Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Synagoga Chewra Nosim przy ulicy Lubartowskiej 10 w Lublinie

Jedyna zachowana przedwojenna synagoga w Lublinie to synagoga Chewra Nosim. Mieści się w dziewiętnastowiecznej kamienicy przy ulicy Lubartowskiej 10. W 1987 roku z inicjatywy Symchy Wajsa utworzono tu Izbę Pamięci Żydów Lubelskich. Obecnie funkcjonuje tu lubelski oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce.

Kamienica przy ulicy Lubartowskiej 10 w Lublinie
Kamienica przy ulicy Lubartowskiej 10 w Lublinie (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ulica Lubartowska 10 (pierwotnie ulica Lubartowska 4)

Funkcja budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamienica mieszkalno-usługowa z częścią sakralną – żydowski dom modlitwy.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek został wzniesiony przed 1889 rokiem (być może około 1885 roku). Właścicielami byli Berek Cygelman oraz małżonkowie Szlema i Frajda Goldsobel. Piętro przeznaczono na dom modlitwy (bożnicę). Podwórze, sień oraz klatka schodowa należały do wszystkich właścicieli. W 1905 roku część kamienicy została przekazana w wieczystą dzierżawę Lubelskiemu Żydowskiemu Towarzystwu Dobroczynnemu. Bożnicy nadano nazwę Beschamedresz de Nosym.

W 1914 roku przeprowadzono gruntowny remont. Kamienica wielokrotnie zmieniała właścicieli. Z przeprowadzonych ankiet wynika, że tuż przed II wojną światową piętro kamienicy należało do gminy żydowskiej, a pozostała część do Halberbergów i Szwerów. Przed wojną dzienna frekwencja wynosiła sto osób, było to jedno z większych miejsc modłów w Lublinie. W synagodze wykłady talmudyczne prowadzili wybitni talmudyści Mosze Ajzenberg i Dawid Muszkatblit. Bożnica funkcjonowała do 1939 roku.

Podczas II wojny światowej bożnica była użytkowana jako magazyn tekstyliów oraz warsztat szewsko-kamaszniczy. Po wojnie miejsce to zamieniono na magazyn papieru i materiałów piśmienniczych. W 1948 roku część kamienicy przejęła Apolonia Tarłowska, a reszta została przepisana na Skarb Państwa.

Do 1984 roku w bożnicy odbywały się regularne nabożeństwa. Na początku lat 90. w synagodze odbyła się Bar Micwa – uroczystość, podczas której 13-letni chłopiec staje się dorosły i może brać udział w uroczystościach religijnych.

W 1987 roku powstała tu Izba Pamięci Żydów Lubelskich oraz siedziba Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej, obecnie Towarzystwo Opieki nad Dziedzictwem Kultury Żydowskiej. Znajduje się tu także lubelski oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. W 2006 roku została otwarta bożnica w Jeszywas Chachmey Lublin, z tego powodu dom modlitwy Chewra Nosim urtacił status głównej synagogi Lublina.

Od 2008 roku w budynku synagogi można oglądać wystawę „Jesteśmy”, na której prezentowane są zdjęcia wykonane po II wojnie światowej, przedstawiające życie powojenne lubelskich Żydów. Fotografie zostały wykonane przez żydowskich mieszkańców Lublina zarówno w samym Lublinie, jak i w innych miejscach, w których znaleźli się po wojnie. Zdjęcia pochodzą z prywatnych domowych archiwów, pokazują uroczystości rodzinne, szkolne oraz inne ważne wydarzenia. Wystawa została przygotowana przez Lubę Matraszek i jej syna, Pawła Matraszka.

Po wojnie przy ulicy Niecałej działała również szkoła żydowska, której program nauczania był poszerzony o nauczanie języka jidysz i hebrajskiego. Działało w Lublinie także Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów, pełniące funkcje domu kultury, znajdujące się przy ulicy Krakowskie Przedmieście 13.

Po wojnie i przez cały okres PRL lubelscy Żydzi spotykali się w Izbie Pamięci Żydów Lubelskich, obecnie spotkania te odbywają się raz w miesiącu, wspólnie obchodzony jest szabat, organizowany w budynku Jeszywas Chachmej Lublin przy ulicy Lubartowskiej 85.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

przed 1889 – budowa kamienicy
1905 – przekazanie części nieruchomości na rzecz Lubelskiego Żydowskiego Towarzystwa Dobroczynnego
1914 – remont kamienicy
1954 – prace renowacyjne budynku
1972 – remont elewacji frontowej
1984 – zawieszenie odprawiania nabożeństw
1987 – utworzenie Izby Pamięci Żydów Lubelskich; siedziba Towarzystwa Opieki nad Dziedzictwem Kultury Żydowskiej
1995 – włamanie do Izby Pamięci; kradzież cennych eksponatów i elementów wyposażenia sali modlitw
2003 – gruntowny remont sutereny
2008 – przygotowanie wystawy „Jesteśmy”

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nieznany

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek z elementami klasycystycznymi.

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamienica usytuowana jest przy zachodniej pierzei ulicy Lubartowskiej, tylna elewacja wychodzi na ulicę Wodopojną. Teren ma znaczny spadek w kierunku zachodnim.

Rzut budynku jest niemalże kwadratem, posiadającym ryzalit od strony zachodniej. Budynek jest dwukondygnacyjny od frontu, w części tylnej ma trzy kondygnacje. Dach dwuspadowy, posiada dwie lukarny w zachodniej połaci.

Pomieszczenia zostały zaplanowane w układzie dwutraktowym. Trakt frontowy mieści pomieszczenia biurowe i usługowe. Natomiast w trakcie tylnym znajduje się klatka schodowa oraz pomieszczenia socjalne i biurowe. Budynek jest podpiwniczony.

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bożnica zajmuje całą powierzchnię kondygnacji drugiej (na planie zbliżonym do kwadratu). Sala męska znajduje się po wschodniej stronie, na planie prostokąta. Klatka schodowa usytuowana jest po stronie zachodniej, zaś na północ od niej znajdują się dwa prostokątne pomieszczenia (które dawniej pełniły funkcje mieszkalne). Na poddaszu kamienicy mieścił się babiniec.

Z pierwotnego wystroju synagogi nic się nie zachowało. Obecnie w bożnicy znajduje się sprzęt liturgiczny powojenny. Na ścianie wschodniej tradycyjnie umieszczono aron ha-kodesz, który usytuowano w niszy. Skrzynia do przechowywania Tory to drewniana szafa, która zasłonięta jest przez parochet. Obok znajduje się prosty drewniany pulpit kantora przykryty tkaniną, na którym znajduje się świecznik i modlitewniki. W centralnym miejscu umieszczona jest bima – prostopadłościenna drewniana skrzynia nakryta tkaniną. Przy ścianie zachodniej usytuowano biblioteczki, które zawierają 273 księgi pochodzące z 2 połowy XIX i XX wieku. Skrzynia z księgami z 2 połowy XIX wieku znajduje się w narożniku północno-zachodnim. W południowej ścianie znajduje się wnęka, w której obecnie prezentowane są elementy stroju modlitewnego (tefilin i tałes), wcześniej znajdowały się tu półki na modlitewniki. W gablotach przy ścianie północnej i zachodniej można zobaczyć m.in.: mezuzę, chanukiję, megillę, czerwony haftowany worek na tałes i siddur. Ściany synagogi nie posiadają żadnego wystroju malarskiego.

Materiały i technikiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek został wymurowany z cegły pełnej i otynkowany. Płaskie stropy wykonano z drewna. Więźba dachowa posiada konstrukcję krokwiowo-stolcową. Dach dwuspadowy pokryty jest blachą. Ogniotrwała klatka schodowa posiada dwa biegi, obłożone drewnem oraz drewnianą balustradę tralkową. Podłogi wykonano z desek drewnianych, a posadzki z płytek gresowych i ceramicznych.

DetaleBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza kondygnacja – boniowania, gzyms kordonowy, witryny prostokątne.
Druga kondygnacja – okna z półkolistym naświetleniem, flankowane pilastrami, forma tej kondygnacji nawiązuje do stylu sąsiednich kamienic, jednocześnie jej forma powiela schematy stosowane w synagogach.
Gzymsy koronujące jako zwieńczenie budynku.
Tylna elewacja nie posiada dekoracji architektonicznych.

WymiaryBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

bok zachodni – 14,1 m
bok północny – 12,2 m
bok wschodni – 14,3 m
bok południowy – 13 m

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwalia

  • Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta miasta Lublin, syg. 2567, Inspekcja Budowlana.

Opracowania publikowane

  • Bałaban M., Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1991.
  • Gorczyca E., Bożnica Chewra Nosim w Lublinie. Próba monografii, Lublin 1998.
  • Gładysz I., Gmina wyznaniowa żydowska w Lublinie w latach 1918–1939, [w:] Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, red. T. Radzik, Lublin 1995.
  • Lakutowicz A., Kręglicki L. [oprac.], Projekt kolorystyki kamienicy przy ul. Lubartowskiej 10, opracowany na podstawie sondażowych badań tynków i warstw malarskich.
  • Sikora-Terlecka A., Zwierzchowski R. [oprac.], Karta ewidencyjna zabytków, sygn. 4391, Archiwum WUOZ, Lublin 2004.
  • Trzciński A., Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990.
  • Wajs K., Wajs S., Fakty i wydarzenia z życia lubelskich Żydów, Lublin 1997.
  • Wajs S., Izba Pamięci Żydów Lublina. Przewodnik, Lublin 1989.
  • Wajs S., Żydzi w Lublinie w przededniu II wojny światowej, [w:] Żydzi lubelscy. Materiały z sesji poświęconej Żydom lubelskim, Lublin 14–16.12.1994, praca zbiorowa pod red. W. Hawryluka i G. Linkowskiego, Lublin 1996.
  • Żydowski Lublin po Holokauście, Forum Żydów Polskich [dostęp 21.09.2011].