Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Kolekcja szklanych negatywów z kamienicy Rynek 4

Wydawać by się mogło, że przy skali zniszczenia, jakie w czasie wojny
dotknęło lubelskie miasto żydowskie,
ale też i cały Lublin nie można już odnaleźć nic, co byłoby jakimś znaczącym materialnym śladem
życia przedwojennego polsko-żydowskiego miasta. I oto po latach,
z ciemnej kryjówki zrobionej na strychu jednego z lubelskich domów przychodzą do nas jak duchy
twarze mieszkańców utrwalone na szklanych negatywach.
Siłą tych zdjęć, zrobionych jeszcze zanim wybuchła wojna, są właśnie te twarze,
sfotografowane z niezwykłą wręcz ostrością.
Cała ta kolekcja trafiła do Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” dokładnie w czasie,
gdy prowadzonych jest szereg działań upamiętniających 70. rocznicę zagłady lubelskich Żydów.

Tomasz Pietrasiewicz

 

Dom Bankowy M.Morajne
Dom Bankowy M.Morajne, fot. AbramZylberberg, kolekcja szklanych negatywów odnaleziona w Lublinie w kamienicy Rynek 4.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Zawartość kolekcjiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kolekcja szklanych negatywów odnaleziona w 2010 roku w kamienicy przy Rynku 4 składa się z ponad 2700 negatywów w różnych formatach od 6x9 cm do 13x18 cm. Fotografie zostały wykonane pomiędzy 1914 a 1939 rokiem. Kolekcja została odnaleziona w trakcie porządkowania i wykonywania badań architektonicznych, poprzedzających prace remontowo-adaptacyjne w kamienicy. Zabezpieczenie, a następnie odczyszczenie, posegregowanie i zeskanowanie negatywów zostało przeprowadzone przez Krzysztofa Janusa prowadzącego nadzór budowlany w obiekcie. W 2012 roku właściciele obiektu, gdzie zostały odnalezione negatywy przekazali kolekcję Ośrodkowi „Brama Grodzka – Teatr NN” w depozyt. Obecnie pod adresem Rynek 4 znajduje się restauracja Trybunalska City Pub.

 

 

Charakterystyka kolekcjiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na zdjęciach zostały utrwalone portrety ludzi – pojedynczych osób i grup – fotografowanych najczęściej w pomieszczeniach, bądź w pejzażu trudnym do identyfikacji. Identyfikowanymi miejscami, w których pracował fotograf było wnętrze kamienicy przy ulicy Rynek 4 (siedemdziesiąt pięć zdjęć z kolekcji), a także Ogród Saski.

Na zdjęciach pojawiają się zróżnicowane postaci: dzieci i dorośli, kobiety i mężczyźni, stoją lub siedzą, mają przy sobie charakterystyczne przedmioty, np. gazetę, znaczek wpięty w klapę. Inny rodzaj fotografii z kolekcji to zdjęcia pokazujące pojedyncze osoby lub grupy zawodowe w ich miejscu pracy, są to najczęściej krawcy, ale także urzędnicy przy biurkach. Pośród fotografii portretowych liczną grupę stanowią zdjęcia żołnierzy, część z nich jest wykonana w szpitalu.

Inny rodzaj zdjęć znajdujących się w kolekcji to fotografie rodzinne lub dokumentujące wydarzenia towarzyskie i ważne wydarzenia z historii rodziny. Są to zarówno zdjęcia wykonywane wewnątrz mieszkań, jak również na zewnątrz przed zabudowaniami, m.in. wiejskimi chałupami. Zidentyfikowane zdjęcia grupowe przedstawiają: sekcję piłki nożnej klubu Morgensztern, nauczycieli i uczniów żydowskiej szkoły Towarzystwa Koach w Lublinie, strażaków z Trzcińca i Woli Sernickiej.

Przewodnim tematem zdjęć z kolekcji są portrety ludzi, jednak fotograf uwiecznił na nich także ważne wydarzenie z historii Lublina – otwarcie jesziwy. Dokumentacja ta liczy 30 zdjęć. 

Ciekawymi pod względem dokumentalnym są zdjęcia wykonane na cmentarzu żydowskim, prawdopodobnie na Nowym Cmentarzu Żydowskim w Lublinie, jedno zdjęcie zostało wykonane na cmentarzu żydowskim na Wieniawie. Są to zdjęcia przedstawiające nagrobki, niekiedy w otoczeniu ludzi. Prof. Andrzejowi Trzcińskiemu udało się odczytać nazwiska ze wszystkich nagrobków, są to m.in.: Maria z Peretzów Arnsztajnowa (teściowa Franciszki Arnsztajnowej), Bronisława z Logwińskich Gerensztajnowa, Sara Fryda Horn, Chaim Israel Fridman, Cadyk Magid Admor Jaakow Ari, Rachela Blum, Batszewa, córka Aszera Zeliga Horowitza, brata cadyka Admora Widzącego z Lublina, Riwka Mitzenmacher, Mosze Breber, Dow Bromels, Rachela Lea Herszenwald, Jehoszua Falik, Chaim Szlomo Tzwi, Risza Rozenbojm. Zdjęć z nagrobkami jest 36. Pośród nich jest także dokumentacja konduktu pogrzebowego Elkana Goldberga.

Nieliczne opisy na zdjęciach pozwalają stwierdzić, że zdjęcia były wykonywane nie tylko w Lublinie. Na kilku z nich jest napis: Nowodwór, Nałęczów. Adnotacje o miejscu wykonania pojawiają się na pamiątkowych zdjęciach przedstawiających grupy osób: Wola Sernicka, Trzciniec. Na kilkunastu zdjęciach przedstawiających żołnierzy w szpitalu na kitlach widoczna jest pieczęć szpitala okręgowego nr 2 w Chełmie. Na jednym ze zdjęć dokumentujących prace polowe w tle widoczny jest kościół w Niemcach.

Na kilkunastu fotografiach pojawia się inicjał imienia i nazwisko osoby, prawdopodobnie są to nazwiska osób uwiecznionych na zdjęciach: S. Elsenstark, Anna Koniger, I. Soberbaum, S. Zyserman, A. Lederfarb, R. Szajtman, J. Feldman, R. Hepsztejn, R. Wajsman, Jan Borowski, Otwinowska, Melzak, Bilot (ew. Bilet), Maciej Szirociński, Ch. Frajldlich, Z. Urman, Akerman. Dwa razy pojawia się to samo nazwisko – Mincman.

Na zdjęciach uwidocznione są także prace polowe (wykopki), cegielnia, prace przy budowie drogi i mostu, zawody na rzece, uroczystość religijna przy kościele. W niektórych przypadkach pojawiają się pojazdy: wóz strażacki, wóz drabiniasty, bryczka, równiarka, silnik parowy.

Bezpośrednio po przekazaniu kolekcji w depozyt i upublicznieniu jej na stronie internetowej skontaktowały się z Ośrodkiem „Brama Grodzka – Teatr NN" osoby, które rozpoznały swoich krewnych i znajomych na zdjęciach. Zidentyfikowane fotografie zostały wykonane w okresie pomiędzy 1934 a 1939 rokiem w okolicach Lubartowa. 

Autor zdjęćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W sierpniu 2015 roku podczas kwerendy przeprowadzonej przez Jakuba Chmielewskiego na potrzeby projektu Lublin. 43 tysiące udało się ustalić z dużym prawdopodobieństwem, że autorem zdjęć jest Abram Zylberberg. Jego nazwisko jest wymienione na liście mieszkańców kamienicy w 1940 roku. 

TechnikaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Odnalezione negatywy to szklane żelatynowe negatywy (tzw. sucha płyta Maddoxa wynaleziona w 1871 roku) w większości w formatach 9x12, 10x15 i 13x18 cm, wyprodukowane przez firmy Agfa i Alfa (z Bydgoszczy). Negatywy, na których pracował autor kolekcji, umieszcza się w kasecie fotograficznej w ciemni, po czym można je transportować i naświetlać, bez konieczności używania plenerowego laboratorium. Jak ustalił Marcin Sudziński – na negatywach widoczne są ślady retuszu wykonanego od strony emulsji ołówkiem oraz barwienia miejscowego neokokcyną (silnie barwiącą, czerwoną transparentną farbką do podnoszenia kontrastu lub rozjaśniania na negatywie). 

Pośród przekazanych negatywów były również płyty zniszczone, połamane, z uszkodzoną emulsją. W wyniku prac podjętych przez Marcina Sudzińskiego udało się je odczyścić i złożyć w całość. W wyniku tych działań odzyskano około 160 negatywów. 

Działania prowadzone wokół kolekcjiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W dniu 12 czerwca 2012 roku odbyła się w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” pierwsza publiczna prezentacja kolekcji. Podczas prezentacji zostały pokazane i omówione skany wybranych negatywów. Prezentacji towarzyszyła wystawa Twarze nieistniejącego miasta prezentująca odbitki wykonane przez Marcina Sudzińskiego z kilkunastu negatywów. Wystawa odbyła się w Galerii NN działającej przy Ośrodku.

W dniu 4 listopada 2013 roku w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” odbyła się premiera filmu Nataszy Ziółkowskiej-Kurczuk Twarze nieistniejącego miasta. W filmie wykorzystano odbitki wykonane z ponad 60 wybranych negatywów oraz ponad 800 płyt szklanych. Bohaterami opowieści są utrwaleni na fotografiach dawni mieszkańcy miasta. 

Dnia 24 września 2015 roku w galerii ADA Projects Space w Jerozolimie została otwarta wystawa Faces of a Nonexistent City, którą przygotowała Tal Schwartz, współpracowniczka Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”.

W dniu 16 marca 2016 roku w Ośrodku Brama Grodzka – Teatr NN odbyła się premiera książki Iwony Chmielewskiej Dopóki niebo nie płacze. Artystka zmierzyła się z tematem, który jest – jak się wydaje – niemożliwy do uniesienia. Picturebook Dopóki niebo nie płacze to obraz świata, który za chwilę zostanie unicestwiony – świata żydowskich mieszkańców Lublina sprzed wybuchu II wojny światowej. Na książkę Iwony Chmielewskiej Dopóki niebo nie płacze składa się szesnaście obrazów artystki, wybrane przez nią wiersze dla dzieci Józefa Czechowicza i przedwojenne fotografie z kolekcji szklanych negatywów odnalezionych w kamienicy przy Rynku 4 w Lublinie.

Kolekcja szklanych negatywów z Rynku 4 była też inspiracją dla Grażyny Lutosławskiej, autorki sztuki teatralnej Anioł za lodówką. Sztuka miała swoją premierę w czerwcu 2016 roku w Teatrze im. H.Ch. Andersena w Lublinie. Na podstawie sztuki teatralnej powstało też słuchowisko radiowe.

W dniu 1 czerwca 2020 roku miała miejsce premiera filmu Jana Borowca filmu Szklane negatywy. Autor razem z Tal Schwartz poszukują w filmie odpowiedzi na pytania, kto wykonał zdjęcia, a także kim są ludzie przedstawieni na fotografiach.

7 października 2021 roku kolekcja była tematem webinaru The Glass Negatives of Lublin organizowanego przez Yiddish Book Center. Podczas prezentacji Piotr Nazaruk z Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” opowiedział o kolekcji.

5 lipca 2023 roku kolekcja szklanych negatywów była tematem dyskusji z udziałem Alana Lockwooda, Piotra Nazaruka i Tal Schwartz. Dyskusja odbyła się w ramach Zjazdu Lublinerów 2023.

Kolekcja jest też tematem artykułów naukowych i popularyzatorskich:

Jacek Dehnel, Niepoliczalni, tekst niepublikowany.

Hubert Francuz, Spojrzenia moich sióstr, Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, R. LXVIII (2014), nr 3–4 (306–307), s. 241–248.

Krzysztof Janus, Fotograf z poddasza. Zbiór szklanych negatywów odnalezionych w kamienicy Rynek 4 w Lublinie (próba syntezy ustaleń), „Konteksty. Polska sztuka ludowa”, R. LXXI (2017), nr 3 (318), s. 181–189; przedruk: „Scriptores: Poza kadrem. Fotografia w Lublinie w latach 1839–1939” 2019, nr 48, s. 379–390.

Kaja Kurczuk, „Twarze nieistniejącego miasta” – pamięć obrazu z Lublinem w tle, „Bibliotekarz lubelski”, R. LVIII/LIX (2015/2016), s. 171–193.

Piotr Nazaruk, Dziewczęta ze szklanych negatywów, blog.teatrnn.pl, [https://blog.teatrnn.pl/brama-edukacja-i-animacja/dziewczeta-ze-szklanych-negatywow/], dostęp: października 2021

Wojciech Nowicki, Nędza od święta, „Tygodnik Powszechny”, 2016, nr 5, s. 56–59.

Wojciech Nowicki, Odosobnienie 10: Najgłębiej skryte, culture.pl [https://culture.pl/pl/artykul/odosobnienie-10-najglebiej-skryte], dostęp: listopad 2020.

Ewa Stańczyk, Recycling the orphan photograph: the new life od Jewish object, „Visual Studies”, 31:1, 63–76.

Joanna Zętar, Lustro z pamięcią, [w:] Grażyna Lutosławska, Anioł za lodówką, Teatr im. H.Ch. Andersena, Lublin 2016.

Joanna Zętar, Lustro z pamięcią. Kolekcja szklanych negatywów z Lublina, [w:] Sztuka Lublina od średniowiecza do współczesności. Studia i szkice, red. L. Lameński, E. Letkiewicz, P. Majewski, J. Żywicki, Lublin 2019, s. 413–427.

 

Specjalne podziękowania dla:

Mariusza Machlarza, WIP sp.z o.o.,

Karola Beckera, Jakuba Chmielewskiego, Krzysztofa Janusa, Krzysztofa Jureckiego, Anny Kończanin, Stanisława Pęzioła, Tadeusza Przystojeckiego, Andrzeja Trzcińskiego, Magdaleny Zabłockiej.