Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Historia mówiona - metoda badawcza

Historia mówiona (ang. oral history) jest interdyscyplinarną metodą badawczą, polegającą na nagrywaniu, archiwizowaniu oraz interpretowaniu relacji świadków bądź uczestników wydarzeń historycznych. Można ją definiować wąsko, jako rozmowę ze świadkiem historii. Jej interpretacja zależna jest od dyscypliny naukowej, której metodologia została zastosowana w badaniach. W szerszym rozumieniu, historia mówiona jest traktowana jako dziedzina wiedzy i działalności. Podkreśla się tu program badawczy tej dyscypliny oraz jej szerokie zastosowanie1. Na podkreślenie zasługuje fakt, że badania z kręgu historii mówionej nie skupiają się jedynie na doniosłych wydarzeniach i znanych ludziach, lecz w centrum ich zainteresowania znajduje się zwykły człowiek i jego punkt widzenia.

 

Proces badawczy tej dyscypliny przeżył bujny rozkwit wraz z rozwojem technologii i pojawieniem się nowych możliwości rejestracji obrazu i dźwięku. Natomiast metodologia badań wywodzi się ze starszych dziedzin wiedzy. Często wspomina się w tym kontekście o pokrewieństwach z historią2, a także dialektologią, folklorystyką i etnolingwistyką3. Metoda historii mówionej prowadzi do powstania sytuacji zbliżonej w swej formie do wywiadu. W ten sposób w relacjach tego typu ma miejsce nie tylko komunikacja, ale również dynamiczna interakcja między badaczem a rozmówcą. Forma utrwalenia wypowiedzi umożliwia dwie zróżnicowane metody interpretacji pozyskanego materiału, nazywane historyczną i socjologiczną. Perspektywa historyczna sięga do tradycyjnej metodologii historii, skupiając się na faktach przekazywanych przez rozmówcę. Perspektywa socjologiczna zwraca z kolei uwagę na sposób przekazania tej informacji. Traktuje ona relację historii mówionej jako niepowtarzalne zdarzenie interpretacyjne oparte na mniej lub bardziej świadomej selekcji opowiadania4.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Problemy przebiegu i rejestracji rozmowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ponieważ interpretacja zarejestrowanych rozmów jest zależna od dyscypliny badawczej, której reprezentant analizuje relację, metodologia historii mówionej skupia się przede wszystkim na sposobie prowadzenia rozmowy. Ma ona postać komunikatu złożonego z naprzemiennie występujących pytań i replik. Jednakże dialog ten ma tendencję do przekształcania się w obszerny monolog rozmówcy. Istotne jest to czy badacz jest osobą znaną rozmówcy, gdyż ludziom o traumatycznych doświadczeniach często łatwiej otworzyć się przed nieznajomym5. Współcześnie preferowane są narracje, w których prowadzący relację ogranicza swoją ingerencję w wypowiedź informatora do minimum. Wskazuje się przy tym na fakt, że impresywna funkcja mowy może być realizowana nie tylko w wypowiedziach o charakterze perswazyjnych, lecz także poprzez pytania czy dyrektywy6. Istotne są tu także role społeczne uczestników rozmowy. Badacz jest zazwyczaj przedstawicielem instytucji. Dlatego podkreślana jest umiejętność ograniczenia oficjalności rozmowy i stworzenia otwartej atmosfery. We współczesnych opracowaniach nacisk kładziony jest nie tylko na treść rozmowy, ale również na inne elementy sytuacji komunikacyjnej. Możliwe jest bowiem wyprowadzenie z niej wielu znaczeń (konsytuacja). Dlatego istotna jest nie tylko rejestracja dźwięku, lecz także mimiki i gestów mówiącego jako środków komunikacji niewerbalnej, często będących uzupełnieniem opowieści. Jeżeli chodzi o metodologię prowadzenia wywiadu, to szczególne zasługi położyła na tym polu socjologia. Wypracowała tu kilka metod, z których za najważniejsze uznać należy wywiad swobodny oraz narracyjny. Wiążą się z nimi również szczegółowe normy postępowania analitycznego, szczególnie w przypadku metodologii wypracowanej przez Fritza Schütze7. W zapisie nagranych relacji dominuje model transkrypcji półfonetycznej o różnym stopniu uszczegółowienia8.

Zagadnienie obiektywności narracji historycznejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

U zarania historii mówionej leży przeświadczenie o fałszywości wszelkich źródeł pisanych. Legło ono u podstaw nobilitacji tekstów oralnych9. Ten radykalny pogląd cechował pierwsze pokolenie europejskich teoretyków historii mówionej. Paul Thompson w "Voice of the Past" (1978), książce o charakterze manifestu, starał się obalić pogląd o prawdziwości jakichkolwiek źródeł pisanych (w tym materiałów kwantytatywnych), jako że prezentowane w nich fakty poddane zostały wielorakim interpretacjom10. Z czasem pogląd ten został jednak znacznie złagodzony. Współcześnie przyjmuje się, że relacje ustne są także źródłem wiedzy subiektywnej, gdyż ukazują wydarzenia historyczne z pewnego punktu widzenia. Mogą być jednak źródłem ujęć wiedzy historycznej, często pomijanych przez oficjalną historiografię. Źródło ustne przybliża historykowi system wartości zwykłego człowieka11. Oficjalna historiografia stoi u podstaw tzw. pamięci historycznej społeczeństwa12. Natomiast pamięć indywidualna jest często kształtowana przez obiegowe opinie i stereotypy. Relacja ustna praktycznie nigdy nie jest zapisem faktów historycznych sensu stricto. Ma ona raczej tendencję do przekształcania się w opowieść biograficzną. Zdaniem Michaela Oakeshota konieczne jest rozróżnienie dwóch typów stosunku społeczeństwa do przeszłości. Pierwszy z nich, historyczny stawia w centrum zainteresowania przeszłe wydarzenia i jest tym samym bliższy tradycyjnym metodom historiografii. Z kolei podejście praktyczne przywołuje wydarzenia historyczne ze względu na teraźniejsze potrzeby13. Tym samym bliższe jest ono historii mówionej, która ukazuje ludzi na nowo przeżywających dawne wydarzenia – poddawane interpretacji z perspektywy teraźniejszości. Na podkreślenie zasługuje również fakt, że relacje ustne kształtowane są w stylu potocznym, co stawia je w opozycji do dzieł naukowych14. Jednocześnie granica między tym co potoczne a naukowe bywa nadzwyczaj płynna. Prace historiografów mogą skutecznie wpływać na kształt ludzkiej pamięci, która nie jest monolityczna, a utrwalone w niej interpretacje z czasem ulegają zmianom15. Jednocześnie potoczność jest centrum stylowym całego języka i to na niej bazuje wiedza oraz język naukowy16.

Dzieje historii mówionejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Teoretyczne podstawy historii mówionej zostały sformułowane w Stanach Zjednoczonych tuż po zakończeniu II wojny światowej. Jednakże już w latach 20. XX wieku podobne starania podjęli członkowie chicagowskiej szkoły socjologicznej. Badań tych nie zaliczamy do historii mówionej w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż miały one na celu nie tyle rejestrację doświadczeń historycznych, co badanie dewiacji społecznych17. Obecnie przyjmuje się, że pierwszą instytucją, która podjęła się organizacji typowego projektu oral history, był Columbia Uniwersity. Utworzenie tamtejszego centrum badawczego przypada na 1948 r.18. Obecnie funkcjonuje ono jako Oral History Research Office. Jego założycielem był laureat Nagrody Pulitzera, Allan Nevins. Na dzień dzisiejszy w zbiorach ośrodka zdeponowano około ośmiu tysięcy taśm z nagraniami oraz ponad milion stron transkrypcji. Początkowo kompletowanie relacji wypływało z przekonania o potrzebie utrwalenia wspomnień osób wybitnych. Pogląd ten uległ odwróceniu w połowie lat 60. XX wieku, kiedy zainteresowanie badaczy skupiło się na członkach niższych warstw społecznych, długo pozbawionych praw obywatelskich19. W latach 1954-1972 swój najstarszy projekt z zakresu oral history stworzyło Centrum Historii Mówionej Uniwersytetu Południowej Missisipi. Ośrodek ten obejmuje swoimi zainteresowaniami głównie historię ruchów walczących o prawa obywatelskie oraz utrwalanie relacji weteranów wojennych. Uniwersytet zgromadził także około 400 wywiadów ze świadkami huraganu Katrina20. W 1966 r. przy Uniwersytecie Dickinson stworzono Stowarzyszenie Historii Mówionej (Oral History Association). Łączy ono pasjonatów historii mówionej z różnych krajów, którzy spotykają się na dorocznych zjazdach. OHA zajmuje się promocją koncepcji naukowej oraz konkretnych osób i instytucji. Za najlepsze prace oparte na metodzie historii mówionej (publikacje, projekty medialne i edukacyjne) stowarzyszenie przyznaje nagrody. OHA wydaje własne publikacje i uczestniczy w programach edukacyjnych. W 1968 r. przy Uniwersytecie Connecticut powstał ośrodek historii mówionej zwany Oral History Project (od 2007 r. Oral History Office at the University of Connecticut - OHO at Uconn). Jego działalność opiera się na zbieraniu, transkrypcji i archiwizacji wywiadów, a następnie ich udostępnianiu – zarówno profesjonalnym badaczom, jak i uczniom. Głównymi obszarami zainteresowań ośrodka są: historia lokalna, dzieje migracji do Stanów Zjednoczonych z Europy, rozwój technologiczny i związane z nim zmiany w postawie pracowników, proces norymberski, problematyka Holokaustu oraz mniejszości narodowych. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat historia mówiona zyskała w Stanach Zjednoczonych znaczną popularność. Jej ośrodki zostały lokowane przy większości amerykańskich uniwersytetów (m. in.  Center for Oral History Research w Kalifornii czy Texas Oral History Association). Obok profesjonalnych projektów naukowych wyrosła też sieć usług komercyjnych opartych na pomocy w archiwizacji materiałów bądź tworzeniu biografii rodzinnych21.

 

Do Europy idea historii mówionej przeniknęła na dobre w związku z wydarzeniami 1968 r. na zachodzie kontynentu. Zbieranie relacji od tzw. zwykłych ludzi stało się jednym z czołowych postulatów historyków o lewicowej orientacji. Miał być to według nich sposób na oddanie głosu „nieuprzywilejowanym warstwom społeczeństwa”. Początkowe działania obejmowały kolekcjonowanie wspomnień, które łatwo mogło zostać poddane zarzutowi nieprofesjonalności. Wśród pierwszych teoretyków historii mówionej umieścić możemy Paula Thompsona (założyciela periodyku „Oral History”), Trevora Lummisa czy Daniela Bertaux. Pierwszym problemem jaki stanął na ich drodze było poruszone już wcześniej zagadnienie obiektywności źródeł ustnych. Do ostatecznego zwycięstwa metody oral history przyczynił się w znacznej mierze fakt, że dla ogromnych obszarów życia historycy nie dysponują żadnymi materiałami poza przekazem ustnym22. Błędem teoretyków historii mówionej było jednak początkowe przeświadczenie o przydatności źródeł ustnych dla badań utrzymanych w duchu modernistycznej historiografii. Z tego powodu Paul Thompson, wydając w 1975 r. książkę "The Edwardians. The Remaking of British Society", minął się z zamierzonym celem, czyli próbą uchwycenia zmiany społecznej w epoce edwardiańskiej. Uzyskał bowiem nie tyle linearną narrację, co raczej szeroką panoramę społeczną opartą na wielości punktów widzenia jego rozmówców. Radykalna zmiana w widzeniu historii mówionej dokonała się ponownie w latach 80. XX wieku. Wtedy to Alessandro Portelli i Luisa Passerini dowiedli, że także źródła ustne nie są pozbawione przekłamań, które jednak mogą być także ważnym materiałem nadawczym. W 1982 r. ten sposób myślenia przeniknął także do Wielkiej Brytanii, gdzie nowe pokolenie oralistów skupiło się w Popular Memory Group (Birmingham). W 1989 r. nowy sposób spojrzenia na źródła ustne poparł także Paul Thompson. Równocześnie metoda historii mówionej zaczęła przenikać do innych dyscyplin badawczych, głównie psychologii i antropologii23. Z czasem  na terenie Wielkiej Brytanii powstało wiele prężnie działających ośrodków historii mówionej. Oral History Society jest instytucją zrzeszającą ludzi zainteresowanych historią mówioną. Zajmuje się oraganizacją konferencji, szkoleń, wydaje też periodyk „Oral History Journal”. Przy uniwersytecie w Essex stworzone zostało Stowarzyszenie na Rzecz Historii Mówionej, które zrzesza organizacje zajmujące się ta tematyką24. Uniwersytet stworzył także centrum archiwizacji i wyszukiwania danych ESDS Qualidata. Kolekcję kilkunastu tysięcy nagrań udostępnia także British Library. Podobne zbiory znajdują się w posiadaniu wielu muzeów, m.in. Imperial War Museum czy Museum of London. Trzeci kierunek badawczy rozwinął się w Europie w kręgu niemieckojęzycznym. Często nazywany bywa narratologią. Jego przedstawiciele (Gabriele Rosenthal, Fritz Schütze, Alexander von Plato) nie traktują narracji jako neutralnego medium, lecz widzą w niej konstrukcję. Dlatego w Niemczech historia mówiona rozwija się głównie w kierunku badań o charakterze biograficznym25.

 

Odmienny przebieg miał rozwój badań w Europie Środkowo-Wschodniej. Ze względu na specyfikę historiografii krajów komunistycznych zbieranie relacji ustnych miało tu charakter wywrotowy. Głównym tematem zbiorów były periodyczne zrywy przeciw władzy (rewolucja na Węgrzech w 1956 r. czy interwencja w Czechosłowacji w 1968 r.). Na opowieściach dysydentów opierały się archiwa na Węgrzech czy w Rosji. Tendencja do oddawania głosu zwykłym ludziom, a nie tylko dysydenckim działaczom pojawiała się tu stopniowo. Jako przykład może posłużyć węgierski projekt „Z drugiej linii historii” (1987-1989). Dopiero po upadku komunizmu kraje tej części Europy mogły w pełni włączyć się w dyskusję nad perspektywami historii mówionej26. W Polsce już przed wojną istniała tradycja utrwalania ludzkich wspomnień, lecz dopiero w latach 60. XX wieku zaczęto  tworzyć odpowiedni aparat badawczy. Za pierwszą polską publikację poruszającą problematykę historii mówionej uważa się pracę Krystyny Kersten "Relacje jako typ źródła historycznego" (1968). Wg autorki źródła ustne są cennym materiałem uzupełniającym dla historyka, a ich badania powinny opierać się na najnowszych osiągnięciach psychologii i socjologii. W artykule nie pojawia się jednak termin historia mówiona, a autorka nie zamieściła bibliografii prac, z których korzystała27. Jako pierwszy nazwy historia ustna użył w 1981 r. Tadeusz Łepkowski. Wyróżniał on trzy grup relacji, których łącznikiem była odrębność od oficjalnie akceptowanego nurtu historii. Pierwsza grupa obejmuje materiały tyczące się wydarzeń historycznych, a wzbogacające naszą wiedzę (rozmowy, opowieści, wywiady, ale też ankiety). Druga grupa obejmuje relacje o historii i tradycji ludów pozbawionych oficjalnej historiografii. Ostatni zbiór tworzyła tzw. „historia ludowa”, czyli nurt istniejący na uboczu historiografii oficjalnie akceptowanej28. Z kolei Joseph Goy posługiwał się w 1982 r. określeniem historia oralna. Był on jednak bardziej krytyczny w podejściu do źródeł ustnych, zwracając uwagę na ich subiektywizm29. Jerzy Topolski w pracy "Teoria wiedzy historycznej" (1983) postrzegał historię mówioną dużo szerzej, widząc w niej nie tylko relacje uzyskiwane przez badacza, lecz także tradycję ustną oraz pamiętniki pisane na zamówienie historyka30. Początkowo tradycja utrwalania wspomnień dotyczyła głównie wydarzeń politycznych. W tym kontekście możemy wymienić serię książek opartych na opowieściach świadków: "Oni" Teresy Torańskiej (1985), "Hańba domowa. Rozmowy z pisarzami" Jacka Trznadla (1986) czy "Poznański Czerwiec 1956" Jarosława Maciejewskiego i Zofii Trojanowicz (1981). W czasach legalnej działalności NSZZ „Solidarność” inicjatywę zbierania relacji dotyczących Grudnia 1970 r. na Wybrzeżu podjął  Ośrodek Badań Społecznych w Gdańsku. Projekt został przerwany przez wprowadzenie stanu wojennego, ale relacje ukazały się drukiem w Paryżu w książce "Grudzień 1970" (1986)31. Pierwszy projekt, który rzeczywiście można zaliczyć o historii mówionej został zorganizowany przez Ośrodek KARTA jako organizację podziemną (Archiwum Wschodnie). Ruszył on w 1987 r., a jego celem byłą dokumentacja losów Polaków na Wschodzie. Zebrano wówczas około 1 200 nagrań. Od 2003 r. Ośrodek realizuje wydzielony program Historii Mówionej. Zbiór obejmujący około 3,5 tys. nagrań dźwiękowych i 90 wideo został w 2006 r. włączony do Medioteki Domu Spotkań z Historią. Obecnie są one udostępniane przez portal internetowy Audiohistoria.pl. Nowe projekty zaczęły rozwijać się po 1989 r. W latach 90. XX wieku Uniwersytet Łódzki realizował projekt Biografia a tożsamość narodowa, w którego efekcie zebrano kilkadziesiąt relacji dotyczących okresu II wojny  światowej. Dużą rolę odgrywają także archiwa dawnych obozów koncentracyjnych, chociaż zarchiwizowane w nich relacje przypominają formą protokoły sądowe. Polskie organizacje uczestniczyły w kilku międzynarodowych projektach dotyczących dokumentacji Holokaustu, z których największym był  Survivors of the Shoah Visual History Foundation Stevena Spielberga. Jego efektem jest zbiór 52 tys. relacji, w tym ok. 1 500 z terenu Polski. Z kolei największym europejskim projektem tego typu był  Mauthausen Survivors Documentation Project. Jego uczestnicy zebrali 860 relacji, w tym 164 Ośrodek KARTA. W 2006 r. ruszył nowy projekt tej instytucji KARTA z Polakami na Wschodzie. Jego celem jest dokumentacja losów Polaków mieszkających za wschodnią granicą od terenów byłych Kresów aż po Syberię. Projekt ten od początku określany był jako oral history. Stosowano w nim otwartą formę wywiadu, a analiza tekstów bliska była metodzie biograficznej. W 2007 r. w Krakowie powołano do istnienia Stowarzyszenie „Artefakty”. Była to wspólna inicjatywa historyków i etnologów skupionych wokół Uniwersytetu Jagiellońskiego. W centrum zainteresowań tej instytucji leżą:  zbieranie relacji, prowadzenie projektów badawczych, organizację konferencji i prowadzenie szkoleń. Współpracuje ona z podobnymi podmiotami i prowadzi działalność wydawniczą. Z inicjatywy członków stowarzyszenia powstało Polskie Towarzystwo Historii mówionej (PTHM). Najważniejszymi organizacjami zajmującymi się historią mówioną w Polsce, poza wymienionymi powyżej, są: Muzeum Powstania Warszawskiego, Ośrodek Pogranicze w Sejnach, krakowska Fundacja EFKA, a także przedstawicielstwo United States Holocaust Memorial Museum oraz Centropa (Central Europe Center for Research and Documentation).

 

Własną tradycję historii mówionej ma również Lublin. Metoda ta ma tu szczególnie różnorodne zastosowanie. Wśród instytucji podejmujących tę problematykę należy wymienić: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, Studio Historii Mówionej przy Polskim Radiu Lublin oraz inicjatywy Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” jest istniejącą od 1998 r. samorządową jednostką kulturalną. Jej nazwa wywodzi się od siedziby, zabytkowej bramy łączącej Stare Miasto z dawną dzielnicą żydowską. Już w 1997 r. pojawił się pomysł, aby zbierać i utrwalać relacji mieszkańców Lublina. Wówczas powstał projekt „Wielka Księga Miasta”. Opierał się na metodzie historii mówionej i był poszerzony o zbieranie archiwalnych fotografii miasta. Jednocześnie trwały prace mające na celu przywrócenie pamięci o dawnej dzielnicy żydowskiej objęte wspólną nazwą „Brama Pamięci”. Pomysłodawcą projektu „Historia mówiona” był dyrektor Ośrodka, Tomasz Pietrasiewicz. Koordynatorami przedsięwzięcia byli kolejno: Marta Kubiszyn (1998– 2005) i Tomasz Czajkowski (od 2006 r.). W tworzeniu programu duże znaczenie ma także udział wolontariuszy. Archiwum tej instytucji składa się z relacji mówionych dotyczących Lublina i Lubelszczyzny od czasów przedwojennych do współczesnych. Poza tym gromadzone są również materiały dotyczące historii lokalnej okresu przedwojennego, wojny i okupacji oraz współczesności32. Ważnym aspektem działań Ośrodka jest działalność edukacyjna oraz dokumentacja wielokulturowej przeszłości miasta. Zasoby archiwalne obejmują relacje ponad 1 600 świadków historii. Internetowa Baza Historii Mówionej udostępnia ponad 3 500 ich fragmentów. Zasoby te służą jako podstawa licznych projektów edukacyjnych i artystycznych. Były wykorzystywane również przez prasę, radio i telewizję. Wiele z nich służyło za podstawę prac naukowych, Ośrodek współpracuje bowiem ze środowiskiem uniwersyteckim33. Przy Polskim Radiu Lublin działalność prowadzi Studio Historii Mówionej. Zostało ono stworzone w 2002 r. z inicjatywy Czesławy Borowik. Zespół SHM wspierają także liczni współpracownicy i wolontariusze. Za cel instytucja ta stawia sobie zbieranie materiałów o charakterze uzupełniającym dla najnowszej historii Polski. Większość zebranych relacji dotyczy okresu II wojny światowej oraz lat 80. XX wieku. Służą one także za podstawę autorskiego programu Czesławy Borowik34. Świadectwem dużego udziału dziennikarzy w rozwoju historii mówionej może być reportaż Czesławy Borowik dotyczący obozu w Krzesimowie35. Archiwum SHM jest udostępniane zainteresowanym, a relacje służą za podstawę prac dyplomowych. Przy Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej działa Archiwum Etnolingwistyczne. Obok relacji o tematyce folklorystycznej pojawiły się tam także zbiór nagrań historii mówionej. Zbiorom tym dały początek zajęcia z tekstologii medialnej prof. Jerzego Bartmińskiego w semestrze zimowym 2005/2006. Ich efektem był zbiór ponad 40 wstępnie opracowanych relacji. Także Studenckie Koło Naukowe Etnolingwistów wyodrębniło sekcję historii mówionej. W maju 2006 r. miała miejsce zorganizowana przez SKNE UMCS konferencja naukowa Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, której rozważania dotyczyły m. in. gatunków mowy w relacjach ustnych, problemów archiwizacji czy badania poszczególnych kategorii językowych na podstawie tekstów oral history36.

Interdyscyplinarność historii mówionejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Współcześnie praktykę historii mówionej cechuje odejście od tradycyjnych metod historiografii. Nacisk został przesunięty z opowiadania na sposób jego przekazu, co ukazało przydatność innych dyscyplin naukowych niż historia w analizie materiału tego typu. Forma relacji sprzyjała naukom w centrum zainteresowania, których znajduje się społeczne uwikłanie człowieka. Historia mówiona była dobrą podstawą do badań nad pamięcią indywidualną i społeczną, sposobem tworzenia historycznych narracji, mitów społecznych oraz stereotypów. Duże zasługi położyły na tym polu socjologia i antroplogia. Ten nurt w badaniach historii mówionej wyraźnie zaznaczył się w Wielkiej Brytanii i był związany z wydarzeniami 1968 r. Polem zainteresowania stał się po raz pierwszy człowiek jako indywiduum, a nie jako przedstawiciel grupy społecznej37. Wykorzystana została w tym celu metoda, którą psychologowie nazywają głębokim wywiadem. Pozwala ona uchwycić indywidualne doświadczenie w jego wielowarstwowości. Nie znaczy to, że przed zastosowaniem tych technik historia mówiona nie była użyteczna dla badań socjologicznych. Nie dawały one jednak tak wieloaspektowych efektów. Amerykanie rejestrowali bowiem wspomnienia ludzi jedynie pod kątem przynależności do grup społecznych. Metoda ta, nazywana wywiadem niezmiennej ostrości, nie dawała tak szerokiego spektrum38.

 

Relacje historii mówionej poddają się metodologicznej analizie dyscyplin, które opierały się na podobnym materiale i wypracowały odpowiednie metody badawcze. Chodzi tu przede wszystkim o badania folkloru. Historia mówiona nadaje zbieranym od dawna relacjom o kulturze ludowej nowy wydźwięk i  profiluje je w odmienny sposób nadając im nowy walor społeczny i poznawczy39. Aparat badawczy wypracowany przez folklorystów okazał się przydatny w badaniu relacji ustnych, dlatego przedstawiciele historii mówionej często pracują razem z nimi. Przykładem może być choćby Międzynarodowa Konferencja o Folklorze i Historii Mówionej zorganizowana w 1991 r. z inicjatywy Ośrodka Studiów nad Kulturą Angielską Uniwersytetu w Sheffield40. Z kolei etnologia podkreśla wagę historii mówionej dla społeczeństw pozbawionych oficjalnej historiografii. Każda grupa etniczna posiada jednak własne świadectwa ustne. Ich obecność jest konieczna w kształtowaniu tożsamości społeczeństwa. Istnieją jednak grupy, które były pozbawione możliwości spisania własnej historii, np. Afroamerykanie czy Latynosi w Stanach Zjednoczonych. Mimo pozbawienia ich możliwości dostępu do nauki czytania i pisania, bądź zakazu posługiwania się ojczystym językiem, przekaz ustny trwał z pokolenia na pokolenie. W ten sposób grupa była w stanie zachować własną tożsamość i broniła się przed rozpadem. Dzięki temu można dziś zrekonstruować obraz dziejów z punktu widzenia grup pozbawionych niegdyś głosu41. Tematem często w tym kontekście poruszanym jest sytuacja kobiet. Historia mówiona stała się przedmiotem badań takich kierunków, jak gender studies42. Również historia literatury czerpie ze źródeł mówionych. Wyróżniane są tu cztery główne obszary zainteresowań. Po pierwsze, źródła tego typu mogą być pomocne w zgłębieniu procesu twórczego. W teorii literatury trudno postawić wyraźną granicę między procesem tworzenia a dziełem. Często utwór staje się  rejestracją procesu twórczego, przykładem choćby "Miazga" Jerzego Andrzejewskiego. Z drugiej strony istotny jest aspekt socjologiczny. Badaniu może podlegać odbiór dzieła literackiego. Istotne dla badacza może być  tło historyczno–kulturowe tło jako czynnik powstania dzieła. Jako przykład może posłużyć choćby badanie utworów powstałych w okresie PRL–u. Trudno byłoby interpretować większość z nich bez uwzględnienia kontekstu społeczno–politycznego. Ostatnim aspektem badań literackich jest problem narracji, która niewątpliwie jest częścią zarejestrowanego wywiadu43. Historia mówiona jest wykorzystywana także przez psychologię. Należy podkreślić, że rozmowa o traumatycznych wspomnieniach może mieć pozytywny wpływ na psychikę rozmówcy44. Psycholodzy podjęli drobiazgową analizę relacji historii mówionej. W chwili, gdy ruch oral history święcił triumfy w Wielkiej Brytanii, pojawiła się interpretacja psychoanalityczna tego typu źródeł. Zauważono pozytywny wpływ wywoływanych wspomnień na ludzi starszych. Dlatego metoda historii mówionej została spożytkowana przez geriatrię. Pozwoliła ona obalić twierdzenie o nieuchronnym zaniku pamięci osób w podeszłym wieku. Stało się to świadectwem społecznej sprawności ludzi starszych45. Metoda historii mówionej była szybko dostrzeżona przez dziennikarstwo. Znaczący wpływ na ten proces miało podobieństwo między zbieraniem relacji ustnych a wywiadem. Dlatego w wielu krajach dziennikarze byli prekursorami tej metody. Obecnie relacje mówione są publikowane na łamach prasy, stają się integralną częścią audycji radiowych oraz telewizyjnych. Jednocześnie trwa dyskusja nad problemem wpływu narracji historii mówionej na kształt nadawania. Zagadnienia tego dotyczyła tego konferencja „Nadawanie i historia mówiona” zorganizowana przez brytyjskie Towarzystwo Historii Mówionej w 1993 r. Kwestiami poddanymi pod obrady były: wpływ stosowania źródeł ustnych na kształt programu, możliwości edycji gotowego materiału, kwestie etyczne związane z zastosowaniem tego typu wypowiedzi46. Także instytucje zajmujące się zbieraniem relacji ustnych coraz częściej wykorzystują nowoczesne środki przekazu, by udostępnić materiał szerszej grupie odbiorców, głównie za pośrednictwem internetu. Historia mówiona odgrywa także ważną rolę w edukacji. Bezpośrednia relacja świadka historii ma bowiem większy wpływ na odbiorcę niż narracja podręcznikowa. Projekty historii mówionej aktywizują również młodzież. Za przykład może posłużyć konkurs "Moja rodzina" na zakrętach historii, który miał miejsce w Lublinie w 2006 r. pod patronatem Stowarzyszenia Historii Mówionej i Zakładu Historii Najnowszej UMCS47. Inicjatywy edukacyjne podejmują także instytucje zajmujące się historią mówioną.

 

Opracowanie: Damian Gocół

BibliografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Bartmiński J., Styl potoczny [w:] Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wyd. UMCS, Lublin 2001, s. 115–134.
2. Bartmiński J., O wartościach słowa mówionego [w:] Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, red. Stanisława Niebrzegowska–Bartmińska, Sebastian Wasiuta, Wyd. Polihymnia, Lublin 2008, s. 9–16.
3. Borowik Cz., Audiowizualna epoka [w:] Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, red. Stanisława Niebrzegowska–Bartmińska, Sebastian Wasiuta, Wyd. Polihymnia, Lublin 2008, s. 17–20.
4. Czajkowski T., Program «Historia mówiona» realizowany w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie [w:] Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, red. Stanisława Niebrzegowska–Bartmińska, Sebastian Wasiuta, Wyd. Polihymnia, Lublin 2008, s. 31– 34.
5. Filipkowski P., Historia mówiona i wojna [w:] Wojna. Doświadczenie i zapis. Nowe źródła, problemy, metody badawcze, red. Sławomir Buryła, Paweł Rodak, wyd. Universitas, Kraków 2006, s. 13–35. 
6. Goy J., Neosocjologia, „historia oralna”, czyli archiwa oralne historii, „Historyka. Studia metodologiczne” 1982, t. XII, s. 69–79.
7. Grzegorczykowa R., Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, „Język a kultura”, t. 4, Funkcje języka i wypowiedzi, red. Jerzy Bartmiński, Renata Grzegorczykowa, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1991, s. 11–28.
8. Jankowska A., Historia mówiona. Inicjatywy lubelskie [w:] Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, red. Stanisława Niebrzegowska–Bartmińska, Sebastian Wasiuta, Wyd. Polihymnia, Lublin 2008, s. 35–46.
9. Kałwa D., Historia mówiona w krajach postkomunistycznych. Rekonesans, „Kultura i Historia” 2010, nr 18. 
10. Konecki K., Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
11. Kubiszyn M., Historia (nie)mówiona, „Scriptores” 2003, nr 2 (28), s. 91–105.

12. Kurkowska–Budzan M., Bajka o Kopciuszku – oral history [w:] Tejże, Historia zwykłych ludzi. Współczesna angielska historiografia dziejów społecznych, Kraków 2003.
13. Lewandowska I., Historycy wobec metody oral history. Przegląd polskiej literatury naukowej [w:] Historia – Archiwistyka – Informacja naukowa. Prace dedykowane prof. Bohdanowi Ryszewskiemu, red. M. Świgoń, Olsztyn 2009, s. 127–138 [http://historicus.pl/content/view/3366/67/ (4.12.2012)]
14. Łepkowski T., Historia ustna i „historia ludowa”, „Kwartalnik Historyczny” 1981, z. 2, s. 441–443.
15. Morgan D., Konflikt pamięci. Narracje radomskiego Czerwca 1976 r., wyd. IPN, Warszawa 2005.
16. Niderla A., Historia mówiona a etnolingwistyka, „Etnolingwistyka” 2010, nr 22, s. 13– 27.
17. Prawda M., Biograficzne odtwarzanie rzeczywistości (O koncepcji badań biograficznych Fritza Schütze), „Studia Socjologiczne” 1989, nr 115(4), s. 81-98.
18. Radzik T., Historia mówiona – rozmowa z prof. Tadeuszem Radzikiem (UMCS), „Scriptores” 1998, nr 1 (18), s. 11–17. 
19. Riemann G., Schütze F., Trajektoria jako podstawowa koncepcja teoretyczna w analizach cierpienia i bezładnych procesów społecznych, „Kultura i społeczeństwo” 1992, nr 39(2), s. 89-109.
20. Sobczyk M., Teoria i dzieje historii mówionej [w:] Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, red. Stanisława Niebrzegowska–Bartmińska, Sebastian Wasiuta, Wyd. Polihymnia, Lublin 2008, s. 21–30.
21. Szacka B., Pamięć społeczna [w:] Encyklopedia socjologii, t. 3, red. Zbigniew Bokszański, Oficyna Naukowa, Warszawa 2000, s. 52–55.

 

Zobacz także: Historia mówiona - bibliografia (wybór)

 

Źródła internetowe

 

http://www.columbia.edu/cu/lweb/indiv/oral/about.html
http://www.usm.edu/oralhistory/index.php
http://www.oralhistory.org
http://www.oralhistory.uconn.edu/
http://www.oralhistory.org.uk/
http://www.esds.ac.uk/qualidata/about/introduction.asp
http://sounds.bl.uk/BrowseCategory.aspx?category=Oral-history
http://audiohistoria.pl/
http://www.polacynawschodzie.pl/index.php?page=opis&lang=pl
http://www.artefakty.org.pl/?str=1
http://www.teatrnn.pl

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Niderla Anna, 2010, Historia mówiona a etnolingwistyka, „Etnolingwistyka” 22, s. 13; Filipkowski Piotr, 2006, Historia mówiona i wojna [w:] Wojna. Doświadczenie i zapis. Nowe źródła, problemy, metody badawcze, red. Sławomir Buryła, Paweł Rodak, wyd. Universitas, Kraków, s. 1.

2. Radzik Tadeusz, 1998, Historia mówiona – rozmowa z prof. Tadeuszem Radzikiem (UMCS), „Scriptores” 1 (18), s. 11–17.

3. Bartmiński Jerzy, 2008, O wartościach słowa mówionego, [w:] Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, red. Stanisława Niebrzegowska–Bartmińska, Sebastian Wasiuta, Wyd. Polihymnia, Lublin, s. 9.

4. Filipkowski Piotr, 2006, op. cit., s. 2.

5. Tamże, s. 7.

6. Grzegorczykowa Renata, 1991, Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, „Język a kultura”, t. 4; Funkcje języka i wypowiedzi, red. Jerzy Bartmiński, Renata Grzegorczykowa, Wiedza o Kulturze, Wrocław, s. 23.

7. Riemann, Gerhard, Fritz Schütze, 1992, Trajektoria jako podstawowa koncepcja teoretyczna w analizach cierpienia i bezładnych procesów społecznych,  „Kultura i społeczeństwo” 39(2), s. 89-109; Prawda Marek, 1989, Biograficzne odtwarzanie rzeczywistości (O koncepcji badań biograficznych Fritza Schütze),  „Studia Socjologiczne” 115(4), s. 81-98; Konecki Krzysztof, 2000, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

8. Bartmiński Jerzy, 2008, op. cit, s. 9–16.

9. Borowik Czesława, 2008, Audiowizualna epoka, [w:] Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, red. Stanisława Niebrzegowska–Bartmińska, Sebastian Wasiuta, Wyd. Polihymnia, Lublin, s. 19.

10. Kurkowska–Budzan Marta, 2003, Bajka o Kopciuszku – oral history, [w:] Tejże, Historia zwykłych ludzi. Współczesna angielska historiografia dziejów społecznych, Kraków.

11. Radzik Tadeusz, 1998, op. cit.

12. Kubiszyn Marta, 2003, Historia (nie)mówiona, „Scriptores” 2 (28), s. 91–105.

13. Szacka Barbara, 2000, Pamięć społeczna, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 3, red. Zbigniew Bokszański, Oficyna Naukowa, Warszawa, s. 53.

14.  Bartmiński Jerzy, 2001, Styl potoczny, [w:] Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wyd. UMCS, Lublin, s. 129.

15. Szacka Barbara, 2000, op. cit.

16. Bartmiński Jerzy, 2001, op. cit.

17. Kurkowska–Budzan Marta, 2003, op.cit.; Sobczyk Małgorzata, 2008, Teoria i dzieje historii mówionej, [w:] Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, red. Stanisława Niebrzegowska–Bartmińska, Sebastian Wasiuta, Wyd. Polihymnia, Lublin, s. 21.

18. Bartmiński Jerzy, 2008, op. cit., s. 11.

19. Sobczyk Małgorzata, 2008, op. cit., s. 24–25.

20. Tamże, s. 22.

21. Tamże.

22. Kurkowska–Budzan Marta, 2003, op. cit.

23. Tamże.

24. Sobczyk Małgorzata, 2008, op. cit., s. 23.

25. Filipkowski Piotr, 2006, op. cit., s. 8.

26. Kałwa Dobrochna, 2010, Historia mówiona w krajach postkomunistycznych. Rekonesans, „Kultura i Historia”, nr 18.

27. Lewandowska Izabela, 2009, Historycy wobec metody oral history. Przegląd polskiej literatury naukowej, [w:] Historia – Archiwistyka – Informacja naukowa. Prace dedykowane prof. Bohdanowi Ryszewskiemu, red. M. Świgoń, Olsztyn, s. 127–138.

28. Łepkowski Tadeusz, 1981, Historia ustna i „historia ludowa”, „Kwartalnik Historyczny”, z. 2, s. 441–443.

29. Goy Joseph, 1982, Neosocjologia, „historia oralna”, czyli archiwa oralne historii, „Historyka. Studia metodologiczne”, t. XII, s. 69–79.

30. Lewandowska Izabela, 2009, op. cit.

31. Filipkowski Piotr, 2006, op. cit., s. 10.

32. Jankowska Agnieszka, 2008, Historia mówiona. Inicjatywy lubelskie, [w:] Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, red. Stanisława Niebrzegowska–Bartmińska, Sebastian Wasiuta, Wyd. Polihymnia, Lublin, s. 37.

33. Czajkowski Tomasz, 2008, Program «Historia mówiona» realizowany w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie, [w:] Historia mówiona w świetle etnolingwistyki, red. Stanisława Niebrzegowska–Bartmińska, Sebastian Wasiuta, Wyd. Polihymnia, Lublin, s. 31– 33.

34. Jankowska Agnieszka, 2008, op. cit., s. 42.

35. Bartmiński Jerzy, 2008, op. cit., s. 15.

36. Jankowska Agnieszka, 2008, op. cit, s. 45–46; Bartmiński Jerzy, 2008, op. cit., s. 10.

37. Kurkowska–Budzan Marta, 2003, op. cit.

38. Sobczyk Małgorzata, 2008, op. cit., s. 29.

39. Bartmiński Jerzy, 2008, op. cit., s. 10.

40. Sobczyk Małgorzata, 2008, op. cit., s. 27.

41. Tamże.

42. Kałwa Dobrochna, 2010, op. cit.

43. Sobczyk Małgorzata, 2008, op. cit., s. 28.

44. Filipkowski Piotr, 2006, op. cit., s. 13–35.

45. Kurkowska–Budzan Marta, 2003, op. cit.

46. Sobczyk Małgorzata, 2008, op. cit., s. 28–29.

47. Bartmiński Jerzy, 2008, op. cit., s. 16.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Audio

Inne materiały

Słowa kluczowe