Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie

Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie był lokalnym oddziałem Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (CKŻP) i powstał po przeniesieniu CKŻP do Warszawy. WKŻ działał od 6 marca do sierpnia 1945 r. a następnie do grudnia 1949 r. jako organ połączony z Komitetem Żydowskim w Lublinie (Komitetem Miejskim).

Siedziba WKŻ w Lublinie mieściła się początkowo w dawnym lokalu CKŻP przy ul. Lubartowskiej 19/29, potem biuro działało przy ul. Krakowskie Przedmieście 60 i Krakowskie Przedmieście 13.

Lublin, ulica Krakowskie Przedmieście 60
Lublin, ulica Krakowskie Przedmieście 60 (Autor: Sawa, Robert)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Utworzenie Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sierpień 1945 r. przyniósł ustabilizowanie żydowskiego życia społeczno-politycznego na okres niemal pięciu lat. Nieprzerwanie do października 1950 działał w Warszawie CKŻP, a w terenie podległe mu komitety okręgowe i wojewódzkie. W okresie największej liczebnej obecności Żydów w Polsce, w czerwcu 1946 r. funkcjonowało dziewięć Wojewódzkich Komitetów Żydowskich: w Warszawie, Wrocławiu, Szczecinie, Przemyślu, Łodzi, Lublinie, Krakowie, Katowicach i Białymstoku1.

Wojewódzki Komitet Żydowski (WKŻ) powstał 6 marca 1945 r., bezpośrednio po przeniesieniu Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (CKŻP) do Warszawy. Na postanowienie o utworzeniu w marcu 1945 r. Komitetu Wojewódzkiego wpływ miały doświadczenia z prac zamiejscowych Komitetów Żydowskich z 1944 r. i nieefektywność działań Komitetu Miejskiego w Lublinie, które doprowadziły do podjęcia przez CKŻP decyzji o utworzeniu nowej organizacji. Do sierpnia 1945 roku WKŻ funkcjonował obok Komitetu Żydowskiego (Komitetu Miejskiego)2 w Lublinie. Zakres działalności WKŻ pokrywał się z pracami Komitetu Miejskiego, z tym że obejmował on swoim zasięgiem całe województwo. Podlegało mu 17 komitetów lokalnych: w Chełmie, Włodawie, Hrubieszowie, Międzyrzecu, Zamościu, Kraśniku, Parczewie, Łukowie, Białej Podlaskiej, Siedlcach, Tomaszowie, Tarnogrodzie, Radzyniu, Biłgoraju, Krzeszowie, Lubartowie i Kurowie3.

WKŻ stanowił lokalny oddział CKŻP. Obok WKŻ do lata 1945 r. w Lublinie działał równolegle Miejski Komitet Żydowski, jednak 23 sierpnia tego roku organizacje połączyły się pod szyldem WKŻ4.

Władze WKŻ w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

PrzewodniczącyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W marcu 1945 r. przewodniczącym Komitetu został Samuel Szpiro (jednocześnie sekretarz komórki PPR przy WKŻ), wiceprzewodniczącym H. Sztryk i Izrael Kupfer z Chełma, zaś członkami zarządu Szulim Garen z Kraśnika, Pimkas Mejer z Hrubieszowa oraz Manperl z Międzyrzeca.

Z kierowników referatów znanych jest tylko dwóch: Szymon Koch zajmujący się produktywizacją oraz Hammerszmidt – Referent ds. Statystyki.

W maju 1945 r. sekretarzem WKŻ był L. Lanajl5.

Skład PlenumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Skład Plenum we wrześniu 1945 roku oparty był na kluczu partyjnym: czterech członków pochodziło z Żydowskiej Frakcji PPR, jeden ze Związku Partyzantów Żydowskich (organizacji w praktyce silnie związanej z Frakcją PPR), dwóch z Bundu, dwóch z Ichudu, dwóch z Ligi Pracujących Palestyny oraz dwóch z Poalej Syjon-Lewicy.

Ścisłe kierownictwo WKŻ skupiało się w sześcioosobowym, wyłonionym spośród członków Plenum, Prezydium. W jego skład wchodzili: przewodniczący, wiceprzewodniczący, sekretarz oraz trzej członkowie6.

5 września 1945 r. odbyło się pierwsze walne zebranie WKŻP. Do nowego Plenum weszli:

  • Samuel Szpiro, Izrael Kupfer, Borys Bauch i Munisz Izralewicz (Żydowska Frakcja PPR)
  • Pinkus Zyskind (Związek Partyzantów Żydowskich)
  • Aron Nisenbaum i Perelsztein (Bund)
  • Siemiatycki i Goldring (Ichud)
  • Katzman i Tuszman (Liga Pracujących Palestyny)
  • Boruch Kupersztein i Reznik (Poalej Syjon-Lewica).

5 września 1945 r. wybrano również Prezydium w składzie:

  • S. Szpiro – przewodniczący
  • Kupfer – wiceprzewodniczący
  • Perelsztein - sekretarz
  • Tuszman, Siemiatycki i Kupersztein jako członkowie.

Dwa naczelne stanowiska zostały obsadzone przez działaczy (Szpiro i Kupfer) od początku związanych z WKŻ. Pozostali członkowie nowego WKŻ wywodzili się z Komitetu Miejskiego7.

Poszczególne referaty objęli:

  • Szpiro – Referat Opieki Społecznej w Województwie oraz interwencje w urzędach
  • Kupfer – Referat Opieki Społecznej w mieście
  • Perelsztein i Nisenbaum – Referat Kultury, Sztuki i Szkolnictwa
  • Tuszman – Referat Prawny i Produktywizacji
  • Kupersztein – Referat Opieki nad Dzieckiem
  • Katzman – Referat Szpitalnictwa i Sanitarny
  • Zyskind – Referat Schronisk.

Sześciu członków WKŻ wykonywało swoje pracę odpłatnie (Szpiro, Kupfer, Perelsztein, Kupersztein, Katzman, Tuszman). W sumie WKŻ utrzymywał trzynastu pracowników biura, dwóch magazynierów, ośmiu pracowników kuchni ludowej i stołówki urzędniczej, dwie pracownice żłobka oraz pięciu pracowników administracyjnych w schroniskach. Razem WKŻ wypłacał pensje 36 osobom8.

Przewodniczący Szpiro z powodu choroby przestał pełnić swoją funkcję od początku 1946 r. Jego obowiązki tymczasowo przejął wiceprzewodniczący Kupfer. W drugiej połowie lutego 1946 r. z Lublina wyjechał Perelsztein, którego na stanowisku sekretarza zastępowali Szyja Słuszny i Nisenbaum9.

Dnia 8 kwietnia 1946 r. oficjalnie usankcjonowano te zmiany, wybierając nowe Prezydium w składzie:

  • I. Kupfer – przewodniczący
  • Sz. Słuszny – sekretarz
  • Pinkas Mejer i A. Nisenbaum – wiceprzewodniczący
  • Lejzor Fajertag – opieka społeczna10.

Ustąpienie z WKŻ na początku sierpnia 1946 r. Sz. Słusznego, którego na stanowisku sekretarza zastąpił Majer Szyldkraut z Poalej Syjon-Lewica spowodowało kolejne zmiany w personalnej obsadzie Komitetu. Dnia 18 listopada 1946 r. wybrano nowe pięcioosobowe Prezydium.

W listopadzie 1946 roku skład w skład Prezydium weszli:

  • I. Kupfer – przewodniczący
  • Szyldkraut, pełniący tymczasowo funkcję sekretarza został zastąpiony przez A. Nisenbauma (Bund)
  • Pinkas Mejer (Ichud) – wiceprzewodniczący
  • M. Szyldkraut i Lejzor Fajertag (Frakcja PPR) – członkowie.

Poszczególne referaty objęli:

  • Fajertag – Referat Opieki Społecznej
  • Nisenbaum – Referat Szkolnictwa
  • Izraelowicz – Referat Młodzieżowy i Produktywizacji
  • Szulim Garen (Ichud) – Referat Finansowy i Personalny
  • Nusym Ajchenbaum (Poalej Syjon-Lewica) – Referat Opieki nad Dzieckiem
  • Elka Mitelman (Ichud) – Referat Poczty i Korespondencji
  • Felicja Makower – Referat Ewidencji i Statystyki11.

Na początku 1947 r. w WKŻ w Lublinie na etatach pracowało piętnaście osób, a obiekty żydowskie były ochraniane przez dziesięciu wartowników12. W tym czasie ważyły się losy reorganizacji terytorialnej komitetu, który miał stać się komitetem powiatowym. Już pod koniec 1946 r. dokonano likwidacji podległych Lublinowi powiatowych komitetów żydowskich we Włodawie i Łukowie13. Zmiana ta miała pociągnąć za sobą redukcję zatrudnienia. Ostatecznie do planowanej degradacji lubelskiego WKŻ nie doszło, ale w połowie roku CKŻP zatwierdził ograniczenie jego etatów urzędniczych do jedenastu osób, a w listopadzie do ośmiu14. W ostatnim miesiącu urzędowania przewodniczącego Kupfera, czyli w maju 1947 r. z WKŻ pobierała pensje rekordowa ilość osób – 67.

24 lipca 1947 r. nastąpiła zmiana na stanowisku przewodniczącego WKŻ w Lublinie. Izrael Kupfer został zastąpiony przez Griszę Zajdenwara (Frakcja PPR), (konkurował z nim o to stanowisko H. Kozak)15. W tym samym roku powstał żydowski Związek Zawodowy Urzędników Instytucji Społecznych, którego przewodniczącą była buchalterka WKŻ Róża Donner16. Na przełomie lipca i sierpnia 1948 r. WKŻ zatrudniał 43 pracowników. W 1949 r. nastąpiła redukcja pracowników biura WKŻ, w połowie 1948 r. zatrudnionych było jedynie 5 osób:

  • Marian Adler – przewodniczący
  • Hering – buchalter
  • Sz. Garen – kasjer
  • Makowska – maszynistka
  • Arciszańska – sprzątaczka.

W listopadzie 1949 r. do powyższego składu dołączył Szymon Litman17.

Działalność WKŻ w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

KwaterunekBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od początku istnienia WKŻ jego celem była reakcja na bieżące potrzeby ludności żydowskiej. Głównymi problemami były powojenne przemieszczenia ludności żydowskiej – zarówno tych, którzy wychodzili z kryjówek, lasów i małych miejscowości, jak i repatriantów spoza Polski. W 1945 r. pojawiła się kwestia zdemobilizowanych żołnierzy żydowskich, którzy chcieli wrócić do cywilnego życia. Ludzie ci potrzebowali dachu nad głową, pożywienia, odzieży oraz pracy. WKŻ próbował przybywających licznie do Lublina rozmieścić zarówno w samym mieście, jak i na terenie całego województwa. W 1945 r. 500 osobom WKŻ pomógł w wyjeździe na Dolny Śląsk, gdzie były większe możliwości zakwaterowania. W 1946 r.

Towarzystwo Ochrony Zdrowia (TOZ) przejęło od WKŻ organizację opieki zdrowotnej18.

Stworzono też miejsca pracy, uruchamiając dwa punkty: krawiecki i szewski przy ulicach Rybnej 8 i Lubartowskiej 19 (obecnie Lubartowska 45). W 1946 r. uruchomiono również piekarnię19.

EdukacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

WKŻ wspierał społeczność żydowską w zakresie odbudowy edukacji. W 1945 r. uruchomił szkołę i żłobek. W 1946 r. powstała biblioteka20. Były to kolejne instytucje obok działającego już domu dziecka, kuchni ludowej, ambulatorium i izby chorych21

W lipcu 1946 r. pod opieką Komitetu było 179 osób (110 dziewcząt i 69 chłopców), zaś w sierpniu, po fali emigracji pokieleckiej (która objęła zwłaszcza ludzi młodych), pozostały już zaledwie 44 osoby (31 chłopców i 13 dziewcząt). Z tej liczby 22 osoby studiowały, 10 uczyło się w szkołach średnich, 6 zatrudnionych było w WKŻ, zaś 2 poszukiwały pracy. Pozostałe 4 osoby znalazły zatrudnienie w warsztatach prywatnych.

W roku 1949 ze stypendiów udzielanych przez WKŻ skorzystało 8 studentów (4 tys. zł miesięcznie)22.

5 stycznia 1947 r. otwarto Uniwersytet Ludowy23. WKŻ sponsorował również wieczorowe kursy doszkalające, które prowadzili nauczyciele ze szkoły podstawowej, a także klub młodzieżowy mieszczący się w Domu Pereca24.

Działalność kulturalna Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W lipcu 1947 r. powstało Towarzystwo Kulturalne, w skład którego wchodził chór, koło dramatyczne i wspomniany Uniwersytet Ludowy25.

Podjęto również starania dotyczące powstania żydowskiego klubu sportowego. Ostatecznie nie zakończyły się one sukcesem z powodu braku młodzieży i słabego zainteresowania aktywnością sportową ze strony dorosłych26.

W 1948 r. Towarzystwo Krzewienia Kultury i Sztuki przejęło bibliotekę i salę teatralną w Domu Pereca w celu kontynuacji działań kulturalnych27.

Pomoc indywidualna dla dzieciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Oprócz pomocy instytucjonalnej WKŻ w zależności od potrzeb udzielał także pomocy indywidualnej, która obejmowała w latach 1946–1947 następującą liczbę dzieci:

  • w styczniu – 200 dzieci (82 chłopców i 118 dziewczynek)
  • w lutym – 181 (75 i 106)
  • w marcu – 162 (67 i 95)
  • w kwietniu – 153  (66 i 87)
  • w maju – 165 (74 i 91)
  • w czerwcu – 222 (106 i 116)28.

W ramach pełnomocnictwa Referatu Opieki nad Dzieckiem adwokat Chmielewski zajmował się odzyskiwaniem ukrywanych przez Polaków w czasie okupacji żydowskich dzieci. Część funduszy WKŻ przeznaczona była na pieniężne wynagrodzenia dla Polaków ukrywających Żydów29.

Działalność na rzecz upamiętnieńBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

WKŻ działał również na rzecz upamiętnień zamordowanej społeczności żydowskiej oraz restauracji cmentarzy żydowskich. Komitet miał swoich przedstawicieli w komisjach badających zbrodnie popełnione w czasie Holocaustu. W 1945 r. Samuel Szpiro został przedstawicielem WKŻ w komisji Państwowego Muzeum na Majdanku (Komisji Specjalnej). Z kolei Szyja Słuszny został przydzielony do Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckiej30. W 1946 r. z inicjatywy WKŻ powstał pawilon żydowski w muzeum na Majdanku31. Komitet brał udział w corocznych Tygodniach Majdanka32.

W czerwcu 1947 r. WKŻ wziął na siebie odpowiedzialność za odrestaurowanie ogrodzenia na lubelskich cmentarzach żydowskich33. Cztery miesiące później włączył się w zbiórkę pieniędzy na budowę pomnika Bohaterów Getta Warszawskiego34. W latach 1948–1949 WKŻ kontynuował opiekę nad pawilonem żydowskim w muzeum na Majdanku oraz cmentarzem żydowskim w Chełmie35.

Ziomkostwo lubelskieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

25 października 1946 r. na zebraniu WKŻ podjęto decyzję o powstaniu ziomkostwa lubelskiego. Pieczę nad jego organizacją powierzono Majerowi Szyldkrautowi36. W dniach 7–8 września 1947 r., staraniem Ziomkostwa Lubelskiego i Wojewódzkiego Komitetu Żydów, odbył się zjazd Żydów – lubliniaków. W zjeździe wzięło udział około 800 osób37.

Produktywizacja ludności żydowskiej – spółdzielnie i warsztatyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Problem produktywizacji (czyli aktywizacji zawodowej w obrębie sektorów związanych z wytwarzaniem dóbr materialnych) ludności żydowskiej w latach 1945 i 1946 stanowił jedno z ważniejszych i trudniejszych zadań do rozwiązania. Udało się go zmniejszyć dzięki z jednej strony ograniczeniu ilości Żydów w Lublinie w późnych latach 40., z drugiej, w 1946 r. zmienił się Referent ds. Produktywizacji, mało aktywnego Perelsztejna zastąpił M. Izralewicz. Referat przez niego objęty pełnił jednocześnie funkcję oddziału Banku Spółdzielczego dla Produktywizacji Żydów w Polsce (dawniej Kasy dla Popierania Produktywizacji Żydów, powstałej jeszcze w 1945 r. w Lublinie).

Do końca 1946 r. udało się zarejestrować wszystkich poszukujących pracy, rozwinięto pośrednictwo pracy, a pewnej części młodzieży zapewniono kształcenie zawodowe. Udzielano ponadto pożyczek na produktywizację zbiorową oraz indywidualną, udzielano pomocy finansowej oraz porad prawnych.

W pierwszej połowie 1946 r. na powyższe cele zwydatkowano 377 tys. zł (pożyczki zbiorowe) oraz 176 tys. (pożyczki indywidualne). Z tych funduszy uruchomiono 2 spółdzielnie:

  • krawiecką – przy ul. Lubartowskiej 19, zatrudniającą 32 pracowników
  • szczotkarską – przy ul. Rybnej 8, zatrudniającą 10 pracowników

oraz 20 warsztatów:

  • 10 warsztatów krawieckich (10 zatrudnionych),
  • 4 szewskie (4 zatrudnionych)
  • 3 gabinety dentystyczne (3 zatrudnionych)
  • 1 zakład piekarski (15 zatrudnionych)
  • jednoosobowe zakłady szklarsko-malarski i adwokacki38.

W 1947 r. stanowisko Referenta ds. Produktywizacji objął Adam Deleglewicz. W tym samym okresie zorganizowano w Domu Pereca spółdzielnię szewsko-kamaszniczą „Przyszłość”, na której czele stał Szymon Litman. Była ona jedną ze 196 spółdzielni zrzeszonych w kraju w ramach „CSW Solidarność”39. Zatrudnionych w tym zakładzie było 16 pracowników.

Siedziba WKŻBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od marca do sierpnia 1945 roku siedziba WKŻ mieściła się w kamienicy przy ulicy Lubartowskiej 19 (obecnie 45, w dawnej siedzibie CKŻP). Następnie w latach 1945–1948 jego siedzibą była kamienica przy Krakowskim Przedmieściu 60. Od 1949 roku do końca istnienia WKŻ mieścił się w budynku przy Krakowskim Przedmieściu 1340.

Majątek WKŻBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W sierpniu 1945 r. WKŻ dysponował następującymi nieruchomościami:

  • ul. Krakowskie Przedmieście 60,
  • ul. Lubartowskiej 19,
  • Rybnej 8,
  • Narutowicza 71,
  • Wyszyńskiego 3.

Na początku 1946 r., przewidując masowy napływ Żydów z ZSRR, WKŻ podjął próby rewindykacji kolejnych nieruchomości stanowiących przed 1939 r. własność gminy żydowskiej. W tym celu zatrudniono adwokata Chmielewskiego, któremu polecono podjąć kroki prawne w sprawie odzyskania budynków dawnego szpitala żydowskiego przy ul. Lubartowskiej oraz gmachu Jesziwy. Sprawa była skomplikowana. Nieuregulowane do początków lutego 1945 r. prawo do rewindykacji mienia pożydowskiego zostało ujęte w ramach prawnych i ustawa z lutego 1945 r. przekazywała majątek żydowskich gmin wyznaniowych jako mienie opuszczone w zarząd państwowy. Zaznaczono jednak, że jest on przeznaczony w pierwszym rzędzie na cele stowarzyszeń żydowskich41. W praktyce oznaczało to, że pozytywne rozwiązanie tych spraw zależało od dobrej woli odpowiednich władz. W styczniu 1946 r. adwokat Chmielewski udał się do Warszawy i interweniował w CKŻP i Ministerstwie Administracji Publicznej42. Sprawa rewindykacji nigdy nie doczekała się pozytywnego rozwiązania.

Wojewódzki Komitet Żydowski realizował swoją działalność organizując życie społeczne Żydów w Lublinie w Domu Pereca. Mieścił się on na ul. Czwartek 4a (obecnie Szkolna 16)43. W drugiej połowie 1945 r. funkcjonowało w nim schronisko, kuchnia ludowa, stołówka urzędnicza, ambulatorium i izba chorych.

Budżet WKŻBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budżet WKŻ w Lublinie, podobnie jak budżety innych żydowskich komitetów lokalnych prawie w całości finansowany był przez CKŻP. Ten z kolei finanse czerpał przede wszystkim z subwencji Jointu (w 1947 r. – 81,7% wszystkich dochodów) ponadto z datków Żydów za granicą (8,4%), wpływów z kuchni ludowej i stołówek (3,9%), z pomocy Ministerstwa Opieki Społecznej (3%), instytucji komunalnych (2,7%) oraz od Ministerstwa Oświaty (0,3%)44.

W warunkach lubelskiego WKŻ stałym zjawiskiem w rozporządzaniu finansami był, pokrywany na różne sposoby, deficyt. Źródłem ujemnego salda była przede wszystkim zbyt rozrzutna polityka finansowa, a także niższe od preliminowanych przez WKŻ dotacje od CKŻP. I tak:

  • w październiku 1945 r. z preliminowanych 801 250 zł WKŻ otrzymał jedynie 180 000 zł (22,5%),
  • w listopadzie z 1 008 250 otrzymał 255 000 zł (25,3%),
  • w grudniu z 1 160 850 otrzymał 162 000 (13,9%)45.

Aby pokrywać niedobory w budżecie, WKŻ zmuszony był do zaciągania pożyczek. Ich wysokość w IV kwartale 1945 r. (243 117 zł) pozwala stwierdzić, że mimo wszystko koszty z preliminarzy były zbyt wygórowane (na co zresztą zwracał uwagę CKŻP)46. Nie umniejsza to jednak faktu, że przyznawane fundusze nie wystarczały na pokrycie całości budżetu. Polityka CKŻP na dłuższą metę nie sprawdzała się i CKŻP często zmuszony był spłacać pożyczki zaciągane przez WKŻ. Zła gospodarka finansowa prowokowała także konflikty w samym Komitecie. Jedną z przyczyn rezygnacji sekretarza Nisenbauma z pracy w WKŻ w lipcu 1948 r. był ogromny deficyt WKŻ.

Nadmierny odpływ pieniędzy z WKŻ powodowany był kilkoma względami. Szafowanie dużymi sumami było zauważalne zwłaszcza w kwestii wynagrodzeń dla pracowników WKŻ oraz finansowanych przez niego instytucji. Płace nauczycieli i wychowawców w żydowskich żłobkach, przedszkolach i szkole były o 20-50% wyższe niż w identycznych placówkach polskich47. Duże sumy pochłaniały także zbędne etaty oraz często fikcyjne zapomogi z Referatu Opieki Społecznej. Chaosowi w dziedzinie finansów sprzyjał praktyczny brak kontroli nad WKŻ ze strony instytucji go finansującej. Coroczne wizytacje przedstawicieli CKŻP nie były w stanie wychwycić wszystkich błędów, zaniedbań i nadużyć nagromadzonych w ciągu dwunastu poprzednich miesięcy.

Ograniczenie działalności WKŻBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dzięki istnieniu Wojewódzkich Komitetów Żydowskich podległych CKŻP Żydzi do 1949 r. cieszyli się względną autonomią, choć podstawy tej autonomii nie były mocno ugruntowane prawnie. W 1948 r. przekształcano Komitety Żydowskie w reprezentacje ruchów społecznych i ograniczano zakres działalności lokalnych Komitetów. Podejmowano również działania zmierzające do ideologizacji środowisk żydowskich i zbliżenia robotników żydowskich do polskich. Źle widziano także wszelkie przejawy separatyzmu i nacjonalizmu, a także podejmowanie tematu emigracji. Wyjazd z Polski był bowiem widziany jako gest „wrogiego ustosunkowania się do ludowo demokratycznej Polski”48.

W listopadzie 1948 r. zlikwidowano placówki Agencji Żydowskiej, Biur Emigracyjnych Agencji Żydowskiej Pal-Amt oraz, a rok później oddział Jointu. Państwo opanowywało powoli różne aspekty życia żydowskiego. Od czerwca 1949 r. zaczęło się „upaństwowienie” instytucji żydowskich. Szkoły, stołówki i kuchnie ludowe były przejmowane przez państwo lub całkowicie likwidowane.

Od początku 1950 roku likwidacji uległa także działalność Jointu w Polsce49. W tym czasie państwo przejęło również całkowicie finansowanie CKŻP, co otworzyło pole do dalszych przekształceń w instytucjach żydowskich. Od 1954 r. językiem wykładowym w szkołach stał się język polski50

W marcu 1948 r. w Lublinie została zlikwidowana kuchnia urzędnicza, co spowodowało redukcję etatów. W sierpniu tego roku zatrudnionych było już tylko dwóch wartowników, którzy pełnili rolę woźnych w biurze komitetu przy Krakowskim Przedmieściu 60 oraz Domu Pereca przy ulicy Czwartek 4a (obecnie ul. Szkolna 16)51.

W 1949 r. w WKŻ zatrudnionych było na etatach pięć osób. W pierwszej połowie roku przewodniczącego G. Zajdenwara zastąpił Marian Adler. Funkcję ochrony spełniał jeden woźny52.

Drastyczne redukcje w kadrach oraz problemy z przepływem pieniędzy budziły protesty pracowników. Jednym z przejawów problemów, z jakimi borykał się lubelski WKŻ był proces sądowy w 1949 r. Były wiceprzewodniczący WKŻ Pinchas Meyer pozwał do sądu CKŻP za brak ekwiwalentu pieniężnego za pełnienie dodatkowych funkcji i niewykorzystanych urlopów. Sąd część zarzutów Meyera uznał za zasadne53.

W 1949 roku, obok istniejącej od dwóch lat Spółdzielni Szewskiej „Przyszłość” oraz Spółdzielni Krawieckiej społeczność żydowska podjęła starania o uruchomienie spółdzielni pracy wyrobów papierniczych. Ze względów politycznych spółdzielnia została uruchomiona przez Centralną Spółdzielnię Pracy54.

Likwidacja CKŻP i WKŻBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Końcem względnej niezależności społeczności żydowskiej w tym okresie było rozwiązanie 29 października 1950 r. CKŻP i połączenie go z Żydowskim Towarzystwem Kultury. Powstało wówczas Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, którego działalność przypada na inną epokę funkcjonowania społeczności żydowskiej po II wojnie światowej. Oznaczało to zarazem kres działalności CKŻP i podległych mu struktur regionalnych, w tym Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Lublinie.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Zarys działalności Centralnego Komitetu Żydów w Polsce za okres od 1 stycznia do 30 czerwca 1946 r., Warszawa 1947, s. 5.
  2. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 3, Sprawozdanie Ludwika Perelmuttera, za:A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w latach 1944-1949, praca magisterska napisana w Zakładzie Historii Najnowszej UMCS pod kierunkiem prof. dr. hab. Z. Mańkowskiego, Lublin 1998, s. 122.
  3. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 106, za: A.Kopciowski, Żydzi w Lublinie…, s. 122.
  4. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 84, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z 25 XII 1945 i 3 I 1946 roku, s. 4; por. A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w pierwszych latach po II wojnie światowej..., s. 34.
  5. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 3, Protokół plenarnego posiedzenia Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Lublinie z dnia 15 kwietnia 1945 r.
  6. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 3, Protokół posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie z dnia 5 września 1945 r..
  7. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 3, Protokół posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie z dnia 8 kwietnia 1945 r.; APZPRwL KM PPR, Referat Organizacyjny, Protokoły POP przy WKŻ 1945-1948, sygn. 8/VI/150, s. 90.
  8. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 3, Protokół posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie z dnia 23 sierpnia 1945 r. ; AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 3, Protokół posiedzeń Komitetu Żydowskiego w Lublinie z dnia 31 sierpnia 1945 r..
  9. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 3, Protokół posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie z dnia 5 września 1945 r..
  10. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 3, Protokół posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie z dnia 8 kwietnia 1945 r., za: A.Kopciowski, Żydzi w Lublinie....
  11. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 3, Protokół posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie z dnia 18 listopada 1946 r..
  12. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 88, Pismo WKŻ do CKŻP w sprawie dotowania stołówki urzędniczej z 19.09.1947 roku; tamże Pismo Wydziału Organizacji i Kontroli CKŻP do Powiatowego Komitetu Żydowskiego w Lublinie z dn. 25 I 1947 r. w sprawie wykazu etatów.
  13. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 84, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół 32/46, s. 6; tamże, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z dnia 10 XI 1947 roku, s. 1. .
  14. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 88, Pismo WKŻ do Prezydium CKŻP w sprawie zmian organizacyjnych z dn. 13 II 1947 r.,; tamże, Odpowiedź Wydziału Organizacji i Kontroli CKŻP na pismo WKŻ z 26 II 1947 roku; tamże, Spis etatów Komitetu Żydowskiego w Lublinie zatwierdzony przez Prezydium CKŻP w dn. 29 V 1947 roku; tamże, Pismo Wydziału Organizacji i Kontroli CKŻP do WKŻ w sprawie redukcji etatów z 11 XI 1947 roku.
  15. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 85, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół nr 15/47; por. tamże, sygn. 88, Pismo WKŻ do CKŻP dotyczące przesłania zaległych sum pieniędzy z 2.09.1947; tamże, Pismo WKŻ do CKŻP dotyczące wystawienia weksli z 11.09.1947 r.
  16. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 88, Pismo WKŻ do CKŻP w Warszawie w sprawie uchwały Związków Zawodowych dotyczącej potrącenia uposażenia pracowników na rzecz pomocy zimowej rodzinom zabitych Żydów z dnia 30.I.1947 r.; tamże, Pismo Związków Zawodowych przy WKŻ do CKŻP w celu podwyższenia uposażenia części pracowników z 4 II 1948 r.
  17. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W. O., sygn. 107, Protokół kontroli księgowości i gospodarki WKŻ Lublin przeprowadzonej przez rewidenta – inspektora Brandta w dniach 21, 22 i 23 czerwca 1949 r..
  18. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 84, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z dnia 11 VI 1946 roku, s. 2; tamże, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z 29 i 31 I 1946 roku, s. 2.
  19. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 84, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z dnia 17 III 1946 roku; tamże, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z dnia 28 V 1946 roku.
  20. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z dnia 11 VI 1946 roku, s. 2; tamże, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z 29 i 31 I 1946 roku, s. 2.
  21. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn.84, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z 25 XII 1945 i 3 I 1946 roku; tamże Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z 15 I 1946 roku [pierwotnie błędnie podano rok 1945]; tamże, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z 5 IV 1946 roku; tamże, sygn.87, Protokół kontroli księgowości i gospodarki WKŻ Lublin z dnia 21-23 czerwca 1949 roku, s. 2; tamże, sygn. 88, Pismo Referatu Organizacji CKŻP do WKŻ związane z etatem woźnego i sprzątaczki z 7 VI 1949 roku.
  22. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, W.O., sygn. 107, Protokół kontroli księgowości i gospodarki WKŻ Lublin przeprowadzonej przez rewidenta – inspektora Branta w dniach 21, 22 i 23 czerwca 1949 r.
  23. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, Protokół 34/46. .
  24. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn.88, Projekt etatów dla WKŻ w Lublinie z 19 III 1947 r.,; AŻIH, CKŻP, Wydział Kultury i Propagandy (WKiP), sygn.237, Pismo WKŻ do CKŻP zawierające sprawozdanie z działalności Uniwersytetu Ludowego z 11 II 1947 roku.
  25. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 85, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół nr 15/47. .
  26. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 88, Pismo WKŻ do Prezydium CKŻP dotyczące uchwały Prezydium WKŻ dotyczącej preliminarza budżetowego na II kwartał 1947 r., z 30.V. 1947 roku, s. 1-2.
  27. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 87, Protokół inspekcji WKŻ Lublin z 26 kwietnia 1948, s. 1-2.
  28. Wróć do odniesienia Zarys działalności Centralnego Komitetu Żydów w Polsce za okres od 1 stycznia do 30 czerwca 1946 , Warszawa 1947, s. 43.
  29. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WO, sygn. 106, Protokół posiedzenia WKŻwL z dnia 5 kwietnia 1946 r.
  30. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z 25 XII 1945 i 3 I 1946 roku; tamże, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z 15 I 1946 roku [pierwotnie błędnie podano rok 1945]; tamże, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z 5 IV 1946 roku.
  31. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z dnia 11 VI 1946 roku, s. 2; tamże, Protokół z posiedzenia Prezydium WKŻP w Lublinie z 29 i 31 I 1946 roku, s. 2.
  32. Wróć do odniesienia G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, „Kalendarium”, w: T. Radzik, W. Śladkowski, G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Lublin. Dzieje miasta, t. II, XIX i XX wiek, Lublin 2000, s. 345, 354; AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 84, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół z posiedzenia WKŻP w Lublinie z dnia 29 IX 1946 roku; tamże, sygn. 85, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół Ogólnego Zebrania Sprawozdawczego z dnia 8 czerwca 1947 roku; tamże, Protokół nr 18/47, s. 1-2.
  33. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 85, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie, Protokół nr 13/47, s. 4. .
  34. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, Protokół nr 20/47, s. 1. .
  35. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WOiK, sygn. 87, Protokół inspekcji WKŻ Lublin z 26 kwietnia 1948, s. 1-2; tamże, Protokół kontroli księgowości i gospodarki WKŻ Lublin z dnia 21-23 czerwca 1949 r., s. 2; tamże, sygn. 88, Pismo Referatu Organizacji CKŻP do WKŻ związane z etatem woźnego i sprzątaczki z 7 VI 1949 roku.
  36. Wróć do odniesienia AŻIH, WOiK, sygn. 85, Protokół z posiedzenia WKŻP w Lublinie z dnia 25 X 1946 roku, s. 3.
  37. Wróć do odniesienia G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, „Kalendarium”..., s. 354.
  38. Wróć do odniesienia Zarys działalności Centralnego Komitetu Żydów w Polsce za okres od 1 stycznia do 30 czerwca 1946 r., Warszawa 1947 r., s. 54.
  39. Wróć do odniesienia M. Grynberg, Żydowskie spółdzielnie pracy w Polsce w latach 1945–1949, Warszawa 1986, s. 169.
  40. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie..., s. 124, 130.
  41. Wróć do odniesienia Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej, 1945r., nr 52, poz. 500, Okólnik Ministerstwa Administracji Publicznej do wojewodów z dn. 6.02.1945 r., za: K.Urban, Cmentarze i synagogi..., s. 87.
  42. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WO, sygn. 106, Protokół posiedzenia prezydium WKŻwL z dnia 29.I.1946 r..
  43. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, sygn. 88, Pisma WKŻ do CKŻP dotyczące pracy wartowników z 13 i 24 VIII 1948 roku, s. 15.
  44. Wróć do odniesienia J. Adelson, W Polsce zwanej ludową [w:] Najnowsze dzieje Żydów w Polsce (Zarys), red. J.Tomaszewskiego, Warszawa 1993, s. 452.
  45. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WO, sygn. 106, Protokół posiedzenia (WKŻwL) z dnia 25 grudnia 1945 r. i 3 stycznia 1946 r..
  46. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, WO, sygn. 106, Protokół posiedzenia (WKŻwL) z dnia 25.XII.1945 r. i 3.I.1946 r..
  47. Wróć do odniesienia W drugiej połowie 1947r miesięczne wynagrodzenie kierowniczki żydowskiego żłobka przy ul. Wyszyńskiego 3 wynosiło 10400 zł, w roku 1948 ( druga połowa) pensje nauczycieli w szkole żydowskiej wahały się od 16 do ponad 26 tys. zł, podczas gdy w szkołach polskich podobne proporcje były średnio o polowe niższe (AŻIH, CKŻP, WO, sygn. 52; APL, UWL 1944 – 1950, Wydz. Op. Społ., sygn. 141).
  48. Wróć do odniesienia L. Olejnik, Polityka narodowościowa..., s. 400.
  49. Wróć do odniesienia AAN, KC PZPR, Sekretariat, sygn. 295/VII, k. 72, za: A. Grabski, Centralny Komitet..., s. 236.
  50. Wróć do odniesienia Tamże, Polityka narodowościowa..., s. 416.
  51. Wróć do odniesienia AŻIH, CKŻP, sygn. 88, Pisma WKŻ do CKŻP dotyczące pracy wartowników z 13 i 24 VIII 1948 roku.
  52. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 86, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie (styczeń 1948 – styczeń 1950), Protokół nr 5/48, s. 5; tamże, sygn. 88, Pismo WKŻ do CKŻP w sprawie etatu pracownika fizycznego z 11 VI 1949 r.; Tamże, Protokół nr 2/49.
  53. Wróć do odniesienia AŻiH, CKŻP, sygn.86,Odpis Wyroku Sądu Pracy RP w Lublinie z 30 VI 1949 w sprawie P. Meyera przeciwko CKŻP w Warszawie, s. 1-2. .
  54. Wróć do odniesienia AŻiH,CKŻP,, sygn. 86 Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie (styczeń 1948 – styczeń 1950), Protokół nr 4/48; Tamże, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie (styczeń 1948 – styczeń 1950); Tamże, Protokół nr 6 z 2 XII 1949 roku; tamże, sygn. 85, Protokoły z posiedzeń Prezydium WKŻ w Lublinie (styczeń 1948 – styczeń 1950), Protokół nr 23/47, s. 4.