Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Tomaszów Lubelski – historia miasta

Tomaszów Lubelski otrzymał przywilej lokacyjny w 1621 roku i był drugim po Zamościu miastem założonym przez Zamoyskich. Od samego początku mieszkała tu ludność wyznania katolickiego, prawosławnego i mojżeszowego, mająca te same prawa, przywileje i obowiązki względem ordynata. W mieście znajduje się unikatowy na skalę kraju XVIII-wieczny kościół Zwiastowania NMP wykonany z drewna, zabytkowy układ miasta na planie sześcioboku, cudowny obraz Matki Bożej Szkaplerznej, kościół Najświętszego Serca Jezusa i cerkiew prawosławna św. Mikołaja.
Tomaszów Lubelski leży na wysokości około 275 m n.p.m., na pograniczu Roztocza i Wyżyny Lubelskiej, w części zwanej Grzędą Sokalską. Roztocze i Grzędę przedziela przepływająca przez miasto rzeka Sołokija.

 

Panorama Tomaszowa Lubelskiego
Panorama Tomaszowa Lubelskiego (Autor: Autor nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Tomaszów Lubelski, dawniej Tomaszów Ordynacki, powstał na gruntach wsi Rogóźno, która była w posiadaniu Zamoyskich od 1597 roku. Początkowo miejscowość funkcjonowała pod nazwą Jelitowo, pochodzącą od herbu Jelita, którym posługiwał się założyciel miasta – Jan Zamoyski. Po niedługim czasie, gdy hetmanowi urodził się długo oczekiwany syn Tomasz, nazwa została zmieniona na Tomaszów.

Założenie nowego miasta skutkowało zmianą szlaku handlowego ze Lwowa do Warszawy, który dotychczas prowadził przez Bełżec i Lublin. Od tego momentu szlak przebiegał przez miasta ordynacji – Tomaszów i Zamość – a następnie Lublin. Przyczyniło się to do zwiększenia dochodów ordynacji i tym samym zmniejszenia znaczenia i upadku Bełżca.

Prawdopodobnie projekt miasta stworzył architekt Bernardo Morando, ten sam, który zaprojektował Zamość. Miasteczko otrzymało przywilej lokacyjny dzięki Tomaszowi Zamoyskiemu w 1621 roku, lecz już wcześniej istniały tam cechy: stolarski, stelmarski, kołodziejski i bednarski. Jeszcze przed nadaniem przywileju miejscowość posiadała ziemne wały obronne, a liczba domostw była większa niż w Zamościu. Miasto rozwijało się szybko i wkrótce stało się drugim, po Zamościu, miastem Ordynacji Zamojskiej.

W XVII i XVIII wieku Tomaszów był wielokrotnie niszczony na skutek licznych najazdów. W 1648 roku miasto najechały wojska Bohdana Chmielnickiego, w 1656 roku Szwedzi, a rok później, w 1657 roku, wojska Rakoczego. Tomaszów nawiedzały też pożary, które strawiły drewnianą zabudowę. Miasto zostało ponownie zniszczone przez Szwedów w 1707 roku.

Czasy zaborów przyniosły ubóstwo, ogólny zastój i regres w sferze gospodarczej i kulturalnej miasta. W latach 1772–1809 Tomaszów był pod zaborem austriackim. W 1807 roku znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego. W wyniku nowego podziału Europy w 1815 roku powstało Królestwo Polskie, w granicach którego znalazł się Tomaszów. W latach 1870–1914 nastąpiła rusyfikacja terenów przez cara Mikołaja I.

I wojna światowa zawitała do Tomaszowa od strony Austrii w 1914 roku, a w czerwcu 1915 roku pod miastem odbyła się bitwa między wojskami austriackimi a rosyjskimi, w wyniku której miasto dostało się pod panowanie austriackie.

7 września 1939 roku niemieckie samoloty zbombardowały miasto. Najbardziej ucierpiała dzielnica żydowska, znajdująca się w części zachodniej miasta, która spłonęła. Miasto zostało zajęte przez Niemców 12 września. Od tego momentu rozpoczął się terror wobec ludności cywilnej, dopełnił się też tragiczny los społeczności żydowskiej, która przed II wojną światową stanowiła więcej niż połowę mieszkańców Tomaszowa. Już w 1939 roku zorganizowano getto, gromadząc w nim Żydów z całej okolicy. Tych, którzy przeżyli, wywieziono do Bełżca lub rozstrzelano w miasteczku. Ostatni tomaszowianin wyznania mojżeszowego został rozstrzelany w listopadzie 1943 roku.

Pierwszy zapis, nazwa, charakter, przywilej lokacyjnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy zapis

Tomaszów pojawia się w dokumencie lokacyjnym miasta w 1621 roku. Badacze podają, że nazwa funkcjonuje już wcześniej, od 1595 roku, gdy Jan Zamoyski zmienił ją na cześć św. Tomasza, patrona ordynacji, oraz swojego nowo narodzonego syna Tomasza. Ryszard Szczygieł pisze, że nazwa pojawia się już w 1614, lecz nie podaje źródeł (Kalendarz Lubelski, 1981).

Wcześniej miejscowość funkcjonowała pod nazwą Jelitowo i była wydzielona z terenów wsi Rogóźno. Nazwa Rogóźno występuje w Opisie Statystyczno-Historycznym Dóbr Ordynacji Zamojskiej Mikołaja Stworzyńskiego z 1422 roku.

Nazwa

Zmieniając nazwę na Tomaszów, chciano zaakcentować kult św. Tomasza, który dzięki Janowi Zamoyskiemu stał się patronem rodu oraz całej ordynacji. W XVII wieku miasto funkcjonowało pod nazwą Tomaszów Ordynacki, a w XIX wieku zmieniono nazwę na obecną.

Charakter

Miasto powstało na włościach wsi Rogóźno. Jeszcze przed nadaniem prawa lokacyjnego w 1621 roku, istniały na terenie Tomaszowa domostwa oraz ziemne wały obronne.

Przywilej lokacyjny

25 maja 1621 roku Tomasz Zamoyski polecił przekazanie tomaszowianom kopii dwóch posiadanych przywilejów miejskich: lokacyjnego i na uposażenie wójtostwa. Przywilej został zatwierdzony przez przez Zygmunta III Wazę 7 października 1621 roku.

Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pieczęć, herb

Zamoyscy posługiwali się herbem Jelita, na którego formę składa się tarcza z trzema złotymi włóczniami ułożonymi w gwiazdę na czerwonym tle. Taki herb pojawiał się na pieczęciach Tomaszowa.

W historii miasta można odnaleźć różne wersje herbu. Na pierwszej z nich widnieje postać św. Tomasza, u stóp którego znajduje się herb Jelita, natomiast drugi to herb Jelita nakryty koroną, a nad nią kozioł w klejnocie. Kozioł odnosi się do drugiej nazwy herbu – Koźlorogi.

Przywileje

Wraz z przywilejem lokacyjnym nadanym tomaszowianom każdego wyznania, mieszkańcy otrzymali zwolnienie z obowiązku płacenia podatków na rzecz ordynacji przez okres 15 lat oraz prawo do ważenia i wyszynku wszelkich trunków, a dodatkowo od króla Zygmunta III Wazy prawo składu soli.
W 1634 roku Władysław IV nadał przywilej pobierania opłat mostowych.

W kolejnych latach Tomasz Zamoyski nadał mieszkańcom przywileje cechowe: stolarzy, tokarzy, bednarzy i karteników. Po śmierci męża, w 1648 roku Katarzyna Zamoyska nadała przywileje tkaczom, ślusarzom, kowalom, kotlarzom, miecznikom i zdunom.

Przynależność administracyjna i zmiany granic

Tomaszów to miasto powiatowe, położone w dolinie rzeki Sołkii. Jest siedzibą urzędów i gminy miejskiej.
W latach 1772–1809 Tomaszów był pod zaborem austriackim, od 1807 roku w granicach Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku – Królestwa Polskiego.

Dane demograficzne wraz z danymi o strukturze etnicznej

Od czasów lokacji Tomaszów był zamieszkiwany był przez Polaków, Rusinów i Żydów. Wszyscy posiadali te same prawa, obowiązki i przywileje wobec ordynata.

Ludność Tomaszowa według spisu z 1921 roku

Ogółem rzymskokatolicka prawosławna wyzn. mojżeszowe inne
7125 2104 362 4643 16

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1621 – nadanie przywileju lokacyjnego;
1627 – erygowanie parafii przez Tomasza Zamoyskiego;
1648 – najazd wojsk Bohdana Chmielnickiego;
1656 – najazd Szwedów;
1657 – najazd Rakoczego;
1707 – najazd Szwedów;
1772–1809 – Tomaszów znajduje się pod zaborem austriackim;
od 1807 – przynależność do Księstwa Warszawskiego;
od 1815 – przynależność do Królestwa Polskiego;
1866 – Tomaszów traci status prywatnego miasta Zamoyskich;
1870–1914 – rusyfikacja terenów przez cara Mikołaja I;
1915 – bitwa między wojskami austriackimi a rosyjskimi;
1921 – miasto odwiedza marszałek Józef Piłsudski;
1939 – wybuch wojny, bombardowanie miasta, zniszczenie dzielnicy żydowskiej;
1942 – wywiezienie ludności żydowskiej do Bełżca;
1944 – wkroczenie armii radzieckiej do Tomaszowa;
od 1956 roku – rozwój budownictwa mieszkaniowego.

Instytucje kościelneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W przywileju lokacyjnym Tomasz Zamoyski nakazał mieszczanom zbudowanie kościoła farnego z własnych środków w przeciągu trzech lat od założenia miasta. Jednak mieszczanie nie zdołali tego zrobić i Zamoyski erygował kościół parafialny w 1627 roku, którego budowa zakończyła się dwa lata później. Po stu latach funkcjonowania, kościół wymagał gruntownej restauracji, której dokonano w 1727 roku, dzięki kolejnemu ordynatowi Michałowi Zdzisławowi Zamoyskiemu. Zakres prac był tak duży, że niektórzy uważają, iż kościół wzniesiono na nowo.

Obecnie jest to świątynia drewniana, założona na planie prostokąta, trójnawowa, o konstrukcji zrębowej, oszalowana, z murowanym skarbcem w części parterowej. Kościół jest posadowiony na podmurówce z cegły, z kryptami grobowymi pod prezbiterium. Posiada rozłożysty dach dwuspadowy i dwie wieże z baniastymi hełmami i wysokimi iglicami zwieńczonymi metalowymi krzyżami.

W kościele znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej Tomaszowskiej, a właściwie Matki Boskiej Szkaplerznej, namalowany farbami olejnymi na płótnie. Powstanie obrazu datuje się na I połowę XVII wieku. Pierwotnie znajdował się w kaplicy św. Wojciecha na Piaskach, zasłynął z cudownych uzdrowień. Został częściowo uszkodzony przez Szwedów, lecz wkrótce dwie mieszkanki Tomaszowa umieściły go w katedrze lwowskiej. Obraz parokrotnie był przenoszony do różnych kościołów, aż 1783 roku umieszczono go w kościele Zwiastowania NMP w Tomaszowie, gdzie został ukoronowany w 1994 roku.
Przy kościele znajduje się dzwonnica drewniana typu obronnego z nadwieszoną izbicą, datowaną na wiek XVIII. Dzwonnica o konstrukcji słupowo-ramowej, na podmurówce, przekryta dachem namiotowym, kryta gontem; na szczycie dachu żelazny krzyż.

Kościół parafialny Najświętszego Serca Jezusa budowany w latach 1935–1949. Autorem projektu był Jerzy Siennicki. W świątyni znajduje się XVII-wieczny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, późnobarokowy krucyfiks z XVIII wieku, późnobarokowa ambona w kształcie łodzi, pochodząca z cerkwi w Uchnowie, zespół 24 późnobarokowych ławek oraz barokowy obraz Anny Samotrzeciej i Wniebowzięcie Matki Bożej z kościoła w Uchnowie i XVIII-wieczne obrazy z kościoła Zwiastowania NPM w Tomaszowie.

Kaplica na Piaskach powstała po 1652 roku. Jej budowa była związana z szerzącym się kultem cudownego obrazu Maki Bożej Szkaplerznej. Kaplica została zburzona przez Szwedów w 1656 roku, ale w 1662 roku została ponownie odbudowana, a następnie rozbudowana na kościół św. Wojciecha. W XVIII wieku kościół przebudowano i przekazano trynitarzom, którzy byli tam do momentu kasaty zakonu w 1783 roku. Budynki kościele i klasztorne zaczęły popadać w ruinę, aż w XIX wieku zostały rozebrane. Kaplica została odbudowana w latach 90. XX wieku.

Kaplica grobowa Karpińskich na cmentarzu rzymskokatolickim pochodzi z 1867 roku. Obecnie jest to kaplica cmentarna pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Instytucje kościelne innych wyznańBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

– cerkiew prawosławna św. Mikołaja, wybudowana z cegły w 1890 roku, otynkowana, z kopułą nad nawą oraz z wieżyczkami.
– cmentarz żydowski przy ul. Starozamojskiej o powierzchni 2 ha, założony w 1623 roku, zdewastowany podczas II wojny światowej. Zachowały się nieliczne nagrobki.
– plebania usytuowana w sąsiedztwie kościoła pw. Zwiastowania NMP. Budynek drewniany, na podmurówce, zbudowany w I połowie XIX wieku. Budowla parterowa, z facjatką od frontu. Drzwi wejściowe ozdobione ornamentem w romby. Dach naczółkowy, z daszkami okapowymi po bokach, kryty blachą.

Budowle nieistniejące

– Pierwsza synagoga powstała w 1594 roku. Została spalona i zniszczona przez wojska Bohdana Chmielnickiego w 1648 roku. Na jej miejscu postawiono nową w II połowie XVII wieku przy ul. Bóżnicznej. Przylegała ona bezpośrednio do domu modlitwy. Synagoga została przebudowana w XVIII wieku. Początkowo była kryta gontem, po I wojnie światowej papą, a w latach 30. blachą. Bożnica została zniszczona w wyniku działań wojennych w 1939 roku. Mury zostały rozebrane przez Niemców w 1940 roku. W latach 70. XX wieku teren został zagospodarowany przez spółdzielnię mieszkaniową.
– Żydowski Dom Modlitwy, tzw. szkoła – powstała pod koniec XVI wieku. Była to budowla parterowa, o grubych murach, z potężnymi wspornikami narożnymi. Mieściła się przy ulicy Bóżnicznej (obecnie gen. Andersa, róg ul. Traugutta). Na początku XVII wieku wybudowano bożnicę przylegającą bezpośrednio do murów szkoły.
– Mykwa, łaźnia rytualna. Do wybuchu II wojny światowej istniała przy ul. Szkolnej.
– kościół pw. św. Krzyża erygowany w 1610 roku, drewniany. Pełnił rolę tymczasowej parafii, mieścił się na Przedmieściu Lwowskim, w 1649 roku został zniszczony przez Kozaków.
– kościół pw. św. Agaty, drewniany, mieścił się w okolicach kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca. W 1796 roku został wystawiony na licytację przez władze austriackie, a następnie rozebrany.
– drewniana cerkiew greckokatolicka św. Jerzego, mieściła się przy ul. Starocerkiewnej. Została wzniesiona w XVII wieku, pełniła rolę cerkwi parafialnej, w 1817 roku rozebrano ją ze względu na zły stan. Na jej miejscu wzniesiono nową, ale rozebrano ją w 1904 roku.
– drewniana cerkiew greckokatolicka Wniebowzięcia NMP, mieściła się przy Przedmieściu Szczebrzeskim. Istniała krótko, od połowy XVII wieku.
– kaplica prawosławna na cmentarzu grzebalnym, powstała w II połowie XIX wieku, rozebrana po 1914 roku.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Towarzystwa i stowarzyszenia

W 1920 z inicjatywy Ludwika Kobierzyckiego, dyrektora Liceum Ogólnokształcącego, powstało „Regionalne Stowarzyszenie – Związek Ziemian”.
W 1921 roku z inicjatywy Ludwika Kobierzyckiego powstało stowarzyszenie „Związek Tomaszowian”, do którego należała tomaszowska inteligencja: lekarze, nauczyciele, przedstawiciele władz samorządowych, pracownicy różnych instytucji oraz młodzież. Po kilku latach związek zmienił nazwę na „Związek Tomaszowian Ziemi Lubelskiej”. W latach 1921–1925 związek wydawał dwutygodnik dla młodzieży „Nasza praca”.

W latach 1922–1927 z inicjatywy Ludwika Kobierzyckiego wydawane było pismo Samorządu Powiatowego „Ziemia Tomaszowska”. Związek nie działał podczas II wojny światowej. Został reaktywowany po wojnie i w sierpniu 1944 roku wydał nowy numer „Ziemi Tomaszowskiej”. 9 czerwca 1962 grupa tomaszowian wznowiła działalność towarzystwa, które działa do chwili obecnej.
W 1926 roku założono Towarzystwo Upiększania Tomaszowa.
W 1933 przy ul. S. Żeromskiego oddano do użytku basen wybudowany z drewnianych bali. Funkcjonował do 1960 roku.

Szpital

Pierwszy szpital w Tomaszowie istniał w już w XVII wieku, był to przytułek dla starców, ubogich i kalek. Mieścił się w pobliżu kościoła i zajmował jedną izbę.
W 1826 roku oddano do użytku nowy szpital przy ul. Sokalskiej, którego fundatorem był tomaszowski wikariusz ks. Maciej Morawczyński. Szpital składał się z kilku małych izb i przedpokoju; był utrzymywany przez mieszczan i ordynację. W 1844 roku przeszedł pod opiekę Rady Głównej Opiekuńczej. W 1857 roku miasto wespół z ordynacją wybudowało nowy budynek szpitalny na rogu ul. Lwowskiej i S. Żeromskiego, który istniał do 1912 roku.
W 1910 roku powołano Komitet Budowy nowoczesnego szpitala sejmikowego, który oddano do użytku w 1912 roku. Jego pierwszym dyrektorem był dr Franciszek Zawadzki. W 1939 roku szpital liczył 200 łóżek.

Żydzi posiadali swój szpital obok synagogi, który posiadał tylko kilka miejsc dla chorych. Data jego powstania nie jest znana. Zgodę na wybudowanie szpitala Żydzi uzyskali od Tomasza Zamoyskiego. Szpital rozebrano w 1931 roku ze względu na zły stan techniczny.
Stare hale targowe, tzw. kramnice żydowskie, przed II wojną światową stały na placu rynkowym. Zostały zburzone podczas bombardowania miasta przez Niemców w 1939 roku.

Nowe hale targowe, wybudowane w latach 1925–1928. Dwie hale w kształcie litery L, z podcieniami arkadowymi i wysokimi dachami krakowskimi oraz nadbudówkami na narożach. Istniały do 1971 roku.

Cechy, korporacje

Mieszkańcy Tomaszowa wyznania chrześcijańskiego zajmowali się rzemiosłem lub rolnictwem, natomiast społeczność żydowska trudniła się głównie handlem i wyszynkiem.

Jarmarki, targi

Tomasz Zamoyski w przywileju lokacyjnym ustanowił prawo do organizowania trzech jarmarków rocznie i targów w każdy poniedziałek.

Inne instytucje świeckie

– Fabryka Fajansów i Porcelany – została założona w 1796 roku przez Franciszka Maznera. Materiał sprowadzano z Potylicz i Kamionki Wołoskiej. Fabryka została zamknięta w 1827 roku.
– Maziarnia – usytuowana w zachodniej części miasta. Funkcjonowała do 1939 roku. Wytwarzano w niej węgiel drzewny do żelazek, terpentynę i smary do obuwia.
– Elektrownia u zbiegu ul. Lwowskiej i S. Żeromskiego. Powstała w 1910 roku. Posiadała moc 6 KW. Została spalona podczas I wojny światowej.
– Elektrownia w koszarach została wybudowana po 1918 roku, posiadała moc 10 KW. Budynek istnieje do dziś, pełni funkcje mieszkaniowe. Uruchomił ją mieszkaniec Tomaszowa – Jarmuszyński.
– Elektrownia we młynie uruchomiona w latach 1923/25 przez Żyda Kruka w młynie wybudowanym przez władze rosyjskie. Posiadała moc 60 KW i działała do 1928 roku. Została spalona i przebudowana na internat dla dziewcząt.
– Elektrownia przy ul. św. Tekli o mocy 75 KW, działała od 1928 do 1946 roku. Rozbudowana przez międzynarodową firmę Brovn-Boveri.
– Drukarnia i księgarnia Edwarda Witkowskiego została założona w 1926 roku, mieściła się w budynku przy ul. Lwowskiej i św. Tekli. W 1928 roku właściciel przeniósł zakłady do nowego budynku przy ul. Lwowskiej. W 1945 roku drukarnię upaństwowiono. Działała do 1978 roku.
– Biblioteka Miejska – została otwarta 28 stycznia 1930 roku w drewnianym budynku przy ul. Kościuszki, w którym wcześniej istniała Szkoła Powszechna nr 2. Funkcjonowała tam do 1985 roku, a następnie przeniesiono ją do Domu Kombatanta przy ul. Zamojskiej 2.

Szkoły

Pierwsza szkoła istniała prawdopodobnie już w Jelitowie i była prowadzona przez księdza, mówią o tym wzmianki w księgach miejskich z 1623 roku. Roczniki XVIII-wieczne odnotowują, że w 1780 roku w Tomaszowie były szkoły: parafialna polska, publiczna z językiem niemieckim wykładowym, i żydowska. W wykazie z 1789 roku znajduje się zapis o prywatnej szkole w Tomaszowie.

W 1853 roku założono szkołę rosyjską, która istniała do wybuchu I wojny światowej.

W październiku 1915 roku powstał Powiatowy Komitet Ratunku, który miał uchronić dzieci przed dalszym wynaradawianiem. Powstała wówczas 7-klasowa szkoła męska, w budynku przy ul. Żwirki i Wigury, która była zalążkiem Szkoły Powszechnej nr 1, a w budynkach przy ul. Kościelnej i Listopadowej mieściły się pojedyncze klasy. 22 września 1925 roku oddano do użytku drewniany budynek 7-klasowej szkoły. Obiekt istnieje do dziś. W latach 70. w budynku mieściło się II LO, a następnie Liceum Medycznego Pielęgniarstwa. Obecnie mieści się w nim Zespół Szkół ekonomicznych im. W. Sikorskiego.

W 1917 roku postanowiono zorganizować szkołę średnią – Gimnazjum Realne Męskie Samorządowe. Pierwszym dyrektorem był Adam Maciurzyński. Od 1918 roku, dzięki staraniom Zarządu Miejskiego, szkoła otrzymała duży budynek przy ul. Kościuszki, tzw. sztabowiec. Wkrótce szkołę upaństwowiono, a w następnym roku wprowadzono koedukację. W 1920 roku powołano do życia Komitet Budowy, który zajął się budową nowego gmachu, powstałego w latach 1922–1929 przy ul. Wyspiańskiego, według projektu prof. Minkiewicza.

W 1939 roku szkoła została zajęta na szpital, gdzie leczono rannych polskich żołnierzy, lecz wkrótce ulokowało się w nim gestapo, a następnie SS. Gimnazjum zostało ponownie otwarte w 1944 roku.

W roku 1929 z chwilą opuszczenia sztabowca przez gimnazjum, budynek przejęła Szkoła Powszechna nr 2 i istnieje tam do dziś.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

– układ miasta zaprojektowany prawdopodobnie przez włoskiego architekta Bernardo Morando, który wcześniej zaprojektował Zamość. Układ miasta powstał na planie sześcioboku z czworobocznym rynkiem w centrum, od którego wychodzą ulice: parami z naroży oraz po jednej, szerszej z każdej pierzei;
kościół parafialny pw. Zwiastowania NPM, św. Trójcy i śś. Jana Chrzciciela i Tomasza Kantaryjckiego, powstał w 1727 roku, drewniany, bazylikowy;
– kamienny pręgierz;
– cudowny obraz Matki Boskiej Tomaszowskiej (Matki Boskiej Szkaplerznej);
dzwonnica z XVII wieku, drewniana, obronna;
– kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Jezusa;
– cerkiew prawosławna św. Mikołaja;
– kaplica na Piaskach;
– plebania wybudowana pod koniec XIX wieku;
– budynek herbaciarni, tzw. czajni, z 1895 roku;
– kaplica grobowa Karpińskich;
– cmentarz żydowski przy ul. Starozamojskiej.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wydarzenia i miejsca historyczne

W okresie powstania styczniowego w nocy 30 stycznia 1831 roku doszło do bitwy oddziału Złota Chorągiew Wolności utworzonego w Tomaszowie dowodzonego przez Hugona Gramowskiego z Rosjanami. Następnie w mieście został utworzony Tomaszowski Rząd Narodowy.
W 1915 roku w rejonie miasta doszło do dużej bitwy wojsk austriackich dowodzonych przez feldmarszałka Mackensa z wojskami rosyjskimi dowodzonymi przez gen. Ołchowa.

W 1921 roku miasto odwiedził Józef Piłsudski i tu dekorował pułki za udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
We wrześniu 1939 roku w pobliżu miasta miały miejsce poważne walki polsko-niemieckie, zwane bitwami tomaszowskimi, w dniach 17–20 września z udziałem oddziałów armii „Lublin” i „Kraków” pod dowództwem gen. dyw. Tadeusza Piskora oraz 22–27 września z udziałem oddziałów Frontu Północnego dowodzonych przez gen. dyw. Stefana Dęba-Biernackiego.

W okresie okupacji hitlerowskiej w mieście i okolicy działały oddziały partyzanckie, głównie należące do AK i Bch.

Osoby związane z Tomaszowem Lubelskim

– Jan Paweł II – jako metropolita przebywał w Tomaszowie podczas słynnych uroczystości peregrynacyjnych.
– Józef Piłsudski – dwukrotnie odwiedził ziemię tomaszowską w 1901 i 1921 roku. Podczas drugiego pobytu w mieście wizytował jednostki Wojska Polskiego stacjonujące w Tomaszowie i złożył wizytę w Liceum Ogólnokształcącym (obecnie gimnazjum przy ul. T. Kościuszki).
– Jan III Sobieski – przebywał w Tomaszowie i według legendy zatrzymał się w domu przy ul. Lwowskiej.
– Zygmunt III Waza – zatrzymał się w Tomaszowie w drodze pod Chocim. 7 października 1621 roku zatwierdził tu przywilej lokacyjny Tomasza Zamoyskiego.
– Tomasz Zamoyski – założyciel miasta.
– Feliks Zawadzki – pierwszy dyrektor Szpitala Powiatowego w Tomaszowie oddanego do użytku w 1912 roku.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Linki [stan na 18.03.2011]

  • http://polin.org.pl/cities/
  • http://www.sztetl.org.pl/pl/city/

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe