowanego w 1699 roku, z fundacji Marii Kazimiery Sobieskiej, wg projektu Jana Michała Linka.
1761 – potwierdzenie prawa magdeburskiego przez króla Augusta III; ustanowienie znaku dla pieczęci miasta w formie dużej litery „K”; potwierdzenie przywileju odbywania sześciu jarmarków w roku i cotygodniowych targów.
1772 – Krasnobród wszedł w skład zaboru austriackiego.
1809 – stał się częścią Księstwa Warszawskiego.
1815 – Krasnobród wszedł w skład obwodu zamojskiego Królestwa Polskiego.
1860 – wielki nalot szarańczy, który całkowicie zniszczył okoliczne uprawy.
24 marca 1863 – oddział powstańczy Marcina Lelewela-Borelowskiego, w okolicy istniejącej obecnie kaplicy św. Rocha, stoczył krwawą bitwę z Moskalami.
1863 – utrata praw miejskich i herbu (w ramach represji po powstaniu styczniowym).
1864 – kasata zakonu oo. dominikanów (w ramach represji po powstaniu styczniowym), duszpasterstwo parafii przyjęli księża diecezjalni.
1870 – z inicjatywy władz carskich, w Krasnobrodzie została wybudowana duża cerkiew murowana, która zastąpiła starą cerkiew drewnianą, sprzed 1750 roku.
1874 – miasto i dobra krasnostawskie przechodzą na własność rodu Nostitz-Jackowskich.
1880 – Krasnobród zostaje zakupiony przez Kazimierza Fudakowskiego.
1884 – z inicjatywy ówczesnych właścicieli miasta, rodziny Fudakowskich, dr Alfred Rosse zakłada w mieście sanatorium przeciwgruźlicze (tzw. kumysologiczne, w którym leczono preparatami na bazie kobylego mleka).
26 czerwca 1915 – stoczona w Krasnobrodzie bitwa Austriaków z Rosjanami, wskutek której została zniszczona rezydencja dziedzica Kazimierza Fudakowskiego, znajdująca się na Podzamku.
5 września 1939 – w wyniku niemieckiego bombardowania spłonęła znaczna część Krasnobrodu. Miasto zostało niemal całkowicie zniszczone w ciągu kolejnych dni, na skutek toczących się tu walk (na terenie Krasnobrodu i okolicznych miejscowości miały miejsce dwie bitwy stoczone z Niemcami przez polskich żołnierzy z Armii Lublin, Kraków i Modlin).
19 września 1940 – pierwsze aresztowania wśród krasnobrodzkiej inteligencji przeprowadzone przez Niemców.
1942 – likwidacja getta w Krasnobrodzie.
2 lutego 1943 – pacyfikacja ludności cywilnej Krasnobrodu przez Niemców.
Lipiec 1943 – wysiedlenie większość pozostałych mieszkańców. Hitlerowcy zniszczyli też wówczas miejscową synagogę i cmentarz.
22 lipca 1944 – wyzwolenie Krasnobrodu przez Armię Czerwoną. Wraz z nadejściem Armii Czerwonej rodzina Fudakowskich opuściła pałac w Podzamku.
1950 – park i budynki pałacowe obejmuje Wojewódzki Wydział Zdrowia, który dokonuje gruntownego remontu i organizuje tu Sanatorium Przeciwgruźlicze dla Dzieci, przekształcone w 1952 roku w Dom Zdrowia dla Dzieci.
1954–1957 – remont budynków pałacowych, utworzenie w nich Sanatorium Rehabilitacyjnego dla Dzieci Reumatycznych.
1971 – zostaje oddany do użytku tzw. Nowy Pawilon na 120 miejsc, dobudowany do pałacu.
1974 – zakończenie budowy zalewu na Wieprzu, początek rozwoju Krasnobrodu jako ośrodka turystycznego.
1 stycznia 1995 – odzyskanie przez Krasnobród praw miejskich.
30 lipca 2002 – Rada Ministrów wydała rozporządzenie w sprawie uznania miasta Krasnobród za uzdrowisko klimatyczno-borowinowe.
Instytucje wyznaniowe
Parafia rzymskokatolicka w Krasnobrodzie
Parafia rzymskokatolicka w Krasnobrodzie została erygowana prawdopodobnie w 2 połowie XVI wieku. W 1595 roku ówczesny właściciel miasta, Andrzej Leszczyński, przekazał istniejący w mieście niewielki, drewniany kościół parafialny na potrzeby zboru kalwińskiego. W 1673 roku, gdy właścicielami miasta byli Jan Stanisław Amor Tarnowski i jego żona Zofia Barbara z Dąbrowicy, zbór został z powrotem przekazany katolikom. 29 czerwca 1679 roku biskup chełmski, Stanisław Święcicki, przywrócił kościołowi prawa parafialne, a duszpasterstwo przekazał dominikanom, sprowadzonym do miasta w 1664 roku przez Zamoyskich. W 1673 roku budynek świątyni został zniszczony w trakcie najazdu Tatarów. W latach 1690–1699 w jego miejscu został pobudowany nowy kościół murowany, w stylu barokowym, wg projektu Jana Michała Linka, nadwornego architekta Zamoyskich. Fundatorką tej istniejącej do dziś budowli, będącej votum za uzdrowienie, jest Maria Kazimiera Sobieska. Konsekracja nowego kościoła miała miejsce 12 sierpnia 1699 roku, a dokonał jej biskup ormiański ze Lwowa, Stanisław Kotliński. W latach 1767–1769 przebudowano fasadę świątyni. W późniejszych latach budynek był kilkakrotnie restaurowany. Zniszczony częściowo w czasie II wojny światowej, służył jako magazyn zbożowy. Po wojnie odremontowany i przebudowany, został ostatecznie przekształcony w sanatorium dla dzieci.
Początkowo Krasnobród należał do diecezji chełmskiej, zaś po utworzeniu dekanatu zamojskiego, w XVII wieku znalazł się w jego granicach. Na przełomie XVIII i XIX wieku Krasnobród, wraz z całym okręgiem zamojskim, znalazł się w granicach diecezji przemyskiej, by wejść później w skład diecezji lubelskiej.
Teren parafii zamieszkiwali dawniej unici, którzy posiadali swoje kościoły (m.in. Potoczek). Po kasacie unii, parafie unickie zamieniono na prawosławne, zmuszając grekokatolików do przejścia na prawosławie.
W okresie wojen napoleońskich dobra znajdujące się w skarbcu kościelnym oraz vota wiszące przy cudownym obrazku NMP zostały zabrane na rzecz skarbu państwa. W 1864 roku, w ramach represji za udział w powstaniu styczniowym, rząd carski przeprowadził kasatę klasztoru dominikańskiego w Krasnobrodzie, zaś duszpasterstwo w miejscowej parafii przejęli księża diecezjalni.
Począwszy od połowy XVII wieku przy parafii istniało arcybractwo różańcowe, zaś w późniejszym okresie zaczął działać zakon św. Franciszka. Obecnie na terenie parafii działają: Koła Żywego Różańca, Towarzystwo Przyjaciół KUL, Legion Maryi, chór, Rada Parafialna, KSM i parafialny zespół charytatywny.
Na terenie parafii istnieje też Zgromadzenie Sióstr Najświętszego Imienia Jezus pod opieką Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych.
Cmentarz parafialny
Cmentarz parafialny w Krasnobrodzie został założony w latach 40. XIX wieku na powierzchni ok. 6 ha. W latach 80. XX wieku został ogrodzony murem z kamienia józefowskiego. Na cmentarzu znajduje się mogiła powstańców styczniowych z 1863 roku, mogiły żołnierskie z okresu I wojny światowej, a także zbiorowe groby ok. tysiąca żołnierzy poległych w czasie II wojny światowej. W centrum cmentarza znajduje się pomnik z rzeźbą orła trzymającego w dziobie wieniec laurowy, upamiętniający powstańców, którzy polegli w bitwach z wojskami rosyjskimi w okresie od marca 1863 do stycznia 1864 roku.
Inne obiekty sakralne istniejące na terenie parafii
Kościół filialny pw. św. Stanisława bm w Potoczku, z 1805 roku, wystawiony z fundacji Tarnowskich, pierwotnie greckokatolicki, w latach 1875–1918 cerkiew prawosławna, rekoncyliowany w 1919 roku. Drewniany, oszalowany, wyposażony w ołtarz z obrazem Najświętszego Serca Pana Jezusa. Obok kościoła dzwonnica i zbiorowa mogiła czterdziestu mężczyzn rozstrzelanych przez Niemców; odpust: św. Stanisława bm (niedziela po 8 maja).
Kościół filialny pw. Podwyższenia Krzyża św. w Łuszczaczu wybudowany w latach 70. XX wieku, rozbudowany w 1983 roku wg projektu Zygmunta Nowaka z Tomaszowa Lubelskiego, poświęcony 22 września 1985 roku przez biskupa lubelskiego Bolesława Pylaka.
Kościół filialny pw. św. Stanisława Kostki w Hutkowie, drewniany, wybudowany w 1923 roku, rozbudowany w 1983 roku, wg projektu Eugeniusza Koby z Zamościa, poświęcony 22 września 1985 roku przez biskupa lubelskiego Bolesława Pylaka; odpust: św. Stanisława Kostki.
Kościół filialny pw. św. Izydora w Majdanie Małym, z 1983 roku, murowany, wg projektu Zygmunta Nowaka z Tomaszowa Lubelskiego, poświęcony 26 maja 1985 roku przez biskupa lubelskiego Bolesława Pylaka.
Kościół filialny pw. św. Jana Chrzciciela w Wólce Husińskiej, z 1983 roku, murowany z pustaków i białej cegły, wg projektu Zygmunta Nowaka z Tomaszowa Lubelskiego, kryty blachą, poświęcony 26 maja 1985 roku, przez biskupa lubelskiego Bolesława Pylaka.
Kościół filialny pw. św. Brata Alberta Chmielowskiego w Majdanie Wielkim, z 1983 roku, murowany, wg projektu Zygmunta Nowaka, kryty blachą, wewnątrz wyłożony boazerią, poświęcony 12 czerwca 1988 roku przez biskupa Jana Śrutwę.
Kościół filialny pw. św. Dominika w Dominikanówce, wybudowany w latach 1983–1988, murowany, wg projektu Zygmunta Nowaka, kryty blachą, poświęcony 12 maja 1988 roku przez biskupa Jana Śrutwę.
Kościół filialny pw. Miłosierdzia Bożego w Jacni, wzniesiony w latach 1983–1991, wg projektu Zygmunta Nowaka, murowany, kryty blachą, wewnątrz wyłożony boazerią, poświęcony 30 czerwca 1991 roku przez biskupa lubelskiego Bolesława Pylaka w asyście biskupa podlaskiego Jana Mazura.
Dominikanie w Krasnobrodzie (1664–1864)
Dominikanie zostali sprowadzeni do Krasnobrodu z Janowa Ordynackiego (obecnie Janów Lubelski), w 1664 roku, w celu utworzenia przeciwwagi dla rozwijającego się w mieście protestantyzmu. 23 listopada ówczesny właściciel miasta – wojewoda sandomierski Jana Zamoyski – wystawił dokument dający podstawy prawne do założenia klasztoru dominikańskiego w Krasnobrodzie. Oprócz prowadzenia działalności duszpasterskiej, zakonnicy utrzymywali młyn, a także browar i karczmę „wszelkiego trunku”.
Początkowo dominikanie rezydowali w drewnianym kościele, pobudowanym w lesie, w miejscu objawienia NMP. Budynek ten, spalony pod koniec 1680 roku przez Tatarów, został odbudowany w latach 1690–1699 z fundacji Marii Kazimiery z Zamoyskich Sobieskiej. Wzniesiona wówczas murowana świątynia w stylu barokowym istnieje do dziś, wraz z zespołem klasztornym dominikanów, w skład którego wchodzi także aleja wysadzana drzewami, prowadząca do złączonych ze sobą dwóch kaplic „na wodzie”. Wokół zespołu powstała też wieś Podklasztor, początkowo niezależna od miasta, dziś tworząca z nim jedną całość.
W 1673 roku przekazano pod opiekę dominikanów także drugą świątynię – miejski kościół parafialny przekształcony z dawnego zboru kalwińskiego.
W latach 1780–1790 w klasztorze krasnobrodzkim zamieszkały siostry dominikanki ze skasowanego klasztoru w Zamościu.
W 1864 roku, w wyniku represji po powstaniu styczniowym, dominikanie zostali wypędzeni z Krasnobrodu, sanktuarium maryjne przekazano pod opiekę księżom diecezjalnym. Śladem 200-letniej obecności dominikanów w Krasnobrodzie jest m.in. toponim – nazwa wsi Dominikanówka znajdującej na ziemiach należących niegdyś do zakonu.
Kult maryjny w Krasnobrodzie
Krasnobród jest znanym na Lubelszczyźnie centrum kultu maryjnego i miejscem pielgrzymkowym. Początki kultu maryjnego sięgają tu XVII wieku. W czasie, gdy Krasnobród był własnością Zamoyskich, w pobliskim lesie, 5 sierpnia 1640 roku, w święto Matki Boskiej Śnieżnej, młodemu mieszkańcowi wsi Szarowola, Jakubowi Ruszczykowi, objawiła się Najświętsza Maria Panna. Cierpiący od lat na epilepsję Ruszczyk odwiedzał wiele miejsc świętych, modląc się o uzdrowienie, jednakże dopiero w lesie pod Krasnobrodem, jego prośby zostały wysłuchane. Zgodnie z nakazem Maryi, Jakub w miejscu objawiania wystawił figurę, która wkrótce została otoczona kultem przez miejscową ludność. W listopadzie 1648 roku miejsce to zostało zdewastowane przez Kozaków Bohdana Chmielnickiego. Zniszczono figurę, wycięto pobliskie drzewa, zrabowano też liczne wota. Wiosną 1649 roku w czasie porządkowania zgliszczy, w pośniegowym błocie znaleziono tu obrazek (o wymiarach 9 x 14 cm), który nie uległ zniszczeniu, co zostało uznane za cud.
W tym samym roku księżna Katarzyna Zamoyska ufundowała w lesie, w miejscu objawień, drewniany kościółek pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Umieszczono w nim odnaleziony obrazek Matki Bożej, odtąd nazywanej Krasnobrodzką. W roku 1654 biskup chełmski Stanisław Pstrokoński wysłał do Krasnobrodu komisję, która po wysłuchaniu świadków miała ustalić prawdziwość objawień. W 1671 roku biskup chełmski Jacek Święcicki stwierdził kult obrazka. Nowy kościółek został wystawiony w tym samym miejscu w 1664 roku, z fundacji Jana Zamoyskiego, i przekazany dominikanom. Po spaleniu go przez Tatarów i Kozaków Doroszenki w 1673 roku, obrazek został przeniesiony do kościoła ormiańskiego w Zamościu, by wrócić do Krasnobrodu, do odbudowanego kościółka, który ponownie został zniszczony w 1680 roku.
W 1680 roku łaski uzdrowienia doznała w Krasnobrodzie Maria Kazimiera z Zamoyskich (Marysieńka Sobieska). Jako dowód wdzięczności ufundowała w miejscu dawnej drewnianej budowli nową, murowaną świątynię, wzniesioną w latach 1690–1699 w stylu barokowym, która istnieje do dziś. Objawienie NMP, jak też cudowne uzdrowienia, szybko zaczęły ściągać do Krasnobrodu licznych pątników. Pod koniec XVIII wieku z miasteczka rzemieślniczo-handlowego przekształcił się Krasnobród w ośrodek pielgrzymkowy, stając się ponadlokalnym centrum kultu maryjnego (obok Leżajska, Sokala czy Chełma). Sława Krasnobrodu rosła również dzięki cudownej wodzie wytryskującej ze zbocza wzgórza, w miejscu objawienia się Matki Boskiej. Gdy w 1864 roku, w wyniku represji po powstaniu styczniowym, dominikanie zostali wypędzeni z Krasnobrodu, a opiekę nad sanktuarium przejęli księża diecezjalni. Choć w latach zaborów nastąpił spadek liczby pielgrzymek, po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku nastąpiło ponowne ożywienie kultu maryjnego w Krasnobrodzie.
W czasie okupacji, gdy w zniszczonym budynku świątyni Niemcy urządzili magazyn zbożowy, cudowny obrazek NMP został potajemnie umieszczony w pałacu Kazimierza Fudakowskiego, ówczesnego właściciela osady. Po wojnie wrócił on ponownie na swoje miejsce. W 1964 roku odbyło się poświęcenie kopii cudownego obrazka, wykonanej przez prof. Tadeusza Korpala z Krakowa. 4 lipca 1965 roku ówczesny biskup lubelski Piotr Kałwa dokonał koronacji cudownego obrazka oraz jego kopii, na prawach papieskich.
Od tego czasu nastąpiło nasilenie się kultu maryjnego, a ośrodek zyskał miano Małej Częstochowy. Każdego roku przybywają tu liczni pielgrzymi, nawiedzający także inne miejsca związane z kultem, m.in. Kaplicę Objawień Na Wodzie, kaplicę św. Rocha i Kalwarię Krasnobrodzką.
Główną uroczystością religijną, na którą przybywają pielgrzymi jest odpust w dniach 1 i 2 lipca, nazywany świętem Matki Bożej Jagodnej. Głównym wydarzeniem uroczystości jest procesja nocna, rozpoczynająca się o godz. 21, podczas której cudowny obrazek Matki Bożej Krasnobrodzkiej niesiony jest trasą wzdłuż alei Nawiedzania Najświętszej Marii Panny do Kaplicy Objawień Na Wodzie, gdzie ok. północy odprawiana jest uroczysta msza święta. Drugiego dnia odbywa się uroczysta suma odpustowa, odprawiana na ołtarzu polowym znajdującym się na placu przykościelnym, a także druga, mniejsza procesja.
Drugim ważnym wydarzeniem religijnym ściągającym do Krasnobrodu rzesze pielgrzymów, jest odpust ku czci św. Rocha, odbywający się w pierwszą niedzielę po 15 sierpnia. W oddalonej około 4 km od klasztoru kaplicy św. Rocha odprawiana jest uroczysta suma.
Instytucje kościelne innych wyznań
Judaizm
Pierwsi Żydzi zaczęli osiedlać się w Krasnobrodzie prawdopodobnie już w połowie XVI w., z całą pewnością – od lokacji miasta (1576). Zajmowali się głównie handlem, później czerpali zyski z pośrednictwa i dzierżawy. Prawdopodobnie jeszcze przed końcem XVI w. powstała samodzielna gmina dysponująca synagogą, bejt ha‑ midraszem i cmentarzem. Rozwój gminy zahamował obowiązujący w latach 1822–1862 ukaz carski, zabraniający Żydom osiedlania się w pasie przygranicznym. Po zamknięciu starego cmentarza pod koniec XVIII w. – na początku XIX w. założono nową nekropolię. W pierwszej połowie XIX w. wielu zwolenników wśród żydowskich mieszkańców Krasnobrodu zyskał chasydyzm. Były tu grupy wyznawców m.in.cadyków z Radzynia, Turzyska, Góry Kalwarii i Bełza. W ostatniej ćwierci XIX w. liczba Żydów w mieście znacznie wzrosła, pod koniec stulecia stanowili największą grupę etniczno‑wyznaniową w Krasnobrodzie – obok katolickiej ludności polskiej i nielicznych prawosławnych Ukraińców.
Podczas wojny polsko‑ bolszewickiej w Krasnobrodzie doszło do wystąpień antyżydowskich; w sierpniu 1920 r., po zajęciu osady, ukraińscy żołnierze zabili dwóch Żydów, kolejnych 50 ranili. Zagrabili też mienie żydowskie. Trudna sytuacja ekonomiczna na początku lat dwudziestych wywołała falę emigracji zarobkowej Żydów głównie do Ameryki Południowej. W latach dwudziestych i trzydziestych większość Żydów w Krasnobrodzie utrzymywała się z handlu, rzemiosła, rolnictwa, dzierżawy i lichwy. Kilka żydowskich rodzin obsługiwało lokalny ruch turystyczny i letniskowy.
Wielu zwolenników wśród mieszkańców Krasnobrodu miały różne frakcje partii syjonistycznych, tj. Syjonistów Ogólnych, Mizrachi, Poalej Syjon‑ Lewicy i Poalej Syjon‑Prawicy. Działały tu młodzieżowe organizacje syjonistyczne, m.in. He‑Chaluc, której wielu członków wyemigrowało do Palestyny, a także Ha‑Noar ha‑ Cijoni (Młodzież Syjonistyczna). Dużą popularność zyskała robotnicza partia Bund, niewielką grupę członków zrzeszała nielegalna partia komunistyczna. Spośród krasnobrodzkich instytucji prowadzących działalność charytatywną prężnie funkcjonowało towarzystwo Bikur Cholim, udzielające pomocy osobom chorym i ubogim. Pod zarządem gminy znajdowały się synagoga, dwa bejt ha‑midrasze, mykwa, rzeźnia rytualna i dwa cmentarze (w tym jeden wyłączony już z użytkowania).
W latach trzydziestych XX w. oprócz tradycyjnych chederów były także świecka szkoła powszechna „Jawne”, finansowana przez Mizrachi, i szkoła hebrajska stowarzyszenia Tarbut. Żydowska biblioteka publiczna z czytelnią służyły m.in. jako miejsce spotkań młodzieży żydowskiej i członków lokalnych instytucji kultury. Funkcjonowały przy niej koła dramatyczne i grupy literackie. Działalność oświatową dla dorosłych pod auspicjami Poalej Syjon‑Prawicy prowadziło Towarzystwo Kulturalno‑Oświatowe „Frajhajt”. Narastający antysemityzm i pogłębiający się kryzys ekonomiczny spowodowały w latach trzydziestych kolejne fale emigracji – Żydzi wyjeżdżali głównie do Ameryki Południowej i Palestyny.
We wrześniu 1939 r. w czasie niemieckiego bombardowania zginęło wielu mieszkańców Krasnobrodu, w tym niemal 200 Żydów. Wiosną 1940 r. trzydziestodwuosobowa grupa żydowskich robotników z Krasnobrodu została wysłana na wschód do budowania fortyfikacji wzdłuż granicy ze Związkiem Radzieckim. Wiosną 1941 r. do Krasnobrodu przez Zamość przesiedlono żydowskich uchodźców z Łodzi i Włocławka, którzy wraz z mieszkańcami wsi znaleźli się w getcie, utworzonym w 1941 lub na początku 1942 r. Likwidacja getta rozpoczęła się w maju 1942 r. Żydzi przebywający w Krasnobrodzie zostali zgromadzeni w budynku za klasztorem Dominikanów, następnie przepędzeni na stację kolejową, skąd deportowano ich do obozu zagłady w Bełżcu. Części osób udało się zbiec z transportu i powrócić do swoich domów. W lipcu gestapo wróciło do Krasnobrodu i podpaliło budynki, w których ukrywali się Żydzi. Zginęło wtedy kilkadziesiąt osób. 26 października 1942 r. część Żydów rozstrzelano, pozostałych przetransportowano do Zamościa. W lutym 1943 r. Niemcy przeprowadzili akcję wyłapywania Żydów ukrywających się w okolicznych lasach i gospodarstwach rolnych. W 1943 r. zniszczyli krasnobrodzką synagogę i cmentarze.
Kalwinizm
W 1578 roku właścicielami Krasnobrodu zostali Leszczyńscy, którzy przyjęli kalwinizm. Od 1585 roku w Krasnobrodzie działał zbór kalwiński, na potrzeby którego w 1595 roku Andrzej Leszczyński oddał działający w mieście drewniany kościół parafialny. W okresie od 2 połowy XVI wieku do lat 70. XVII wieku Krasnobród był silnym ośrodkiem kalwinizmu, przeżywając wówczas okres największego rozwoju gospodarczego. Zasługą kalwinów był także rozwój oświaty w Krasnobrodzie. Działały tu słynne szkoły kalwińskie („szkoła duża” i „szkoła mała”). 25 września 1638 roku obradował tu synod kalwinów małopolskich, zaś we wrześniu 1642 roku – synod prowincjonalny kalwinów. Ostatni synod kalwiński odbył się tu w 1647 roku. W tym samym roku miejscowość przeszła na własność Zamoyskich, którzy sprowadzili do miasta dominikanów. Kilka lat późnej, w 1673 roku, gdy Krasnobród znalazł się w rękach rodu Tarnowskich, nowi właściciele znieśli kalwinizm, zaś budynek zboru przekazali z powrotem parafii katolickiej.
Prawosławie
Od początku istnienia miasta mieszkała tu niewielka grupa prawosławnych Rusinów. W 1883 roku było ich tu pięciu, w 1910 roku w całej gminie Krasnobród zaledwie jeden proc. ludności prawosławnej, zaś w 1921 roku – nie było tu w ogóle prawosławnych. Mimo to, co najmniej od 1750 roku istniała tu drewniana cerkiew, zastąpiona w 1870 roku wzniesioną z inicjatywy władz carskich dużą cerkwią murowaną. Można przypuszczać, iż budowa cerkwi miała przeciwdziałać rozwojowi Krasnobrodu jako ośrodka pielgrzymkowego i centrum kultu maryjnego. W pobliskim Potoczku, przy tamtejszym kościele, znajdował się cmentarz prawosławny o powierzchni ok. 0,12 ha utworzony ok. 1870 roku.
Szkoły o charakterze wyznaniowym
Za sprawą Andrzeja Leszczyńskiego, od końca XVI wieku do lat 70. XVII stulecia Krasnobród był silnym ośrodkiem kalwinizmu. Kalwini położyli ogromne zasługi dla rozwoju oświaty w mieście – działała tu tzw. szkoła duża i szkoła mała, określane jako jedne z bardziej znanych zakładów oświatowych w ówczesnej Małopolsce.
Począwszy od ostatniej ćwierci XVI wieku, w mieście działały także chedery (żydowskie prywatne szkoły wyznaniowe dla chłopców w wieku 4–12 lat).
Instytucje świeckie
Prawo składu, jarmarki, targi
W 1576 roku, dzięki staraniom Andrzeja Firleja, król Zygmunt III Waza wraz prawem magdeburskim nadał miastu przywilej na organizowanie sześciu jarmarków rocznie oraz cotygodniowych targów (we wtorki). Prawo urządzania targów zostało potwierdzone przywilejem króla Augusta II, z 9 stycznia 1702 roku, a następnie – po zaginięciu dokumentów w czasie wojen w XVII wieku – kolejnym przywilejem króla Augusta III w 1761 roku. Tradycja targów wtorkowych przetrwała do dnia dzisiejszego.
Towarzystwa i stowarzyszenia o charakterze kulturalnym, gospodarczym, oświatowym, sportowym
W 2 połowie XVIII wieku spośród instytucji użyteczności publicznej istniał szpital dla służby folwarcznej oraz szpital powszechny, pełniący funkcję przytułku dla ubogich. W mieście działał też osobny przytułek dla kobiet, zwany „ogrodem dla dewotek”.
W okresie międzywojennym w mieście działo żydowskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe „Freiheit”, pozostające pod wpływem partii syjonistycznej Poalej Syjon Prawica. Prowadziło ono pracę oświatową skierowaną do osób dorosłych w formie organizowania wykładów, odczytów, kursów zawodowych. Organizowano też koncerty oraz przedstawienia teatralne i wycieczki. W mieście działało też Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Javne”, będące pod wpływem narodowo-syjonistycznej partii Mizrachi. Działalność tej organizacji, obejmująca upowszechnianie kultury żydowskiej poprzez prowadzenie kursów oświatowych, uniwersytetów ludowych, a także bibliotek czytelni i klubów, była również skierowana do osób dorosłych. W mieście działały też liczne organizacje prowadzące działalność charytatywną, m.in. „Bikur Cholim” (Towarzystwo Pielęgnowania Chorych), a także żydowska biblioteka publiczna z czytelnią, przy której działało koło dramatyczne.
Szkoły świeckie
Na przełomie XIX i XX wieku w Krasnobrodzie działała szkółka elementarna, do której – jak pisze autor hasła „Krasnobród” zamieszczonego w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego (pod red. Bronisława Chlebowskiego, Józefa Krzywickiego) – „dzieci niezbyt licznie uczęszczają”. W okresie międzywojennym działała tu szkoła powszechna, do której oprócz dzieci wyznania rzymskokatolickiego, uczęszczały także dzieci żydowskie. W okresie tym, obok chederów, tj. tradycyjnych żydowskich szkół wyznaniowych, w mieście działała także świecka szkoła powszechna „Javne”, pozostająca pod wpływem syjonistycznej organizacji Mizrachi. Działalność oświatową przeznaczoną dla osób dorosłych prowadziło też żydowskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe „Freiheit”. W latach 30. w mieście działało też Stowarzyszenie „Tarbut”, zajmujące się działalnością oświatową.
Partie i organizacje patriotyczne (narodowe, wyzwoleńcze, powstańcze)
W okresie międzywojennym w Krasnobrodzie działało wiele żydowskich partii politycznych i organizacji. Szczególne znaczenie miały partie syjonistyczne (Syjoniści Ogólni, „Mizrachi” Poalej Syjon Lewica), przy których funkcjonowały przybudówki młodzieżowe (m.in. organizacja „He-Haluc” i „Hanoar Hazioni”). W Krasnobrodzie działała też żydowska robotnicza partia „Bund”, a także tajna komórka nielegalnej Partii Komunistycznej.
Urbanistyka
Obecnie Krasnobród jest siedzibą gminy Krasnobród, należącej od 1 stycznia 1999 roku do powiatu zamojskiego w województwie lubelskim (wcześniej województwo zamojskie). Gmina o powierzeni 12 485 ha, liczy obecnie ok. 7,5 tys. mieszkańców, w samym mieście –ok. 3 tys. osób (2007 rok).
Do gminy Krasnobród należą następujące miejscowości: Krasnobród, Podklasztor, Majdan Wielki, Majdan Mały, Dominikanówka, Klocówka, Hutków, Zielone, Stara Huta, Hucisko, Malewszczyzna, Hutki, Kaczorki, Potok Senderki, Wólka Husińska, Grabnik oraz Szur.
Gmina Krasnobród podzielona jest na 17 sołectw: Dominikanówka, Grabnik, Hucisko, Hutki Namule, Hutków, Kaczórki, Krasnobród, Malewszczyzna, Majdan Mały, Majdan Wielki, Nowa Wieś, Podklasztor, Potok Senderki, Stara Huta, Szur, Wólka Husińska, Zielone. Największymi miejscowościami pod względem powierzchni są: Majdan Wielki (1444 ha), Krasnobród (1047 ha) i Hutków (929,4 ha).
Powstanie i główne fazy rozwoju
Dokładna data powstania Krasnobrodu nie jest znana, choć, jak twierdzą niektórzy badacze, nazwa miejscowości wskazywać może na jej późnośredniowieczny rodowód. Powszechnie przyjmuje się, iż Krasnobród został założony prawdopodobnie ok. połowy XVI wieku, z pewnością nie później niż w 1576 roku, jako ośrodek handlowo-rzemieślniczy dla rozległych włości obejmujących kilkanaście wsi. Prawdopodobnie w 1576 roku ośrodek otrzymał prawa miejskie magdeburskie.
Utrzymujący się do dziś podział miejscowości na miasteczko właściwe, Podzamek i Podklasztor, ukształtował się w XVII wieku, kiedy to Podzamek wyrósł wokół rezydencji właścicieli dóbr, zaś Podklasztor rozwijał się jako wieś w sąsiedztwie zespołu dominikańskiego.
W latach 60. XVIII wieku w Krasnobrodzie znajdował się czworokątny rynek, na którym mieścił się ratusz z siedzibą magistratu, drewniany kościół i cerkiew, murowana synagoga. W mieście znajdowały się ulice: Józefowska, Ciotuszańska, Hutecka i wyznaczona najpóźniej ulica Klasztorna, a także dwa przedmieścia: Piaski i Nowa Osada.
Zespół dworski rozwijał się na zachód od miasta, nad stawem utworzonym z rozlewiska rzeki Wieprz, w miejscu zwanym Podzamek, zaś od 1664 roku w miejscu objawień NMP z 1640 roku – rozwijał się kościół i klasztor dominikanów wraz z wsią Podklasztor.
Charakterystyka układu urbanistycznego
Krasnobród posiada sprzężony układ urbanistyczny złożony z połączonych ze sobą trzech zespołów:
1) właściwego miasteczka składającego się z rynku i zabudowy przyrynkowej,
2) zespołu dworskiego zwanego Podzamek złożonego z pałacu otoczonego parkiem i obszernego folwarku,
3) zespołu klasztornego wraz z aleją prowadzącą do Kaplicy Objawień Na Wodzie.
Najstarszym ze współtworzących miasteczko elementów jest zespół dworski, położony na zachód od miasta, w rozlewisku rzeki Wieprz. Składa się on z pałacu, otoczonego parkiem, stawu z młynem wodnym oraz rozległego folwarku. Przypuszcza się, że pałac powstał w miejscu pierwotnego dworu lub zameczku o charakterze obronnym, należącego do Firlejów i pochodzącego być może jeszcze z czasów sprzed lokacji, po którym do dziś nie zachowały się żadne ślady materialne. Wskazywać może na to m.in. nazwa „Podzamek”.
Nieco późnej (w 2 połowie XVI wieku) powstało samo miasteczko z rynkiem na planie kwadratu i samorzutnie rozwijającą się zabudową pozarynkową.
Od 1664 roku, na południowy-wschód od miasteczka zaczął rozwijać się zespół klasztorny dominikanów, wraz aleją z czterema rzędami drzew i kaplicami, prowadzącą do kaplicy na wodzie wzniesionej w miejscu objawień NMP. Wokół tego zespołu rozwijała się też wieś nazwana późnej Podklasztor, będąca obecnie częścią miasta.
Krasnobród uległ poważnym zniszczeniom w czasie I wojny światowej, zaś w czasie II wojny i okupacji został niemal całkowicie zdewastowany. Wskutek prowadzonej bezplanowo odbudowy, utracił swój pierwotny układ urbanistyczny i dawne oblicze architektoniczne, choć tradycyjny układ przestrzenny współtworzony przez trzy elementy: dwór – miasto – zespół klasztorny, jak też przebieg głównych traktów komunikacyjnych, nie zostały przekształcone w sposób nieodwracalny.
Początkowo Krasnobród posiadał zabudowę niemal w całości drewnianą. W 1860 roku, na 133 istniejących tu budynków, zaledwie 8 było murowanych i należy przypuszczać, że były to zapewne obiekty dworskie. Zabudowa Krasnobrodu przypominała najpewniej zachowaną do dziś architekturę Goraja. Domy przy pierzejach rynkowych były ustawione szczytowo, miały podcienia wsparte najczęściej na pięciu profilowanych słupach. Były przykryte dachami naczółkowymi z wyraźnie wysuniętymi daszkami okapowymi. Istniały tu także nieliczne domy z dachami dwuspadowymi, z mieszkalnymi poddaszami. Zabudowa ta uległa całkowitemu zniszczeniu w czasie I wojny światowej. W trakcie odbudowy prowadzonej po 1918 roku jedynie częściowo nawiązano do wcześniejszych tradycji architektonicznych. Odbudowywane przy rynku domy z podcieniami, ustawione zostały nie w układzie szczytowym, lecz w kalenicowym, tj. dłuższą ścianą podcieniową do pierzei. Dachy dwuspadowe zastąpiły tradycyjne dachy naczółkowe, pojawiły się też liczne mieszkalne facjatki, niekiedy z gankami znajdującymi się ponad dolną częścią połaci dachowej. Zabudowa z okresu międzywojennego została całkowicie zniszczona w czasie II wojny światowej i okupacji, zaś wskutek bezplanowej odbudowy w okresie powojennym, miasteczko utraciło wcześniejszy układ przestrzenny i oryginalny charakter urbanistyczno-architektoniczny.
Wyróżniające się obiekty
Zespół klasztorny oo. dominikanów, Kaplica Objawień, zespół pałacowo-parkowy na Podzamku, zespól kilkunastu figur i kapliczek.
Etnografia
Wykaz zabytków architektury ludowej
Spichlerz, modrzewiowy, kryty gontem, z 1795 roku, w środku ekspozycja wieńców dożynkowych.
Drewniane pługi i brony, sprzęt tkacki, malowane domowe skrzynie i kufry do przechowania odzieży, pszczele ule żłobione w potężnych pniach jodły – eksponowane w dziale Etnografia przy Muzeum Wsi Krasnobrodzkiej.
Sztuka ludowa, rękodzieło, rzemiosło i zajęcia ludności
Kalwaria Krasnobrodzka, mieści się w pobliżu klasztoru, u podnóża Chełmowej Góry. Na zalesionym sosną, świerkiem, jodłą i modrzewiem terenie o pow. ok. 2 ha znajduje się tu 16 stacji Męki Pańskiej z figurami ponadnaturalnej wielkości (w sumie – 84 postacie) wykonanymi z drewna lipowego przez współczesnego ludowego artystę, Lucjana Borutę z Drohiczyna, w 1981 roku.
Wieńce dożynkowe, których kolekcja mieści się w zabytkowym, modrzewiowym, krytym gontem spichlerzu z 1795 roku. Wieńce dożynkowe są dziękczynieniem Bogu i Matce Bożej za dar chleba. Co roku we wrześniu odbywają się w Krasnobrodzie dożynki diecezjalne, podczas których delegacje poszczególnych miejscowości z diecezji zamojsko-lubaczowskiej przychodzą do kościoła w barwnych strojach ludowych z wieńcami dożynkowymi. W ostatnich latach na uroczystości dożynkowe przybywa blisko 100 takich delegacji. Niektóre wieńce pozostają w krasnobrodzkiej parafii, tworząc ekspozycję.
Twórcy ludowi
Lucjan Boruta z Drohiczyna – poeta, autor figur z drewna lipowego do 16 stacji Kalwarii Krasnobrodzkiej.
Zabytki budownictwa i architektury
- Zespół pałacowo-parkowy na Podzamku
Zespół pałacowo-parkowy znajduje się w zachodniej części miasteczka, w miejscu zwanym Podzamek, w malowniczej dolinie. Obiekt wielokrotnie niszczony (m.in. w czasie najazdu szwedzkiego) i odbudowywany.
Zespół stanowi murowany, piętrowy budynek z kolumnowym portykiem, przekryty łamanym dachem polskim, otoczony parkiem w stylu angielskim, rozłożonym na powierzchni 2 ha. Barokowy pałac, wzniesiony w 1 połowie XVII wieku., był wielokrotnie przebudowywany. Zniszczony w 1914 roku pałac, został odbudowany w 1917 roku wg projektu Jana Koszyca-Witkiewicza. Obecnie posiada wyraźne cechy stylu klasycystycznego. W latach 70. XX wieku budynek został zaadaptowany na potrzeby Sanatorium Rehabilitacyjnego im. J. Korczaka, przeznaczonego dla dzieci reumatycznych.
Początkowo znajdował się tu mały zamek lub dwór o charakterze obronnym, wzniesiony prawdopodobnie przez Firlejów i pochodzący zapewne jeszcze sprzed czasów lokacji miasteczka. Kolejny właściciel Krasnobrodu Antoni Fortunat Tarnowski (od 1671 roku) przebudował stary dwór, przekształcając go w reprezentacyjną rezydencję. Powstał wówczas barokowy pałac na planie kwadratu o bokach ok. 40 m, kryty wysokim czterospadowym dachem polskim. Fasada budynku była dekorowana pilastrami i kolumnami z piaskowca. W rezydencji znajdowała się kaplica, zaś na piętrze mieściła się sala balowa.
Na przełomie XVIII i XIX wieku obiekt został ponownie przebudowany, zyskując elementy stylu klasycystycznego. Obok istniejącego dworu dobudowano wówczas oficynę, którą zespolono z wcześniejszym budynkiem przy pomocy ćwierćkolistego łącznika w formie galerii otwartej od frontu arkadami, przekrytej gontowym dachem.
W 1880 roku Krasnobród został zakupiony przez Kazimierza Fudakowskiego. Nowy właściciel osiedlił się tu w 1911 roku, w oficynie będącej wówczas w znacznie lepszym stanie niż główny budynek pałacowy. W 1914 roku budynki dworskie wraz za pałacem i świeżo urządzoną oficyną zostały całkowicie spalone przez wycofujące się z osady wojska rosyjskie. W 1917 roku Fudakowski rozpoczął częściową rekonstrukcję obiektu, z wykorzystaniem projektu przebudowy przygotowanego przez Jana Koszczyca-Witkiewicza jeszcze w 1913 roku. Odbudowany salon został wyposażony w meble w stylu Ludwika XVI. Do rezydencji sprowadzono też antyki należące niegdyś do książąt Oboleńskich, uratowane z Petersburga jeszcze przed rewolucją, a także zbiory porcelany kopenhaskiej. Na ścianach znajdowały się portrety członków rodziny Fudakowskich, wykonane przez lubelskiego malarza Henryka Wiercińskiego. W pałacu znajdowała się też biblioteka licząca kilka tysięcy woluminów. Pałac przetrwał lata okupacji. Po wojnie majątek Fudakowskich uległ reformie rolnej. Część dóbr została przekazana na własność chłopom, z części utworzono PGR, a pozostałą część ziemi wraz z pałacem i trzema budynkami mieszkalnymi przejęła Ubezpieczalnia Społeczna w Zamościu. Po remoncie, w budynku głównym prowadzone były kolonie letnie dla dzieci. W 1949 roku w budynku zorganizowano szkołę partyjną PPR. W 1950 roku pałac, park i budynki folwarczne przejął Wojewódzki Wydział Zdrowia, który po generalnym remoncie zorganizował tu Sanatorium Przeciwgruźlicze dla Dzieci. W 1952 roku sanatorium zostało zlikwidowane, a na jego miejsce powstał Dom Zdrowia dla Dzieci. Od 1954 roku prowadzony był kapitalny remont budynków, w których w 1957 roku utworzono Sanatorium Rehabilitacyjne dla Dzieci Reumatycznych. Wiosną 1958 roku w wyniku pożaru spowodowanego zwarciem elektrycznym, budynek główny został częściowo zniszczony, jednak już w lipcu tego samego roku, po prowizorycznym remoncie, sanatorium przyjęło dzieci na nowy turnus. W listopadzie 1971 roku został oddany do użytku tzw. Nowy Pawilon na 120 miejsc. W 1978 roku sanatorium zostało przemianowane na Sanatorium Rehabilitacyjne dla Dzieci. Obecnie w budynku pałacowym mieści się Samodzielne Publiczne Sanatorium Rehabilitacyjne dla dzieci im. Janusza Korczaka.
- Zespół klasztorny dominikanów z kościołem pw. Nawiedzenia NMP
Dominikanie zostali sprowadzeni do Krasnobrodu w 1664 roku przez ówczesnego właściciela miasta – wojewodę sandomierskiego Jana Zamoyskiego. W dniu 23 listopada wystawił on dokument dający podstawy prawne do założenia klasztoru dominikańskiego w Krasnobrodzie. Początkowo dominikanie rezydowali w drewnianym kościele, pobudowanym w lesie, w miejscu objawienia NMP. Budynek ten, spalony pod koniec 1680 roku przez Tatarów, został odbudowany w latach 1690–1699 z fundacji Marii Kazimiery z Zamoyskich Sobieskiej jako wotum wdzięczności za uzdrowienie. Kościół jest połączony z budynkiem klasztornym stojącym z jego lewej strony. W skład całego zespołu wchodzi także aleja wysadzana drzewami, prowadząca do złączonych ze sobą dwóch kaplic „na wodzie”, znajdujących się w miejscu objawienia się NMP.
Kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, murowany z cegły, otynkowany, jednonawowy, barokowy. Przy prezbiterium dwie zakrystie i skarbiec, nad nawą wieżyczka na sygnaturkę. W 1778 roku dobudowano kruchtę wraz z bramą wg projektu Jana Mauchera.
Nad wejściem do kościoła znajduje się napis po łacinie:
Panu Największemu i Najlepszemu. Kosztem i nakładem Najjaśniejszej Marii Kazimiery Królowej Polski, towarzyszki życia św. pamięci najjaśniejszego i najpotężniejszego w świecie Jana III Króla Polski, jako wypełnienie ślubu za odzyskane w tym miejscu przed cudownym obrazkiem, a już bezpowrotnie utracone zdrowie, ten święty przybytek został wzniesiony ku czci Najświętszej Dziewicy Maryi i poświęcony w roku 1699.
We wnętrzu pięć drewnianych, późnobarokowych ołtarzy, tj. imponujący ołtarz główny oraz cztery ołtarze boczne, wszystkie późnobarokowe. Ołtarz główny został wykonany z drewna sosnowego przez Jana Mauchera w latach 1774–1776. Znajdują się w nim cztery figury przedstawiające świętych: Jacka, Dominika, Wincentego Ferreriusza i Tomasza z Akwinu. W górnej części ołtarza widnieje obraz przedstawiający nawiedzenie św. Elżbiety przez Marię, pochodzący z XVIII wieku. W centralnej części ołtarza znajduje się cudowny obrazek Matki Bożej Krasnobrodzkiej, umieszczony na tle jego powiększonej kopii, wokół obrazka są umieszczone liczne wota. Obrazek został znaleziony w miejscu objawień NMP, po zniszczeniu przez Kozaków stojącej tu drewnianej kaplicy, wiosną 1649 roku. Od strony formalnej obrazek przypomina znajdujące się w Pinakotece Monach dzieło bolońskiego artysty Francesco Railboliniego.
Oryginalny obrazek o wymiarach 9 x 14 cm jest odbitką wykonaną metodą metalorytniczą na papierze mszalnym, przez nieznanego autora, w 1 połowie XVII wieku. Przedstawia on Matkę Boską adorującą leżące na ziemi Dziecię Jezus. Matka Boska z rozpuszczonymi włosami i rękami złożonymi na piersi, Dzieciątko Jezus wyciąga prawą rączkę w błogosławiącym geście. Nad postaciami Marii i Jezusa, w lewym rogu obrazka unosi się Duch św. w postaci gołębicy, w tle widoczny jest kościół. Całość obrazka wypełnia różany ogród. U dołu obrazu znajduje się łaciński napis: Dziecię piękniejsze od słońca. Dziewica jak słońce jaśniejąca. Oglądajcie na niebie i na ziemi Boga. Na ołtarzu, między kolumnami, po obu stronach obrazka, znajdują się napisy umieszczone w pozłacanych ramach: z lewej: Opuściłaś las i wodę, toś miejsce obrała, znak to jest iż nas kochasz i dawniej kochała i z prawej strony: Pośrodku lasu mieszkasz, tu rzeka łask płynie, nieznana niegdyś w lesie, tu obóz twój słynie.
Późnobarokowe ołtarze boczne, wykonane przez Jana Mauchera w latach 1774–1776: w pierwszym po lewej stronie znajduje się obraz św. Józefa, w drugim – obraz św. Anny, przesłaniany obrazem św. W. Ferreriusza. W pierwszym ołtarzu po prawej stronie znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, przesłaniany czasowo obrazem Matki Bożej Różańcowej oraz obraz św. Jacka; w drugim ołtarzu mieszczą się obrazy św. Walentego i św. Franciszka.
W kościele znajduje się także tzw. ołtarz soborowy z antepedium z XVII wieku pochodzący pierwotnie z prywatnej kaplicy Jana III Sobieskiego. Na ścianach znajdują się obrazy 12 apostołów oraz obrazy przedstawiające świętych: Antoniego, Mikołaja, Bartłomieja i Rocha.
Wewnątrz świątyni znajduje się także barokowa ambona w kształcie wazy, chrzcielnica o marmurowej podstawie z 1908 roku, zaś na chórze – 33-głosowe organy wykonane w 1975 roku przez Zygmunta Kamińskiego w Warszawie. W sezonie letnim odbywają się tu koncerty organowe pod kierownictwem artystycznym wybitnego organisty Marka Kudlickiego.
- Klasztor dominikanów
Przy kościele po lewej stronie znajduje się piętrowy budynek klasztorny wzniesiony na planie kwadratu, jednym swym skrzydłem przylegający do budynku świątyni. Obecnie obiekt ten jest użytkowany przez parafię – znajdują się tutaj mieszkania księży, sale katechetyczne oraz – od 1948 roku – mieszkania sióstr ze zgromadzenia Imienia Jezus. Na korytarzu górnego piętra klasztoru mieści się wystawa maryjna, przedstawiająca wszystkie polskie sanktuaria maryjne. Na dolnym korytarzu wystawa zdjęć z Ziemi Świętej. Na ścianach stacje Drogi Krzyżowej. Obok kancelarii wystawa sztuki sakralnej.
Przed klasztorem znajdują się dwie figury z piaskowca szydłowieckiego, przedstawiające Chrystusa Dobrego Pasterza i Jana Pawła II, wykonane w latach 1997–1998 przez Andrzeja Gontarza.
Z prawej strony kościoła znajduje się plac otoczony murem. Na placu tym, na murowanym podium, wybudowano ołtarz polowy, przy którym odbywają się doroczne uroczystości maryjne.
Od strony północnej, do kościoła przylegają budynki klasztorne. Na dolnym korytarzu klasztoru mieści się wystawa z Ziemi Świętej, zaś na piętrze – wystawa maryjna przedstawiająca sanktuaria maryjne w Polsce.
Na dziedzińcu klasztornym stoi modrzewiowy, kryty gontem spichlerz z 1795 roku, w którym mieści się część ekspozycji lokalnego muzeum parafialnego, z wystawą wieńców dożynkowych. Muzeum posiada także ekspozycję: geologiczną, przyrodniczą, wsi krasnobrodzkiej i garncarską.
- Kaplica Objawień Na Wodzie
Do kaplicy usytuowanej ok. 500 m od klasztoru prowadzi aleja Najświętszej Marii Panny, zwana też Aleją Kasztanową. Usytuowane są przy niej kaplice: św. Onufrego (zbudowana na planie czterolistnej koniczyny), oraz kaplice św. Anny i św. Antoniego. Pochodząca z XVIII wieku Kaplica Na Wodzie, nazywana też Kaplicą Objawień, znajduje się w miejscu, gdzie w 1640 roku Matka Boża objawiła się Jakubowi Ruszczykowi. Obok kaplicy znajduje się figura przedstawiająca to objawienie.
Kaplica św. Rocha z Montpellier
Drewniana kaplica kryta gontem, wybudowana w 1935 roku w stylu zakopiańskim z fundacji ówczesnego właściciela majątku – Kazimierza Fudakowskiego. Stanęła w miejscu starej, zniszczonej kaplicy. Znajduje się ona w odległości ok. 2,5–3 km od klasztoru, na terenie Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego, na zboczu leśnym, w miejscu zwanym Zagórze. Wewnątrz znajduje się ołtarz z obrazem św. Rocha, powstały prawdopodobnie w XVII wieku we Francji i stanowiący najpewniej jeden z darów królowej Marysieńki dla krasnobrodzkiej świątyni. Obecny wygląd kaplicy św. Rocha to efekt gruntownej przebudowy dokonanej przez senatora Kazimierza Fudakowskiego w 1935 roku, zaś swój obecny wygląd zawdzięcza proboszczowi prałatowi ks. Romanowi Marszalcowi.
Początki kultu św. Rocha datują się na XVII wiek i związane są z osobą Marii Kazimiery Sobieskiej. Według przekazów, podczas panującej zarazy dżumy Marysieńka ufundowała nad źródełkami kaplicę i kazała umieścić w niej obraz św. Rocha – patrona ludzi chorych na choroby zakaźne. Z kaplicą św. Rocha związane są też dzieje powstania styczniowego. 24 marca 1863 roku miała tu miejsce bitwa powstańców z oddziału Lelewela-Borelowskiego z wojskami carskimi. Podczas tych walk zginęło 43 powstańców. Odpust św. Rocha odbywa się w niedzielę po 16 sierpnia.
- Kalwaria Krasnobrodzka
W pobliżu klasztoru, u podnóża Chełmowej Góry, znajduje się Kalwaria Krasnobrodzka, składająca się z szesnastu stacji drogi krzyżowej. Ostatnia stacja, usytuowana centralnie, upamiętnia fakt zmartwychwstania Jezusa. Monumentalnej wielkości figury zostały wykonane z drewna lipowego przez ludowego artystę Lucjana Borutę z Drohiczyna, będącego też autorem krzyża na Chełmowej Górze.
Cmentarz przykościelny z kaplicą, dzwonnicą i figurą kamienną z 1646 roku
- Cmentarz parafialny
Znajdują się tu mogiły wojenne z okresu powstania styczniowego, a także I i II wojny światowej. Pomnik z rzeźbą orła trzymającego w dziobie wieniec laurowy upamiętnia 45 powstańców, którzy polegli w bitwach z wojskami rosyjskimi w okresie od marca 1863 do stycznia 1864 roku. Znajdują się tu także mogiły 37 żołnierzy armii austriackiej i 50 żołnierzy rosyjskich poległych w 1915 roku, a także groby 491 żołnierzy Wojska Polskiego poległych w czasie kampanii wrześniowej.
- Zespół kilkunastu figur i kapliczek znajdujących się na ulicach Krasnobrodu, wśród nich m.in.: figura św. Wincentego Ferreriusza z 1779 roku (przy zbiegu ulic 3 Maja i Lelewela); figura św. Jana Nepomucena z 1882 roku (przy ul. 3 Maja).
- Spichlerz modrzewiowy z 1795 roku.
Nieistniejące
- Cerkiew (ul. 3 Maja)
W1870 – z inicjatywy władz carskich, w Krasnobrodzie została wybudowana duża cerkiew murowana, która zastąpiła starą cerkiew drewnianą, sprzed 1750 roku. Dziś w miejscu gdzie znajdowała się cerkiew znajduje się figura przydrożna.
- Synagoga (ul. 3 maja)
Pierwsza drewniana synagoga została wzniesiona przed końcem XVI wieku. Dzieje budynku nie są znane, wiadomo jedynie, że w XVIII wieku spłonęła, a jej pozostałości rozebrano. Na początku XIX wieku wzniesiono nową synagogę. Był to murowany budynek z okazałym, dwukondygnacyjnym, łamanym dachem, krytym gontem. Obszerna sala modlitw nakryta była płaskim stropem, wspartym na czterech drwnianych słupach. Od strony zachodniej poprzedzała ją dwukondygnacyjna przybudówka, mieszcząca w przyziemiu przedsionek, a nad nim babiniec. Drugi babiniec znajdował się w przybudówce usytuowanej od północy. Bim i aron ha-kodesz były drewniane, nosiły znamiona stylu barokowego. Synagoga została zniszczona w 1943 roku.
- Bejt ha-midrasz (ul. 3 maja)
Pod koniec XVI wieku obok synagogi zbudowany został gminny bejt ha-midrasz. Spłonął podczas działań wojennych w 1915 roku. W okresie międzywojennym został odbudowany. Ponownie zniszczony w czasie II wojny światowej.
W okresie międzywojennym w mieście znajdowała się także mykwa oraz rzeźnia rytualna.
- Stary cmentarz żydowski
Został założony w Krasnobrodzie najprawdopodobniej wkrótce po osiedleniu się w mieście ludności wyznania mojżeszowego, tj. w 2 połowie XVI wieku. Działająca do końca XVIII wieku nekropolia znajdowała się poza obrębem miastem. W czasie II wojny światowej cmentarz został niemal całkowicie zniszczony, do dziś zachował się jeden nagrobek. Po zamknięciu starego cmentarza, na początku XIX wieku w Krasnobrodzie założono nowy kirkut. Był on usytuowany na wzniesieniu, przy drodze prowadzącej do Wólki Husińskiej, na południe od miasta. Nekropolia była użytkowana do czasów okupacji. Została całkowicie zniszczona przez okupantów, którzy wykorzystali pochodzące stąd macewy do utwardzania dróg. Do dziś przetrwały jedynie szczątki dwóch macew. Teren dawnego kirkutu porasta las.
Zabytki ruchome
Ołtarz główny w kościele NMP, późnobarokowy, wykonany z drewna sosnowego przez Jana Mauchera w latach 1774–1776. Znajdują się w nim cztery figury przedstawiające świętych: Jacka, Dominika, Wincentego Ferreriusza i Tomasza z Akwinu. W górnej części ołtarza widnieje obraz przedstawiający nawiedzenie św. Elżbiety przez Marię, pochodzący z XVIII wieku. W centralnej części ołtarza znajduje się cudowny obrazek Matki Bożej Krasnobrodzkiej, umieszczony na tle jego powiększonej kopii, wokół obrazka są umieszczone liczne wota.
Cztery ołtarze boczne w kościele NMP, późnobarokowe, drewniane, wykonane przez Jana Mauchera w latach 1774–1776. W pierwszym ołtarzu po lewej stronie znajduje się obraz św. Józefa, w drugim ołtarzu – św. Anny, przesłaniany obrazem św. Wincentego Ferreriusza. W pierwszym ołtarzu po prawej stronie znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, przesłaniany czasowo obrazem Matki Bożej Różańcowej oraz obraz św. Jacka; w drugim ołtarzu mieszczą się obrazy św. Walentego i św. Franciszka.
Ołtarz soborowy w kościele NMP, z antepedium z XVII wieku, pochodzący pierwotnie z prywatnej kaplicy Jana III Sobieskiego.
Na ścianach świątyni znajdują się obrazy dwunastu apostołów oraz obrazy przedstawiające świętych: Antoniego, Mikołaja, Bartłomieja i Rocha.
Ambona w kościele NMP: wewnątrz świątyni znajduje się także barokowa ambona w kształcie wazy.
Ołtarz z obrazem św. Rocha w kaplicy św. Rocha w Zagórzu.
Ołtarz z obrazem św. Rocha powstał prawdopodobnie w XVII wieku we Francji i stanowił najpewniej jeden z darów królowej Marysieńki Sobieskiej.
Wartości niematerialne
Wydarzenia i miejsca historyczne
Pałac w Podzamku był miejscem spotkań Marii Kazimiery Zamoyskiej (późniejszej Marysieńki Sobieskiej) z Janem Sobieskim. Sobieski przebywał tu m.in. w maju 1668 i czerwcu 1671 roku, stąd wysyłał listy do ukochanej. W krasnobrodzkim pałacu przebywali też m.in. król Stanisław Leszczyński i August II Mocny.
W czasie powstania styczniowego, 24 marca 1863 roku, oddział powstańczy Marcina Lelewela-Borelowskiego stoczył w pobliżu kaplicy św. Rocha krwawą bitwę z Moskalami. W wyniku bitwy poległo 42 powstańców, natomiast Moskale stracili kilkakrotnie więcej żołnierzy. Poległym powstańcom na ich mogile społeczeństwo Krasnobrodu w 1930 roku wystawiło pomnik kuty w kamieniu. Przedstawia on orła trzymającego w dziobie rozerwane kajdany.
W czasie pierwszej wojny światowej, 26 czerwca 1915 roku została stoczona w Krasnobrodzie bitwa Austriaków z Rosjanami. W trakcie jej trwania został zniszczony Krasnobród-Podzamek i znajdująca się tam rezydencja dziedzica Kazimierza Fudakowskiego. Poległych żołnierzy obu nacji zwycięzcy Austriacy pochowali na miejscowym cmentarzu, stawiając na grobach istniejące do dzisiaj żelazne krzyże.
Krasnobród w czasie kampanii wrześniowej przechodził z rąk do rąk. We wrześniu 1939 roku miały miejsce w Krasnobrodzie i okolicznych miejscowościach dwie bitwy stoczone z Niemcami przez polskich żołnierzy z Armii Lublin, Kraków i Modlin. W obiektach klasztoru zlokalizowano szpital, w którym jednocześnie przebywało około 2 tys. rannych żołnierzy polskich i niemieckich. Na miejscowym cmentarzu spoczywają ciała 498 poległych polskich żołnierzy.
23 września 1939 roku oddział kawalerii 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich w okolicy Kaplicy Na Wodzie stoczył zwycięską bitwę z kawalerią niemiecką, opanowując Krasnobród i umożliwiając innym wojskom przemarsz dalej w kierunku granicy z Rumunią i Węgrami. Była to ostatnia w historii Europy bitwa, podczas której walczyły pomiędzy sobą oddziały kawalerii.
W lutym i marcu 1943 roku, w ramach akcji wysiedleńczej, Niemcy pacyfikowali Krasnobród, zaś 5 lipca wysiedlili większość mieszkańców. Przeciwko prowadzonej akcji wysiedleńczej wystąpiły oddziały Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich, które stoczyły kilka bitew partyzanckich z Niemcami, m.in. pod Zaborecznem, Różą, Wojdą i Lasowcami.
Miejsca związane z wybitnymi postaciami
Maria Kazimiera d'Arquien (1641–1716) – później: Marysieńka Sobieska; była córką francuskiego markiza Henry'ego Alberta de La Grange d'Arquien i Franciszki de la Châtre. Do Polski przybyła w wieku pięciu lat, jako dama dworu Ludwiki Marii Gonzagi, żony króla Jana Kazimierza Wazy. W 1658 roku poślubiła wojewodę sandomierskiego Jana Sobiepana Zamoyskiego. Po jego śmierci, w 1665 roku wyszła za mąż za Jana Sobieskiego. Jako królowa Polski (koronowana 2 lutego 1676 roku) wspierała politykę mającą doprowadzić do sojuszu polsko-francuskiego. W 1699 roku wyjechała do Rzymu, a następnie do Francji. Zmarła w styczniu 1716 roku w Blois.
Jan III Sobieski (1629–1696)
Jan III Sobieski, król polski od 1674 roku, syn Jakuba, kasztelana krakowskiego i Teofili Daniłowiczówny, wojewodzianki ruskiej, wnuczki hetmana S. Żółkiewskiego. Od 1648 roku walczył jako dowódca chorągwi pod Zborowem, Beresteczkiem, Żwańcem i Ochmatowem. W bitwie warszawskiej ze Szwedami (1656) dowodził własnym pułkiem. W 1665 roku ożenił się z Marią Kazimierą d'Arquien, w tym samym roku został marszałkiem koronnym, zaś rok później otrzymał buławę hetmana polnego koronnego. W 1667 roku przeprowadził kampanię przeciw wojskom tatarsko-kozackim, zakończoną zwycięską obroną Podhajec, po której został mianowany hetmanem wielkim koronnym. W 1671 roku odniósł zwycięstwa nad Tatarami pod Bracławiem i Kalnikiem. W 1673 roku zwyciężył pod Chocimiem nad wojskami tureckimi, co pozwoliło na częściową rewizję traktatu w Buczaczu i przyniosło hetmanowi koronę królewską po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Po wstąpieniu na tron dokonał zwrotu w dotychczasowej polityce państwa. We Francji szukał sojusznika do walki z Brandenburgią o Prusy Wschodnie i Austrią o Śląsk. Przeciwko jego planom wystąpiła grupa magnatów, pod naciskiem której król zawarł polsko-austriackie przymierze, co przyniosło m.in. zwycięstwo nad Turkami pod Wiedniem (1683). W 1686 roku Sobieski zawarł pokój wieczysty z Rosją. Należał do najwybitniejszych królów i dowódców wojskowych w historii Rzeczypospolitej, był też mecenasem kultury i sztuki.
Nazwy historyczne
Podzamek, Podklasztor, Dominikanówka
Legendy
Jedna z miejscowych legend ludowych mówi o podziemnym przejściu wybudowanym w XVII wieku, prowadzącym od klasztoru do pałacu w Podzamku. Przejście to miało zapewnić bezpieczeństwo zarówno mieszkańcom klasztoru, jak i pałacu podczas częstych najazdów Tatarów i Kozaków.
Według miejscowych legend przebywający kilkakrotnie w 1671 roku w pałacu w Podzamku Jan III Sobieski, sadził własnoręcznie najstarsze lipy rosnące na terenie obecnego sanatorium.
Wśród miejscowej ludności krążą też legendy o skarbie ukrytym przez ostatnich właścicieli pałacu – rodzinę Fudakowskich.
Tradycyjne umiejętności i zajęcia ludności mające wpływ na życie społeczności lokalnej
Garncarstwo krasnobrodzkie
Począwszy od XVII wieku, Krasnobród był słynnym ośrodkiem garncarskim. Na przełomie XVIII i XIX wieku wytwarzano tu gonty, kafle porcelanowe (do 1886 roku). Ostatni garncarz zmarł w 1985 roku. W miejscowym muzeum znajduje się ekspozycja pokazująca kunszt artystyczny zanikającego rzemiosła. Wśród muzealiów znajdują się m.in. tzw. siwaki, ozdobne dzbanuszki i dwójniaki, a także zwierzęta i ptaszki, tzw. zezule.
Eksponaty pochodzą z pamiątek rodzinnych po nieżyjących już garncarzach.
Meblarstwo
Wytwarzano tu dekorowane roślinnymi ornamentami tzw. skrzynie krasnobrodzkie. Na przełomie XVIII i XIX wieku działała tu fabryka mebli giętkich i posadzek.
Muzea – archiwalia – księgozbiory – kolekcje prywatne
Krasnobrodzkie Muzeum Parafialne
Powstało w latach 1989–1994 z inicjatywy ks. Romana Marszalca. Znajduje się tam sześć ekspozycji, w tym m.in. etnograficzna – gromadząca dawne sprzęty gospodarcze (pługi, brony, sprzęt tkacki, skrzynie i kufry do przechowania odzieży) i paleontologiczna – gromadząca skamieniałości roślin i zwierząt, w sumie ponad sto eksponatów pochodzących z krasnobrodzkich kamieniołomów; garncarska – pokazująca kunszt artystyczny tego tradycyjnego dla Krasnobrodu, a obecnie zanikającego rzemiosła; a także ekspozycja przyrodnicza, prezentująca ponad 250 gatunków roślin i wiele gatunków zwierząt występujących na terenie Roztocza. W osobnym pomieszczeniu, tj. w zabytkowym spichlerzu z 1795 roku, mieści się kolekcja wieńców dożynkowych wytwarzanych przez lokalnych twórców.
Literatura
- Górak J., Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
- Koprukowniak A., Obraz miasteczek lubelskich 1795–1915, [w:] W Lubelskiem 1795–1918, red. A. Koprukowniak, Lublin 2000.
- Pawłowski A., Roztocze, Puszcza Solska, Lasy Janowskie i Wyżyna Wołyńska (część polska). Przewodnik turystyczny, Warszawa 2000.
- Słoniewski E., Wędrówki po Ziemi Krasnobrodzkiej. Przewodnik turystyczny, Krasnobród 1998.
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, J. Krzywicki, wg planu F. Sulimierskiego, Warszawa 1880–1902.
- Tarnogród, in: Pinkas Hakehillot: Encyclopedia of Jewish Communities, Poland, Volume VII, pp. 513–515, [online:] http://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland/pol7_00513.html, [dostęp:] 19.05.2014.
- Tyrka Z., Rodzik J., Krasnobród. Mała monografia miasta, Lublin 1998.
Archiwalia:
- Archiwum Państwowe w Lublinie; Opis statystyczny miasta Krasnobrodu 1860 r., RGL Adm. 1672.
- Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Społeczno-Polityczny, dokumenty dotyczące gminy żydowskiej, sygn. 729–730; sygn. 839; Wydział Komunikacyjno-Budowlany, dokumenty dotyczące budynków żydowskich, sygn. 2770; sygn. 2770.
- Archiwum Państwowe w Zamościu, Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjne w Lublinie, Zakład Terenowy w Zamościu, plan Krasnobrodu, sygn. 143.
- AGAD KRSW 3195 b. Kopie przywilejów miast guberni lubelskiej, 1821 r. Miasto Krasnobród, nr 11, k. 147–149.
- Archiwum Parafialne: Księgi metrykalne: chrztów od r. 1844; małżeństw od r. 1845, zmarłych od r. 1811; Kronika parafialna od r. 1945.
Źródła internetowe:
- http://www.krasnobrod.pl/krasnobrod.php?get=page,,13, [dostęp:] 19.05.2014.
- http://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland/pol7_00513.html, [dostęp:] 19.05.2014.
- http://www.kirkuty.xip.pl/krasnobrod.htm, [dostęp:] 19.05.2014.
- http://polin.org.pl/27,cities/?PHPSESSID=d3942f03c0ceaaaa49b80d5da704365b, [dostęp:] 19.05.2014.
- http://www.roztocze.info/indeks-miejscowosci/krasnobrod.html, [dostęp:] 19.05.2014.
- http://www.zamosc.opoka.org.pl/mapa/krasn/4.htm, [dostęp:] 19.05.2014.
- http://www.roztocze.pol.lublin.pl/Roztocze/slownik.html, [dostęp:] 19.05.2014.
- http://www.krasnobrod.pl/krasnobrod.php?get=page,,7, [dostęp:] 19.05.2014.