Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Grodzka 21 w Lublinie (Brama Grodzka)

Historia nieruchomości zlokalizowanej w Lublinie przy ulicy Grodzkiej 21 oraz budynku Bramy Grodzkiej.

Dokumentacja została sporządzona na podstawie materiałów archiwalnych przechowywanych w Archiwum Państwowym w Lublinie oraz na podstawie archiwów Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”: programu Historia Mówiona i Pracowni Ikonografii. Dokumentacja powstała na potrzeby projeku „Archiwum Miasta”.

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dawny numer policyjny: 105

Numer hipoteczny: 686 bądź 616

Numer przed 1939: Grodzka 21

Numer po 1944:

Numer obecny: Grodzka 21

grodzka 21Grodzka 21 na mapie Lublina z 1928 roku

FunkcjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lokale handlowe i rzemieślnicze w latach 1918–1940.

Karta realności z 11 grudnia 1940 roku [Inspekcja budowlana, sygn. 1675]: 1940 – zakład farbiarski

Historia budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Właściciele

dane z 12 października 1896 roku – Nisenbaum

1915 – Klajnman i inni

Lokatorzy według wyznania, płci i wieku w 1940 roku

Ogólna ilość mieszkańców 59

Żydów 59

Mężczyzn 17

Kobiet 21

Dzieci do lat 6 włącznie 10

Dzieci do lat 7-18 włącznie 11

Mieszkańcy nieruchomości według zawodu w 1940 roku

Robotnicy: 2 (na parterze), 1 (na piętrze).

Kupcy i przemysłowcy: 1 (na piętrze).

Rzemieślnicy: 1 (na parterze), 3 (na piętrze).

Inne zawody: 2 (na piętrze).

Bez zawodu: 1 (na parterze), 1 (na piętrze).

Dodatkowe informacje

Inspekcja budowlana

Pismo z 30 listopada 1938 roku do Starostwa Grodzkiego w Lublinie, sporządzone przez Chemi Frajzyngiera, jednego z lokatorów domu przy ul. Grodzkiej 21. Pisze on, iż właściciele budynku rozpoczęli roboty, mające na celu przeprowadzenie w jego mieszkaniu rur kanalizacyjnych i zamianę pomieszczenia na ubikację, a jemu wraz z rodziną w tej sytuacji grozi wyrzucenie na bruk. Z uwagi na porę roku, ciężki stan zdrowia, zarówno jego, jak i jego rodziny, oraz brak środków do życia, wnosi on o interwencję i nakłonienie właścicieli do przerwania prac, bądź o przydzielenie petentowi innego lokum. Na piśmie znajduje się kilka odręcznych adnotacji, w większości nieczytelnych, jedna z nich mówi jednak o wycofaniu powyższej skargi 7 stycznia 1939 roku.

Protokół oględzin sporządzony 14 kwietnia 1939 roku przez Zarząd Miejski w Lublinie, Wydział Budownictwa, Oddział Inspekcji Budownictwa – dotyczący domu przy ul. Grodzkiej 21, należącego do sukcesorów Klajnmana, w obecności właścicieli. Termin usunięcia stwierdzonych uchybień wyznaczono do dnia 1 czerwca 1939 roku.

Zaświadczenie z 8 czerwca 1944 roku wydane przez Komisarycznego Burmistrza Miasta Lublina, Wydział Budownictwa, Oddział Inspekcji – do Urzędu Mieszkaniowego dla nie-Niemców w Lublinie, dotyczące stanu budynku przy ul. Grodzkiej 21 ściśle związanego z Bramą Grodzką. Wynika z niego, że wprawdzie budynek nie grozi zawaleniem, jednakże przejście pod Bramą zostało wstrzymane ze względu na brak dachu nad sklepieniem i pęknięcia w tymże sklepieniu. W związku z tym zostało otwarte przejście boczne z ulicy Grodzkiej na ulicę Podwale, biegnące przez suterenę domu przy ulicy Grodzkiej. Przejście to jest jednak niewygodne, sklepienie nad nim jest zarysowane, a poza tym jest ono niebezpieczne („w ostatnich dniach zaszedł [...] wybuch jakiegoś przyrządu wybuchowego podłożonego”). W tych warunkach należy uznać starania mieszkańców domu przy ul. Grodzkiej 21 o zmianę mieszkania za zasadne.

Zaświadczenie z 15 czerwca 1944 roku wydane przez Komisarycznego Burmistrza Miasta Lublina, Wydział Budownictwa, Oddział Inspekcji potwierdzające, iż Brama Grodzka, nad którą znajduje się mieszkanie nr 7, posiada w sklepieniach niebezpieczne rysy, ponadto brak jej przykrycia dachem. Z tego też powodu przejazd i przejście pod nią zostały wstrzymane. Pismo wydane jednemu Feliksowi Siebielec, do przedłożenia w Urzędzie Mieszkaniowym i otrzymania przydziału innego mieszkania.

Opis budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Karta realności z 11 grudnia 1940 roku

Położenie: Grodzka 21

Powierzchnia ogółem: 328 m kw., w tym:

– zabudowana: 248 m kw.

– niezabudowana: 80 m kw.

Długość frontu: 25 mb (głębokość 20 mb)

Budynek frontowy

Liczba kondygnacji: 2

– 1 główna klatka schodowa

Liczba mieszkań: 12, w tym:

– 8 mieszkań — 1 izba,

– 3 mieszkania — 2 izby,

– 1 mieszkanie — 3 izby

Liczba izb: 17

Liczba piwnic: 4

Liczba suteren niemieszkalnych: –

Liczba strychów: 1

Dopisek: Borensztein Channa? (ur. 1870), spadkobiercy Szlomy Kleimana, spadkobiercy Szmula Kleimana, ul. Grodzka 21

Fragmenty relacji mówionychBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bogdan Stanisław Pazur

„Życie się toczyło przede wszystkim na ulicy. Handel też. Były sklepy, kawiarnie, piwiarnie, ale na ulicy, tutaj w Bramie Grodzkiej po lewej stronie była sodówka, miała ją pani Arbuzowa, sprzedawała też jedno z pyszności, makagigi. To takie z maku robione, też to było dobre, teraz się tego nie spotyka. «Bajgli, bajgli» nosiły w koszyku Żydówki, zresztą na tej Psiej Górce sprzedawały, oprócz «abubałecaj», «bajgli, bajgli» zachwalały swój towar, nosiły w dużych koszach, na sznureczkach, nieraz mama w przypływie dobroci kupiła dwa sznureczki. Po prawej stronie Bramy Grodzkiej była sala tańca. Gdzieś tutaj przychodzili starsi panowie i panie, przychodzili na tańce, ale ludzie też mieszkali, ale sala tańca też była. Miał ją Szame Grajer, tą salę tańca. Z Bramy Grodzkiej, jak się wychodziło, to teraz jest wiadukt, przedtem to była tzw. Psia Górka, taka górka, co w lewo się schodziło do ulicy Szerokiej, a w prawo do ulicy Zamkowej. Tam był targ”.

Przeczytaj>>> cały fragment relacji świadka historii

Cyprian Skwarek

„Tutaj na wschód idąc Krakowskim, tak jak teraz jest Brama Krakowska, Rynek, ulica Grodzka, Brama Grodzka, w Bramie Grodzkiej stały Żydówki, sprzedawały jabłka kwaszone, na które znowu chodziliśmy, bo mnie to osobiście bardzo smakowały, te jabłka były kwaszone razem z kapustą w beczce i one miały taki specyficzny smak. Ulica Grodzka poza Bramą Grodzką przechodziła w ulicę dość stromo schodzącą i wchodziło się w ulicę Szeroką. Była ona rzeczywiście szeroka w stosunku do pozostałych ulic w tej dzielnicy, którą my nazywaliśmy dzielnicą żydowską, bo to była w 95 proc. zamieszkała przez Żydów. Był tam handel, ludzie chodzili z tymi tacami przed sobą — tam były makagigi, bardzo dużo tych takich ludzi, głównie to byli ci, którzy mieszkali w tych drewnianych domach, to oni chodzili tutaj blisko Bramy Grodzkiej”.
Przeczytaj>>> cały fragment relacji świadka historii

Adam Sulak

„[…] Do tej ulicy Grodzkiej dochodziło się, w końcu widać było tę bramę, tzw. żydowską, ona kiedyś się tak nazywała. Nie była tak imponująca jak dzisiaj, widać było, że jest to taki przysadzisty, stary twór, szary, czasem był trochę oświetlony, ale na ogół był szary, i przez tą bramę przechodziło się. Właściwie człowiek musiał uważać, żeby się nie pośliznął, bo tam było niezbyt przyjemnie spadek duży, kamienia wielkie, okrągłe, wyślizgane kocie łby, i schodziło się na dół i tam zaczynało się dopiero to właściwe takie, bardzo gęste, to żydowskie środowisko. [...] Pamiętam Bramę Grodzką, chodziłem tutaj, tak jak powiedziałem, tu był ten zapach. To nie było utrzymane tak jak należy, po prostu brudy niektóre ściekały po wierzchu, płynęły po wierzchu, mydliny, bo tu dużo było właśnie takich ścieków tego typu, gospodarczych, i to wszystko śmierdziało. I to wszystko pamiętam, do dzisiaj to pamiętam”.

Przeczytaj>>> cały fragment relacji świadka historii

Julia Hartwig

Stare Miasto było w ogóle bardzo tajemnicze ze względu na to, że było tam dużo ludności żydowskiej, bardzo dużo biedoty żydowskiej. Tam kwitł handel na ulicy, pod Bramą Grodzką były małe sklepiki ciemne, przed którymi stali właściciele i zachęcali do kupowania, to samo było na Lubartowskiej, Lubartowska była takim miejscem handlowym, ja tam rzadko bywałam, ale pamiętam, że robiło to wrażenie na mnie bardzo egzotyczne — tam się kupowało materiały, tam były sklepy najróżniejszego rodzaju, zawsze tam można było coś kupić taniej, a w każdym razie klient był bardzo mile widziany. Najbardziej tajemnicze to były dla mnie te okolice Bramy Grodzkiej i właściwie te miejsca, które się odwiedzało tak rzadko, które były takie niezwykłe, to działało na moją wyobraźnię”.

Przeczytaj>>> cały fragment relacji świadka historii

Krystyna Modrzewska

„Mówiąc o Starym Mieście, mówię o ulicy Grodzkiej najdalej. Dalej nie miało się powodów schodzić. Tego nie pamiętam. Pamiętam tylko tuż za Bramą Grodzką drewniane rudery z galeryjkami, koślawe przybudówki, ubikacje typu wychodek. Sprawiało to wrażenie dużej nędzy i zaniedbania. O nędzy wiedziałam od ojca, który wzywany do takiego pacjenta, nie miał czasami odwagi wziąć honorarium, bo wiedział, że jeżeli weźmie 5 zł, bo tyle kosztowała wizyta domowa, to nie będą mieli pieniędzy na wykupienie recepty. [...] I jeszcze czasem w Bramie Grodzkiej lub Krakowskiej kupowało się bajgle, czyli obwarzanki z parzonego ciasta, bardzo dobre. [...] Tuż za Bramą Grodzką były tzw. antykwarnie, czyli antykwariusze, którzy zajmowali się skupowaniem i remontowaniem starych mebli. Starych przedmiotów, kandelabrów, lichtarzy z XIX, XVIII wieku i jeżeli ktoś chciał sobie urządzić mieszkanie w jakimś stylu, to u nich”.

Przeczytaj>>> cały fragment relacji świadka historii

Kartografia i planyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

plan Lublina z 1716 roku według C. d‘Orkena – w posiadaniu Biblioteki im. H. Łopacińskiego w Lublinie, zbiory specjalne, nr 164.

plan Lublina z 1783 roku według Jana Nepomucena Łęckiego – kopia w posiadaniu Archiwum Państwowego w Lublinie, Plany m. Lublina, nr 3.

– plan miasta Lublina z ok. 1823 roku, oryginał nieznany, neg. ISPAN, nr 8440 – ze zbiorów Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości.

– projekt sklepów przy Bramie Grodzkiej z 1832 roku według Leonarda Szawłowskiego w posiadaniu Archiwum Głównym Akt Dawnych, KRSW, vol. 3735 [zbiory kartograficzne].

– projekt urządzenia sklepu i wejścia z podwórza nr 102 z 13–25 sierpnia 1844 roku według Pliszczyńskiego – w posiadaniu Archiwum Państwowego w Lublinie, Magistrat m. Lublina, nr 700.

– plan sytuacyjny domu nr 482 w Lublinie z 13–25 maja 1860 roku według T. Modrzewskiego – w posiadaniu Archiwum Państwowego w Lublinie, Magistrat m. Lublina, nr 2507.

– plan Bramy Grodzkiej, rzut przyziemia (w stopach rosyjskich) z 11–23 stycznia 1861 roku według T. Modrzewskiego – Tamże.

Situacjonnyj płan czasti goroda Liublina s pokazaniem miestnostiej pod Nr Nr 103, 104, 105 – na podstawie planu z 1827 roku wykonał w 1869 roku O. Krzycki – w posiadaniu Archiwum Państwowego w Lublinie, Plany miasta Lublina, nr 234.

– odręczny rzut fundamentów przedbramia od strony zamku [w:] Hieronim Łopaciński, Z dziejów cechu kamieniarskiego w Lublinie, [w:] Sprawozdania Komisji do Badań Historii Sztuki 1900, s. 260, plany Bramy Grodzkiej: 3 rzuty poziome, przekrój podłużny elewacja – 1:50 [1939 rok?] – w posiadaniu Archiwum Państwowego w Lublinie, Inspekcja Budowlana, nr 1685.

– przekroje poprzeczne przez Bramę Grodzką i sąsiednią zabudowę, 1:100, z naniesieniem kawern i zabezpieczeń – wyk. Geoprojekt Warszawa w 1961 roku, w posiadaniu MZBM, nr 55.

– współczesne pomiary dołączone do inwentaryzacji Grodzka 36, w tym inwentaryzacja Bramy 1:100 [3 rzuty, elewacje, przekroje], wyk. Edward Drygałło w 1980 roku, w posiadaniu PKZ oraz MZBM, nr 28/2b.

Materiały ikonograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Prace plastyczne:
– Brama Grodzka – wyrys z obrazu Pożar Miasta Lublina, w posiadaniu oo. dominikanów w Lublinie, odrys B. Skibińska
– Brama Grodzka (reprodukcja), autor: Aleksander Gierymski, źródło: „Tygodnik Ilustrowany” 1887, nr 1
– Brama Grodzka, autor: Marian Trzebiński, 1910, własność: Muzeum Lubelskie
– Brama Grodzka, autor: Marian Trzebiński, 1912, źródło: „Tygodnik Ilustrowany”, nr 1
– Brama Grodzka, autor: Konstanty Kietlicz-Rajski, 1915, własność: Muzeum Lubelskie
– Brama Grodzka od strony Starego Miasta, rysunek tuszem, autor: Karl Richard Henker, 1917, źródło: reprodukcja z książki M. Bałabana Żydowskie miasto w Lublinie
– Fragment bazaru przy Bramie Grodzkiej, litografia, autor: Jan Kanty Gumowski, 1917, własność: Muzeum Lubelskie
– Brama Grodzka, rysunek ołówkiem, autor: Lionel Reiss, ok. 1920
– Brama Grodzka, autor: Kazimierz Wiszniewski, 1928, własność: Muzeum Lubelskie
– "Don Kichot w Lublinie", autor: Juliusz Kurzątkowski, ok. 1939, własność: Muzeum Lubelskie
– Brama Grodzka, autor: Leon Wyczółkowski, 1930, własność: Muzeum Lubelskie
– Brama Grodzka, autor: Zenon Kononowicz, 1938, własność: Muzeum Lubelskie


Fotografie przedwojenne:
– Brama Grodzka, autor: nieznany, początek XX wieku, źródło: zbiory Instytutu Sztuki PAN
– Brama Grodzka, autor: nieznany, ok. 1917, źródło: kolekcja Archiwum Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”
– Brama Grodzka, pocztówka, autor: Jan Bułhak, 1921, własność: Archiwum Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”
– Brama Grodzka, autor: nieznany, lata 30., źródło: kolekcja Symchy Wajsa
– Brama Grodzka, autor: Wiktor Ziółkowski, ok. 1937, własność: Muzeum Lubelskie
– Brama Grodzka, autor: Edward Hartwig, ok. 1938, własność: Ewa Hartwig-Fijałkowska
– Brama Grodzka, autor: nieznany, przed 1939, własność: Danuta Kowal
– Brama Grodzka, autor: nieznany, przed 1939, własność: Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie
– Brama Grodzka, seria pocztówkowa, autor: Tadeusz Przypkowski, przed 1939, źródło: kolekcja Archiwum Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”
– Brama Grodzka, autor: nieznany, przed 1939
– Brama Grodzka, autor: nieznany, przed 1939, własność: Teresa Miernowska
– Grodzka 21 po odnowieniu, zdjęcie z albumu Zdjęcia z Robót konserwatorskich Starego Miasta, prowadzonych przez Wydział Budownictwa Zarządu Miasta w r. 1938–39, własność: Miejski Konserwator Zabytków w Lublinie


Fotografie z okresu II wojny światowej:
– Brama Grodzka, autor: Max Kirnberger, 1941, własność: Deutches Historisches Museum w Berlinie
– Brama Grodzka, autor: Max Kirnberger, 1941, własność: Deutches Historisches Museum w Berlinie

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Akta nieruchomości położonej w Lublinie przy ul. Grodzkiej 21, APL, sygn. 1675.

Pełna bibliografia w haśle o historii budynku Bramy Grodzkiej.

 

Powiązane artykuły

Powiązane miejsca

Zdjęcia

Audio

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe