Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Bełżyce – historia miasta

Bełżyce leżą nad rzeką Krężniczanką – dopływem Bystrzycy. Miasto położone jest we wschodniej części Równiny Bełżyckiej, około 20 km na południowy-zachód od Lublina.

Uroczystości z okazji 500-lecia nadania praw miejskich Bełżycom
Uroczystości z okazji 500-lecia nadania praw miejskich Bełżycom (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Historia Bełżyc, wsi leżącej obok ważnego wówczas szlaku handlowego, prowadzącego z Krakowa przez Sandomierz do Lublina i dalej na Ruś i Litwę, sięga czasów sprzed lokacji miasta. Najstarsza wzmianka o osadzie znajduje się w dokumencie z 1349 roku, w którym król Kazimierz Wielki – na wniosek ówczesnego właściciela wsi, Rafała z Tarnowa herbu Leliwa – przeniósł ją z prawa polskiego na niemieckie. Jako miasto, Bełżyce zostały lokowane na prawie magdeburskim w 1417 roku przez Jana Tarnowskiego, wojewodę krakowskiego i jego brata Spytka z Tarnowa herbu Leliwa, na mocy przywileju lokacyjnego króla Władysława Jagiełły. Początkowo były tzw. miastem filialnym – miały się „sądzić i rządzić na wzór Lublina”. W II połowie XV wieku miasto należało do Pileckich, od 1551 roku do Bzickich, od 1574 roku do Spinków. W XVII wieku jego właścicielami byli Orzechowscy, Gałęzowscy, Szaniawscy i Osuchowscy. W 1819 roku dobra znalazły się w posiadaniu Stanisława Kossowskiego, a następnie rodziny Brzezińskich.

Około 1425 roku w osadzie wzniesiono murowany zamek z basztą, otoczony wałami, erygowano też parafię katolicką. W tym samym okresie powstał tu prawdopodobnie kościół parafialny pw. św. Pawła, przy którym od około 1430 roku istniała szkoła parafialna. W I połowie XV wieku, dzięki nadawanym przywilejom, Bełżyce zyskały status ważnego ośrodka handlowego w regionie.

Niemal od samego początku miasto miało charakter wieloetniczny i wielowyznaniowy. Być może już od lat 20. XV wieku, a z całą pewnością od I połowy XVI wieku, obok ludności katolickiej i prawosławnej, w Bełżycach zaczęli osiedlać się Żydzi.

W XVI i XVII wieku miasto było znaczącym ośrodkiem protestantyzmu. Istniał tu zbór kalwiński, gimnazjum kalwińskie i szkoła ariańska, organizowano liczne zjazdy i synody.

Począwszy od 1648 roku, w II połowie XVII i I połowie XVIII wieku miasto było wielokrotnie niszczone w trakcie napaści zbrojnych, przemarszów wojsk szwedzkich, rosyjskich, polskich i litewskich, rekwizycji i grabieży, a także w wyniku pożarów i powtarzających się epidemii. W 1662 roku, na fali kontrreformacji, z miasta zostali wypędzeni arianie.

W 1796 roku Bełżyce znalazły się w zaborze austriackim, od 1810 roku należały do Księstwa Warszawskiego, a od 1816 roku – do Królestwa Polskiego. W 1869 roku, w ramach represji po powstaniu styczniowym, Bełżyce straciły prawa miejskie. W 1913 roku podupadająca osada została zniszczona przez pożar.

W okresie międzywojennym Bełżyce były niewielką osadą zamieszkiwaną w znaczniej części przez ludność żydowską. Działały tu liczne sklepy, rozwijało się też rzemiosło, a także przemysł. W latach 30. powstała tu elektrownia, dostarczająca prąd do okolicznych miejscowości.

Miasto zostało zajęte przez Niemców we wrześniu 1939 roku. W grudniu 1940 roku w Bełżycach powstało getto, w którym, oprócz żydowskich mieszkańców samych Bełżyc i okolicznych miejscowości, przebywali także Żydzi z Lublina, Krakowa i Szczecina oraz Żydzi z przesiedlonych terenów Rzeszy. Większość żydowskich mieszkańców Bełżyc została zamordowana w obozie zagłady w Sobiborze, część zginęła też na Majdanku.

Bełżyce zostały wyzwolone przez Armię Czerwoną 26 lipca 1944 roku. W czasie działań wojennych i okupacji zginęło ponad 60 proc. mieszkańców miasta (około 4200 osób).

Od roku 1955 Bełżyce były miastem powiatowym, w 1958 roku odzyskały prawa miejskie.

Pierwszy zapis, nazwa, charakter, przywilej lokacyjnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy zapis

Pierwsza historyczna wzmianka o Bełżycach pochodzi z 1349 roku, kiedy to król Kazimierz Wielki, na wniosek ówczesnego właściciela wsi – Rafała z Tarnowa, przeniósł ją z prawa polskiego na niemieckie. Osada była wzmiankowana w tekstach źródłowych także w 1409 roku, a następnie w 1417 roku, kiedy Bełżyce zostały lokowane na prawie magdeburskim przez braci Jana i Spytka Tarnowskich, na mocy przywileju króla Władysława Jagiełły.

Nazwa

Początkowo nazwa miejscowości notowana była jako Belsszice, Belzicze, lub Belzycze – taka forma znajduje się m.in. na herbie widocznym w dokumencie z 1581 roku („...Civitatis Belzicze Maius”). Na pieczęci z 1718 roku, a także w wielu innych dokumentach z późniejszego okresu, znajduje się zapis nazwy w łacińskiej formie przymiotnikowej Sigillum Belsiczensis. Wskazuje to na fakt, iż pierwotna nazwa Bełżyc miała najprawdopodobniej brzmienie Bełzice, zaś forma fonetyczna Bełżyce jest wtórna.

Jest to nazwa o charakterze patronimicznym, w której znajduje się pień imienny Bełz (Bełza) oraz przyrostek patronimiczny –ice (–icy). Z punktu widzenia semantycznego nazwa ta odnosiła się pierwotnie do potomków lub poddanych człowieka o imieniu bądź przezwisku „Bełza” lub „Bełz”, wywodzącym się od prasłowiańskiego czasownika „bełzyć się” (bełżyć się) w znaczeniu „bielić się”. „Bełżyc” to syn lub/i poddany Bełza, analogicznie: Bełżyce to synowie lub/i poddani Bełza.

Początkowa forma fonetyczna Bełzice, w staropolskich dokumentach zapisywana była często – na skutek mylenia głoski „i” z „y” – raz jako Belzicze, a raz jako Belzycze (przy czym „cz” pisano na oznaczenie głoski „c”). Po pewnym czasie zaczęto prawdopodobnie wymawiać tę nazwę jako Belzycze, Bełżyce. Ostatecznie w języku urzędowym przyjęła się jednak nazwa Bełżyce.

Charakter

Miasto było lokowane w 1417 roku, na miejscu wcześniejszej wsi, lokowanej pierwotnie na prawie polskim, a następnie przeniesionej na prawo niemieckie.

Przywilej lokacyjny

1417 – przywilej lokacji miasta na prawie magdeburskim, otrzymany z rąk króla Władysława Jagiełły.

Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pieczęć, herb

W herbie miasta Bełżyce, na błękitnej tarczy herbowej zaprojektowanej według klasycznego kroju XV-wiecznej tarczy hiszpańskiej, znajduje się złoty monogram – duża litera „B”, będąca inicjałem nazwy miasta. Ma ona kunsztowny kształt, z językowatym zakończeniem trzonu i uwypukleniem brzuszków. Monogram znajduje się nad ułożonym horyzontalnie złotym półksiężycem. Treść godła uzupełniają trzy złote gwiazdy sześcioramienne, umieszczone nad skierowanymi ku górze rogami półksiężyca, a także w środku, w górnej części tarczy, tworzące rodzaj „aureoli” wieńczącej literę „B”.

Herb ten używany jest od czasów założenia miasta, od 1417 roku, zaś jego treść i forma nawiązują do herbu Leliwa używanego przez założycieli Bełżyc – Tarnowskich. Zarówno kształt tarczy, jak i symbolika godła wskazują, iż powstał on na początku XV wieku, najprawdopodobniej w momencie uzyskania przez Bełżyce praw miejskich.

Prawo niemieckie

W 1349 roku wieś Bełżyce (wówczas jako Belsszice, Bełzie) została przeniesiona z prawa polskiego na niemieckie, na mocy przywileju króla Kazimierza Wielkiego.

Przywileje

1349 – przywilej lokacyjny;
1417 – przywilej lokacyjny od króla Władysława Jagiełły;
1432 – uzyskanie od króla Władysława Jagiełły przywileju przymusu drogowego, dzięki czemu szlak handlowy prowadzący z Korony na Litwę biegł przez Bełżyce;
1446 – ówczesny właściciel, Jan Pilecki, nadaje Bełżycom przywilej na ogrody;
1464 – Bełżyce uzyskują od króla Kazimierza Jagiellończyka prawo do urządzania dwóch jarmarków w ciągu roku – na św. Małgorzatę Pannę i na św. Michała;
1470 – król Kazimierz Jagiellończyk nadaje kuśnierzom bełżyckim przywilej zezwalający na urządzenie pierwszego w historii miasta cechu rzemieślniczego;
1608 – przywilej dla cechu tkackiego otrzymany od Pawła II Orzechowskiego;
1613 – przywilej dla cechu szewskiego otrzymany od Pawła II Orzechowskiego;
1616 – przywilej dla cechu kowalskiego otrzymany od syna Pawła, Bogusława Orzechowskiego;
1618 – przywilej dla cechu szewskiego i cechu kuśnierzy otrzymany od Bogusława Orzechowskiego;
1624 – statut Bogusława Orzechowskiego, dający wolność wszystkim mieszkańcom Bełżyc. Mieszczanie nie byli odtąd poddanymi dziedzica – przywilej ten zapewnił jeszcze szybszy rozwój miastu i wzrost zamożności jego obywateli;
1640 – król Władysław IV nadał Bełżycom przywilej zezwalający na urządzenie cechu bednarzy i kołodziejów, „w nagrodę” za porzucenie „pogańskich obyczajów” (tj. protestantyzmu) i powrót na łono kościoła rzymskokatolickiego;
1644 – na mocy przywileju króla Jana Kazimierza wzniesiono w Bełżycach jednonawowy kościół murowany w stylu późnorenesansowo-barokowym;
1645 – król Władysław IV ustanawia kolejny, trzeci jarmark (na Niedzielę Białą);
1667 – Bełżyce otrzymują z rąk Jana Kazimierza przywilej na dodatkowe jarmarki;
1713 – nadanie miastu przez króla Augusta II przywileju na czwarty jarmark w ciągu roku;
1714 – król August II wydaje kolejny przywilej w postaci listu żelaznego dla Bełżyc, zwalniający mieszkańców z obowiązku kwaterowania wojska i jednocześnie zakazujący maszerującym przez Bełżyce żołnierzom, „żeby w podwodach, kwaterach, i innych ciężarach pod karą sądu nie ważył się nikt z wojska mieszczanom Bełżyc czynić krzywdy”.

Przynależność administracyjna

XIV/XV wiek – Bełżyce znajdowały się w granicach ziemi lubelskiej województwa sandomierskiego;
1474 – po utworzeniu województwa lubelskiego weszły w skład tej jednostki administracyjnej;
1796 – w wyniku III rozbioru Polski Bełżyce, wraz z całym terenem pomiędzy Wisłą a Bugiem, znalazły się w zaborze austriackim, tworząc Galicję Zachodnią – nową prowincję austriacką dzielącą się na 12 cyrkułów. Bełżyce przydzielono do cyrkułu lubelskiego;
1810 – po wypędzeniu Austriaków z Galicji Zachodniej władze Księstwa Warszawskiego utworzyły departament lubelski, składający się z 10 powiatów. Bełżyce weszły w skład powiatu lubelskiego;
1816 – w utworzonym na Kongresie Wiedeńskim Królestwie Polskim reaktywowano województwa, w tym lubelskie, dzielące się na duże obwody, składające się z mniejszych powiatów. Bełżyce znalazły się w powiecie lubelskim, wchodzącym w skład obwodu lubelskiego;
1837 – w ramach represji po powstaniu listopadowym województwa zostały przemianowane na gubernie. Bełżyce zostały w guberni lubelskiej;
1842 – zaborcy rosyjscy zamienili obwody na rosyjskie „ujezdy” (powiaty), a dotychczasowe powiaty na „okrugi” (okręgi). Bełżyce zostały miastem w „okrugu” lubelskim „ujezdu” lubelskiego guberni lubelskiej;
1867 – po kolejnej reformie przeprowadzonej przez carat, Bełżyce stały się siedzibą dużej gminy wchodzącej w skład powiatu lubelskiego guberni lubelskiej. W granicach nowej gminy znalazły się: miasto Bełżyce i wsie: Babin, Baraki, Czółna, Chrzanów, Egersdorf, Jaroszewice, Kierz, Krężnica Okrągła, Łączki, Majdan Skrzyniecki, Matczyn, Olszówka, Skawin folwark, Skrzyniec, Wierzchowiska oraz kolonie: Podole i Tartak;
1915 – w wyniku ofensywy państw centralnych i ucieczki Rosjan, Bełżyce znalazły się pod okupacją austriacką w granicach obwodu (od 1917 roku powiatu) lubelskiego w Generał-Gubernatorstwie Lubelskim;
1919 – Bełżyce weszły w skład powiatu lubelskiego w województwie lubelskim w odrodzonej po 124 latach niewoli Rzeczypospolitej Polskiej.
1939 – w październiku hitlerowcy utworzyli w miejsce województwa dystrykt lubelski dzieląc go na powiaty (Kreise). Bełżyce pozostały w powiecie lubelskim hitlerowskiego tworu administracyjnego – Generalnej Guberni.
1944 – w sierpniu władze Polski Lubelskiej odtworzyły województwo lubelskie z powiatem lubelskim, którego częścią była gmina Bełżyce.
1956 – na mocy rozporządzenia Rady Ministrów PRL Bełżyce stały się po raz pierwszy w swej historii stolicą powiatu, do którego włączono: z powiatu lubelskiego gromady: Bełżyce, Babin, Borzechów, Chmielnik, Chodel, Krężnica Okrągła, Łopiennik, Niedrzwica Duża, Niedrzwica Kościelna, Palikije, Radawiec Duży, Ratoszyn, Skrzyniec, Strzeszkowice Duże i Wojciechów; z powiatu kraśnickiego – gromadę Kłodnica Dolna; z powiatu opolskiego – gromadę Godów, Łubki i Wronów. Powiat bełżycki był najmniejszym powiatem w woj. lubelskim.
1958 – Rada Ministrów zmieniła granice powiatu bełżyckiego wyłączając zeń gromadę Godów, która powróciła do powiatu Opole Lubelskie. Jednocześnie weszła w życie decyzja o utworzeniu miasta Bełżyce z obszaru gromady Bełżyce.
1960 – z gromady Palikije w powiecie bełżyckim wyłączono część obszaru wsi Miłocin (na południe od linii kolejowej Lublin–Warszawa), włączając go do gromady Tomaszowice w powiecie lubelskim.
1963 – teren rozwiązanej gromady Radawiec Duży przeniesiono z powiatu bełżyckiego do powiatu lubelskiego, a gromadę Łopiennik przyłączono do GRN w Ratoszynie. Po tych zmianach powiat bełżycki miał 12 gromad.
1973 – po likwidacji gromad i utworzeniu w ich miejsce dużych, silnych gmin, powstała nowa jednostka administracyjna o nazwie „miasto i gmina Bełżyce” w powiecie bełżyckim województwa lubelskiego. Reaktywowana gmina Bełżyce z siedzibą Gminnej Rady Narodowej w Bełżycach (mieście) miała w swoich granicach sołectwa: Babin, Chmielnik, Chmielnik Kolonia, Cuple, Jaroszewice, Kierz, Krężnica Okrągła, Malinowszczyzna, Matczyn, Płowizny, Podole, Skrzyniec, Wierzchowiska, Wronów, Wymysłówka, Zagórze, Zalesie i Zosin. Gmina została utworzona z obszaru dotychczasowych gromad: Babin, Krężnica Okrągła i miejscowości Podole I i II z miasta Bełżyce. W skład powiatu bełżyckiego wchodziły teraz nowe gminy: Bełżyce, Borzechów, Chodel, Niedrzwica Duża i Wojciechów.
1975 – likwidacja powiatów i utworzenie 49 mniejszych województw. Miasto i gmina Bełżyce pozostały w składzie okrojonego terytorialnie województwa lubelskiego.
1999 – powrót powiatów i dużych województw. Bełżycom nie udało się odzyskać rangi stolicy powiatu i pozostały siedzibą gminy miejsko-wiejskiej w reaktywowanym powiecie lubelskim nowego, dużego województwa lubelskiego. W gminie znalazły się następujące miejscowości: miasto Bełżyce, sołectwa: Babin, Chmielnik, Cuple, Jaroszewice, Kierz, Kolonia Chmielnik, Krężnica Okrągła, Malinowszczyzna, Matczyn, Płowizny, Podole, Skrzyniec, Wierzchowiska Stare, Wojcieszyn, Wronów, Wymysłówka, Wzgórze, Zagórze I, Zagórze II, Zalesie, Zosin, Zasławie.

Dane demograficzne

Ludność Bełżyc w latach 1676–1921

Rok Ogół mieszkańców Żydzi Chrześcijanie
1676 533 122 ( 23%) 411 (77%)
1820 1500 697 (46,4%) 803 (53,6%)
1827 1950 994 (51,0%) 956 (49%)
1850 1903 918 (48,2%) 985 (51,8%)
1880 2496 1186 (47,5%) 1310 (52,5%)
1897 3182 1705 (53,1%) 1477 (46,9%)
1904 4641 2712 (58,4%) 1929 (41,6%)
1921 3697 1882 (50,9%) 1815 (49,1%)

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1349 – prywatna wieś Belszice (Bełzice), będąca własnością Rafała z Tarnowa (Tarnowskiego), lokowana wcześniej na prawie polskim, zostaje przeniesiona na prawo niemieckie, na mocy przywileju króla Kazimierza Wielkiego.
1417 – lokacja Bełżyc na prawie miejskim magdeburskim przez ówczesnych właścicieli, Jana i Spytka Tarnowskich, na mocy przywileju lokacyjnego króla Władysława Jagiełły.
około 1417 – w mieście osiedlają się pierwsi Żydzi.
około 1425 – w osadzie wzniesiono murowany zamek z basztą, prawdopodobnie wówczas erygowano też parafię katolicką i wybudowano kościół parafialny pw. św. Pawła.
około 1430 lub później – przy kościele parafialnym w Bełżycach powstaje szkoła parafialna.
1438 – po śmierci Spytka Tarnowskiego Bełżyce przypadają wraz ze wsiami: Borów, Jaroszewice i Krężnica Okrągła jego najmłodszemu synowi, Spytkowi II.
1446 – po śmierci Spytka II właścicielem Bełżyc zostaje Jan Pilecki herbu Leliwa z Pilczy (Pilicy nad Wartą k. Częstochowy).
1446 – na zamku w Bełżycach odbywa się powszechny zjazd szlachty małopolskiej, która właśnie tutaj, w dniu 24 kwietnia 1446 roku, obwołała królem Polski wielkiego księcia litewskiego Kazimierza Jagiellończyka, syna Władysława Jagiełły. Uczestnicy zjazdu wydelegowali na Litwę posła Piotra Kurowskiego, który zawiózł Kazimierzowi Jagiellończykowi formalną propozycję objęcia tronu w Polsce.
1464 – Bełżyce uzyskują od króla Kazimierza Jagiellończyka prawo do urządzania dwóch jarmarków w ciągu roku – na św. Małgorzatę Pannę i na św. Michała.
1470 – król Kazimierz Jagiellończyk nadaje kuśnierzom bełżyckim przywilej zezwalający na urządzenie pierwszego w historii miasta cechu rzemieślniczego.
1476–1478 – Bełżyce znajdują się w rękach Jadwigi Pileckiej, wdowy po Janie.
1478 – po podziale dóbr Bełżyce, wraz z przynależnymi wsiami, otrzymuje najmłodszy syn Jadwigi i Jana, Otto z Łańcuta Pilecki.
1487 – Otto Pilecki odstępuje Bełżyce, Krężnicę i inne wsie bratu Stanisławowi w zamian za Łańcut w ziemi przemyskiej.
1493 – po śmierci Stanisława Pileckiego Bełżyce, Krężnica, Podole, Wzgórze i Jaroszewice przypadają ponownie jego bratu Ottonowi.
1504 – po śmierci Ottona Pileckiego Bełżyce otrzymuje jego syn Mikołaj o przydomku „Ocic” – kasztelan bełski i lwowski, starosta zamechski.
1548 – Andrzej Męczyński oraz Spinkowie z Będkowa zezwalają tkaczom bełżyckim na utworzenie swojego cechu.
1551 – po śmierci Mikołaja Pileckiego Bełżyce dziedziczy jego syn, Krzysztof.
1552 – Krzysztof Pilecki przekazuje Bełżyce swojej siostrze Annie Pileckiej primo voto Kobylańskiej, która wniosła miasto w posagu swojemu drugiemu mężowi Andrzejowi Bzickiemu, kasztelanowi chełmskiemu.
1558 – wyznający kalwinizm kasztelan Andrzej Bzicki, przekazuje kościół parafialny w Bełżycach protestantom i przekształca go w zbór, przenosząc jednocześnie proboszcza parafii bełżyckiej do świeżo utworzonej parafii w Matczynie.
1567 – po bezpotomnej śmierci Andrzeja Bzickiego, Bełżyce stają się własnością wyznającego kalwinizm rodu Spinków. Wkrótce w mieście pojawiają się arianie (bracia polscy), którzy w krótkim czasie nawrócili na swoją wiarę znaczną część mieszkańców, w tym także właścicieli miasta.
1569 – w Bełżycach ma miejsce wielka dysputa teologiczna między kalwinistami i braćmi polskimi.
1570 – w Bełżycach zostaje założony cech krawców i sukienników.
1574 – w wyniku podziału dóbr po śmierci Anny Pileckiej-Bzickiej, Bełżyce i dobra bełżyckie otrzymali: w 1/2 – Jan i Krzysztof, synowie Stanisława Spinki z Wojciechowa i jego żony Anny Pileckiej, pasierbicy Bzickiego; w 1/4 Dorota z Kobylan Latalska, druga córka Anny Pileckiej-Bzickiej oraz w 1/4 Jędrzej (kasztelan wieluński) i Jan Męczyńscy z Kurozwęk. Wkrótce Dorota Latalska przekazała swoją część Bełżyc małoletnim braciom przyrodnim, którzy w ten sposób stali się posiadaczami 3/4 miasta. Opiekunem nieletnich sukcesorów został Paweł Orzechowski.
1586 – bracia Jan i Krzysztof Spinkowie podzielili swoje 3/4 części Bełżyc po połowie.
XVI wiek – budowa starej synagogi, założenie pierwszego cmentarza żydowskiego w Bełżycach, działającego do 1810, lub nawet do 1825 roku.
1599 – Bełżyce zostają zakupione przez arianina Pawła Orzechowskiego, podkomorzego chełmskiego, wcześniejszego opiekuna braci Spinków.
1606 – I synod kalwinów w Bełżycach, kolejne miały miejsce w latach: 1615, 1617, 1628, 1630, 1634, 1636, 1640, 1643, 1646, 1650, 1653, 1695 i 1700.
1608 – powstanie cechu tkackiego.
1613 – powstanie cechu szewskiego; po śmierci Pawła Orzechowskiego, będące w jego posiadaniu 3/4 Bełżyc odziedziczył jego syn – Paweł, podkomorzy chełmski.
1616 – powstanie cechu kowalskiego.
1618 – założenie przy zborze słynnego gimnazjum kalwińskiego prowincji małopolskiej, istniejącego do 1644 roku; powstanie cechu kuśnierzy.
1620 – Paweł II Orzechowski wykupuje pozostałe 1/4 Bełżyc od Kamnickich, stając się właścicielem całego miasta i likwidując parcelację Bełżyc wywołaną wcześniejszym podziałem spadku po żonie Jana Pileckiego. Odtąd, aż do 1913 roku, jedynym właścicielem miasta będzie ród Orzechowskich.
1624 – statut Pawła Bogusława Orzechowskiego, dający wolność wszystkim mieszkańcom Bełżyc. Mieszczanie nie byli odtąd poddanymi dziedzica – przywilej ten zapewnił szybki rozwój miastu i wzrost zamożności jego obywateli.
1630 – I konwokacja kalwińska w Bełżycach, kolejne miały miejsce w latach: 1636, 1637, 1641, 1643, 1653, 1654 i 1694.
1635 – właścicielem Bełżyc zostaje Paweł Bogusław Orzechowski, syn Pawła II. W II połowie XVII wieku wydzierżawił on Bełżyce Janowi Makulskiemu. W tym samym roku Orzechowski potwierdza prawa cechowe: szynkarzy, cieśli, bednarzy, kołodziejów, szychtarzy, ślusarzy, stelmachów, powróźników, garncarzy, kotlarzy, rymarzy, tokarzy, szklarzy, iglarzy, kowali, nożowników, stolarzy, kominiarzy, mieczników, siodlarzy i murarzy.
1643 – w Bełżycach obraduje Waad Arba Aracot, Sejm Czterech Ziem, będący głównym organem autonomii Żydów w ówczesnej Rzeczpospolitej.
1644 – zwrócenie katolikom zdewastowanego budynku zboru, utworzenie w nim Parafii Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Bełżycach.
1645 – Bełżyce otrzymują od króla Władysława czwarty przywilej na dodatkowy – trzeci jarmark na Niedzielę Białą.
1646–1670 – budowa nowego, jednonawowego kościoła murowanego w stylu barokowym, z fundacji Feliksa Szaniawskiego, właściciela pobliskiej Krężnicy oraz ks. Wojciecha Ościechowskiego, proboszcza parafii Bełżyce.
1648 – zniszczenie Bełżyc w wyniku najazdu Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, spalenie szkoły i biblioteki kalwińskiej w Bełżycach, zdewastowanie synagogi. Kozacy dokonali też najprawdopodobniej pogromu Żydów bełżyckich.
1657 – miasto zostaje spustoszone w wyniku epidemii i potopu szwedzkiego.
1658 (lub 1662) – na fali kontrreformacji, z miasta zostają wypędzeni arianie.
1667 – Bełżyce otrzymują z rąk Jana Kazimierza przywilej na dodatkowe jarmarki.
1671 – miasto zostaje częściowo zniszczone w wyniku groźnego pożaru.
1689 – w Bełżycach obraduje Waad Arba Aracot (kolejne obrady w 1691).
1694 – po śmierci Pawła Bogusława Orzechowskiego dobra bełżyckie przeszły w ręce jego synów – Jana Karola i Teodora Konstantego Orzechowskich.
1699 – po śmierci Jana Karola Orzechowskiego właścicielem jego części Bełżyc zostaje wdowa po nim – Janina.
1705 – Bełżyce są w rękach Teodora Konstantego Orzechowskiego oraz jego szwagierki Janiny Orzechowskiej-Woroniczowej oraz jej męża Jana Samuela Woronicza.
1706 – córka Jana Karola i Janiny Orzechowskich, Urszula, wychodząc za mąż za Józefa Szczawińskiego wnosi mu w posagu swoją część Bełżyc.
1713 – Józef Szczawiński sprzedaje swoją część Bełżyc Felicjanami Euleterowi Gałęzowskiemu z Targowiska. Po jego śmierci i po śmierci jego syna Dominika Stefana, krótkotrwałego właściciela dóbr bełżyckich, jedyną spadkobierczynią Bełżyc została córka Dominika – Ewa Gałęzowska.
– nadanie miastu przez króla Augusta II przywileju na czwarty jarmark w ciągu roku
1714 – król August II wydaje przywilej w postaci listu żelaznego dla Bełżyc, zwalniający mieszkańców z obowiązku kwaterowania wojska i zakazujący maszerującym przez Bełżyce żołnierzom „żeby w podwodach, kwaterach, i innych ciężarach pod karą sądu nie ważył się nikt z wojska mieszczanom Bełżyc czynić krzywdy”.
1740 – budowa nowej synagogi w Bełżycach.
około 1760 – po śmierci matki małoletniej Ewy Gałęzowskiej, prawnymi opiekunami dziewczynki zostali bracia jej matki, Stoińscy, będący właścicielami Bychawy. W okresie tym majątkiem zarządza Małgorzata Tęgoborska.
1764 – Stoińscy przekazali dobra bełżyckie staroście żółkiewskiemu Onufremu Korzeniowskiemu i jego żonie Mariannie z Szaniawskich – kuzynom Gałęzowskich.
1774 - po I rozbiorze Polski rodzina Korzeniowskich zwróciła dobra bełżyckie Ewie Gałęzowskiej, będącej od 1767 roku żoną starosty sieradzkiego Stanisława Kossowskiego.
1780 – w wyniku pożaru zniszczony zostaje cały rynek bełżycki.
1783 – wygaśnięcie ostatniej rodziny ewangelickiej w Bełżycach.
1787 – 3 marca Bełżyce gościły króla polskiego – Stanisława Augusta Poniatowskiego. Udający się na spotkanie z carycą Katarzyną II w Kaniowie nad Dnieprem, król zatrzymał się w Bełżycach na czas zmiany koni w królewskiej karocy.
1796 – Bełżyce znalazły się w zaborze austriackim.
1810 – Bełżyce znalazły się w obrębie Księstwa Warszawskiego.
1816 – Bełżyce stały się częścią Królestwa Polskiego.
1817 – Stanisław Kossowski wydzierżawił Bełżyce Franciszkowi Brzezińskiemu, zostawiając sobie i żonie dożywocie.
1818 – władza w mieście przeszła z rąk wójtów do Urzędu Municypalnego, na utrzymanie którego właściciel osady przekazywał 1030 rubli srebrnych rocznie. Zmiana ta dała mieszkańcom pewien samorząd i pozwoliła na formalnie uniezależnienie się ich od właścicieli dóbr.
1819 – dobra bełżyckie przechodzą w posiadanie Stanisława Kossowskiego.
1822 – w wyniku wielkiego pożaru zniszczeniu uległa 1/3 zabudowy miasta, m.in. synagoga, ratusz, większość kamienic przyrynkowych, liczne domy przy ulicach przyległych, w tym żydowskie zajazdy i karczmy.
1924 – po śmierci Stanisława Kossowskiego w 1822 roku, dotychczasowy dzierżawca dóbr bełżyckich, Franciszek Brzeziński, przejął je w całości na własność.
1825 lub 1830 – założenie nowego cmentarza żydowskiego, działającego do 1943 roku.
1829 – przebudowa ocalałych fragmentów dawnego zamku na browar i gorzelnię.
1844 – Franciszek Brzeziński przekazuje majątek bełżycki swym synom, Konstantemu i Witoldowi.
około 1845 – wzniesienie w Bełżycach nowego dworu.
1867 – na skutek reformy administracyjnej Królestwa Polskiego, Bełżyce stały się stolicą dużej gminy w powiecie lubelskim guberni lubelskiej.
1868 – poświęcenie cmentarza parafialnego w Bełżycach, powiększanego następnie w latach 1883 i 1910.
1869 – w ramach represji po powstaniu styczniowym, Bełżyce straciły prawa miejskie.
1874 – otwarcie w Bełżycach pierwszej apteki, prowadzonej przez Lucjana Czerwińskiego.
1897 – po śmierci Witolda (1893) i Konstantego (1897) Brzezińskich dobra Bełżyce przeszły w ręce ich kuzyna Karola Zarańskiego.
1899 – właścicielem Bełżyc został syn Karola, Józef Zarański.
1903 – z inicjatywy Szymona Marcelego Klarnera, za pieniądze uzyskane z dobrowolnych składek mieszczan, w Bełżycach zostały wybrukowane ulice.
1906 – założenie Kasy Pożyczko-Oszczędnościowej w Bełżycach.
1913 – założenie Straży Ogniowej w Bełżycach, budowa remizy strażackiej.
– zniszczenie Bełżyc na skutek wielkiego pożaru. Spłonęła wówczas synagoga, a także inne budynki, w tym reprezentacyjna austeria, wzniesiona z przeznaczeniem na noclegi dla orszaku królewskiego Zygmunta III.
około 1815 – dobra bełżyckie przechodzą w posiadanie Marii Zarańskiej.
1915 – Bełżyce zostają zajęte przez wojska austriackie.
1918 – pierwsza parcelacja dóbr bełżyckich.
– osada miejska Bełżyce staje się siedzibą zarządu gminy wiejskiej Bełżyce w powiecie lubelskim województwa lubelskiego.
1919 – budowa domu parafialnego z dużą salą i sceną.
1922 – ostateczna parcelacja dóbr bełżyckich. W dawnym dworze Brzezińskich, zakupionym przez sejmik samorządowy, urządzono szpitalik komunalny.
– powstanie spółdzielni bankowej „Kasa Spółdzielcza” i Spółdzielni Budowlanej.
1930 – odbudowa synagogi.
1936 – powstanie w Bełżycach Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik”.
1938 – rozpoczęcie budowy nowego obiektu szkolnego przy ul. Bychawskiej.
1939 – zajęcie miasta przez Niemców.
1940 (16 czerwca) – pierwsza masowa egzekucja w Bełżycach, podczas której żandarmi niemieccy z Niedrzwicy Dużej rozstrzelali 13 mieszkańców osady, w tym 10 Żydów.
– utworzenie getta, zniszczenie starej synagogi.
1942 – zniszczenie nowej synagogi. Zamknięcie getta – większość jego mieszkańców zginęła w obozie w Sobiborze.
1944 – wyzwolenie Bełżyc przez Armię Czerwoną.
1946 – grupa z oddziału WiN „Rysia” zabiła w Bełżycach dwóch Żydów, pozostali mieszkańcy pochodzenia żydowskiego opuścili miasto.
1947 – w wyniku pożaru zostaje zniszczona cała ul. Urzędowska (obecnie ul. Krakowska), i spalone 64 gospodarstw.
1955 – Bełżyce stają się miastem powiatowym.
1958 – odzyskanie przez Bełżyce praw miejskich.
1964 – otwarcie w Bełżycach Państwowego Ośrodka Maszynowego.
1971 – utworzenie w Bełżycach zakładu Warszawskiej Fabryki Maszyn i Urządzeń Przemysłu Spożywczego „Warmasz”.
1974 – przejęcie zakładów „Warmasz” przez Fabrykę Aparatury Mleczarskiej „Spomasz”.
1976 – budowa oczyszczalni ścieków i nowego ujęcia wody, rozbudowa sieci wodnokanalizacyjnej.
1999 – po reformie administracyjnej gmina Bełżyce znalazła się w granicach reaktywowanego powiatu lubelskiego.

Instytucje kościelneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Parafia

Ze względu na brak materiałów źródłowych, dokładna data erekcji parafii rzymskokatolickiej pw. Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Bełżycach jest dziś trudna do ustalenia. Uważa się, iż miało to miejsce między 1355 a 1425 rokiem, zaś w literaturze przedmiotu najczęściej przyjmuje się rok 1417, zaraz po lokacji miasta. Wcześniej Bełżyce należały najprawdopodobniej do parafii w Krężnicy Jarej, a później do parafii w Wojciechowie. Przypuszcza się, że około 1417 roku, wraz z ustanowieniem parafii, w Bełżycach wzniesiono pierwszą drewnianą świątynię pw. Nawrócenia św. Pawła. Jan Długosz wspomina o parafii i kościele w 1425 roku, wiążąc ich powstanie z budową zamku obronnego. Istnieją przypuszczenia, iż pierwotny budynek kościoła mógł znajdować się w obrębie castellum, choć powszechnie przyjmuje się, iż pierwszy kościół drewniany przez ponad 200 lat znajdował się w tym samym miejscu, co obecny kościół murowany. Być może już od 1430 roku, a z całą pewnością od połowy XV wieku, przy parafii działała szkoła. W 1558 roku ówczesny właściciel miasta – wyznający kalwinizm, Andrzej Bzicki – odebrał świątynię katolikom i przekształcił ją w zbór kalwiński. W II połowie XVI wieku większość Bełżyc przeszła na kalwinizm. Po długoletnich procesach o odzyskanie świątyni, Trybunał Lubelski wydał wyrok korzystny dla katolików. Około 1644 roku ks. Wojciech Ościechowski objął ponownie wskrzeszoną parafię bełżycką, która weszła w skład dekanatu chodelskiego w archidiakonacie lubelskim diecezji krakowskiej. W XVII wieku przy parafii działała reaktywowana szkoła parafialna oraz szpital (przytułek) dla 8 ubogich.

Około 1644 roku, na mocy przywileju króla Jana Kazimierza Wazy, w miejscu zniszczonej drewnianej świątyni rozpoczęto budowę jednonawowego kościoła murowanego w stylu późnorenesansowo-barokowym, konsekrowanego przez biskupa chełmskiego Kazimierza Łubieńskiego w 1706 roku. Budowę finansowali wspólnie: Feliks Szaniawski, właściciel Krężnicy, który pokrył koszty wzniesienia nawy głównej oraz ks. Wojciech Ościechowski, proboszcz parafii Bełżyce – fundator prezbiterium. Groby obu fundatorów znajdują się w krypcie kościelnej.

Parafia Bełżyce posiada też cmentarz, położony przy drodze prowadzącej do Opola, konsekrowany przez ks. Antoniego Gomulskiego w 1868 roku. W roku 1883 i 1910 nekropola była dwukrotnie powiększana.

Obecnie do parafii Bełżyce należą następujące wsie: Jaroszewice, Podole, Zastawie, Wzgórze, Krężnica Okrągła, Kierz, Chmielnik, Wierzchowiska, Góra, Baraki, Nowa Góra, Egarsdorf, Dylążki, Wycinka, Żaklin, Konstantynówka, Majdanek.

Szkoły, szpitale, bractwa

Najprawdopodobniej już od 1430 roku, a z całą pewnością od 1452, przy kościele parafialnym w Bełżycach działała szkoła parafialna, w której uczono m.in. gramatyki łacińskiej, elementów wymowy, arytmetyki i astronomii (wyznaczania kalendarza), a także śpiewu po polsku. Wielu absolwentów tej szkoły pobierało później nauki na uniwersytecie w Krakowie.

Prawdopodobnie już od 1666 roku przy kościele bełżyckim działało bractwo Różańca Świętego, pozostające pod duchowym zwierzchnictwem oo. dominikanów w Lublinie. Do Bractwa Różańcowego należał majątek ziemski (prebenda), pozostający do dyspozycji księdza prebendarza, obejmujący następujące grunty: pułłanek na Krężnicy, pułłanek w Bełżycach, obok pola plebańskiego i łan na Jaroszewicach. Oprócz tego, bractwo posiadało miało 7720 złotych kapitału.

Przy kościele bełżyckim działał też „szpital” – hojnie uposażone schronisko dla ubogich.

Instytucje kościelne innych wyznańBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od 1558 roku Bełżyce stały się ważnym ośrodkiem ruchu różnowierczego w Polsce. Odbywały się tu synody i zjazdy arian i kalwinów, działało słynne gimnazjum reformowane.

Ważnym wydarzeniem było wypędzenie z miasta arian w 1662 roku, a w późniejszym okresie wygaśnięcie całej społeczności ewangelickiej, co przyczyniło się m.in. do gospodarczego upadku ośrodka

Tragicznym wydarzeniem była dokonana w okresie okupacji zagłada ludności żydowskiej Bełżyc.

Kalwini

W latach 1558–1783, w okresie kiedy właścicielem Bełżyc był Andrzej Bzicki, kasztelan chełmski i senator, miasto stało się jednym z najważniejszych ośrodków tego wyznania w I Rzeczypospolitej. Tak jak wielu innych szlachciców na Lubelszczyźnie, Bzicki przyjął kalwinizm i w 1558 roku przekształcił bełżycki kościół parafialny w zbór kalwiński. Na miejsce usuniętego do Matczyna plebana, zatrudnił – jako pastora – swojego brata Jana, byłego księdza. Andrzej Bzicki aktywnie propagował kalwinizm, nakładając m.in. na mieszczan bełżyckich, uchylających się od uczestnictwa w nabożeństwach protestanckich, grzywnę 6 groszy, dzięki czemu, w krótkim czasie większość mieszkańców Bełżyc została kalwinistami.

I połowa XVII wieku była złotym okresem w historii kalwinów bełżyckich. Niemal co roku kalwini przybywający z dystryktów chełmskiego i lubelskiego, bądź z całej prowincji małopolskiej, gromadzili się tu na synodach (w 1606, 1615, 1617, 1628, 1630, 1634, 1636, 1640, 1643, 1646, 1650, 1653, 1695 i 1700 roku) oraz konwokacjach (m.in. w 1630, 1636, 1637, 1641, 1643, 1653, 1654 i 1694 roku).

Także w późniejszym okresie, gdy większość mieszkańców przyjęła arianizm, zbór w Bełżycach pozostawał w posiadaniu kalwinów. Od 1618 do 1644 roku przy zborze istniała słynna szkoła kalwińska prowincji małopolskiej, działała też biblioteka – oba budynki spłonęły w 1648 roku, w czasie najazdu Kozaków pod wodzą Chmielnickiego.

Znaczenie zboru w Bełżycach wzrosło po 1633 roku, po przeniesieniu tu zboru z Lublina. Było to skutkiem tumultów urządzanych przez uczniów szkół jezuickich w latach: 1611, 1614, 1616, 1620, 1627 i 1633, w czasie których niszczono zbory kalwinów i arian oraz łupiono ich dobytek. Od 1633 roku kalwini lubelscy przyjeżdżali na nabożeństwa do Bełżyc, uważając miejscowy zbór uważali za kontynuację lubelskiego.

W 1644 roku budynek zboru kalwińskiego zwrócono katolikom i utworzono w nim ponownie, istniejącą do dzisiaj, parafię Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Bełżycach. Ówczesny właściciel dóbr, Paweł Orzechowski, wzniósł wówczas przy obecnej ul. Lubelskiej nowy, drewniany gmach zboru dla kalwinów i arian.
W 1676 roku, po potopie szwedzkim i po upadku licznych zborów kalwińskich w Małopolsce, zbór w Bełżycach był już tylko jednym z pięciu zborów działających w dystrykcie kalwińskim lubelskim i chełmskim, zaś na początku XVIII wieku – zaledwie jednym z trzech. Zbór bełżycki działał do 1768 roku, kiedy to za czasów starosty Stanisława Kossowskiego wypędzono z miasta ostatnich protestantów. Ostatecznie przenieśli się oni do nowo wybudowanej świątyni pw. św. Trójcy przy obecnej ul. Ewangelickiej w Lublinie. Ostatnim przedstawicielem protestantów w okolicach Bełżyc był Ernest Gonteryn Goltza – właściciel Wronowa, zmarły w 1790 roku.

Jedynym śladem po bełżyckich protestantach był istniejący do lat 30. XX wieku cmentarz, znajdujący się przy obecnym skrzyżowaniu ulic Ogrodowej i Ewangelickiej. Cmentarz ten, ufundowany pod koniec XVI wieku przez Pawła Orzechowskiego, po likwidacji zboru w Bełżycach stał się własnością gminy ewangelickiej w Lublinie. W latach 20. XX wieku lubelska gmina sprzedała teren cmentarza pod zabudowę miejską, jednak część nagrobków przetrwała jeszcze do II wojny światowej. Pozostałości nagrobków z cmentarza ewangelickiego zostały użyte jako gruz budowlany pod fundamenty domów oraz na wybrukowanie ulicy Ogrodowej i Ewangelickiej w Bełżycach.

Arianie

Po bezpotomnej śmierci Andrzeja Bzickiego w 1567 roku, Bełżyce stały się własnością rodu Spinków. W tym okresie, a także później – gdy właścicielem ośrodka był Paweł Orzechowski, a następnie jego syn, Paweł II – duże poparcie w mieście zdobyli arianie, którzy w krótkim czasie nawrócili na swoją wiarę większość mieszkańców Bełżyc. W 1570 roku do zamku w Bełżycach przeniesiono z Lublina zbór i szkołę ariańską, której rektorem był Stefan Świelicki. W 1569 roku miała tu miejsce wielka dysputa teologiczna między kalwinistami i braćmi polskimi. Jezuici, którzy w 1611 roku próbowali przeprowadzić rekatolicyzację Bełżyc, zdołali odzyskać dla kościoła katolickiego jedynie 25 osób. Arianie zostali wypędzeni z miasta w 1662 roku.

Żydzi

Do II wojny światowej w Bełżycach funkcjonowały dwie synagogi. Pierwsza synagoga (zwana „starą”) była okazałą budowlą, przewyższającą inne obiekty w mieście. Powstała w II połowie XVI wieku, na placu w pobliżu rynku, w południowej części miasta. Budynek synagogi był wielokrotnie niszczony i odbudowywany, na skutek wojen i pożarów, m.in. w 1648 i w 1822 roku. Po raz kolejny synagoga bełżycka spłonęła w 1913 roku i z powodu trudności finansowych została odbudowana dopiero w 1930 roku. Stara synagoga została ostatecznie zniszczona przez Niemców w 1940 roku. Nowa synagoga, stojąca w pobliżu starej, została wzniesiona w 1740 roku. Do II wojny światowej przechowywano w niej zwoje Tory pochodzące z 1730 roku. Nowa synagoga została zniszczona przez Niemców w 1941 roku.

Inne obiekty o charakterze obrzędowym i kultowym

Do czasów II wojny światowej, obok starej i nowej synagogi, w Bełżycach działał też bet ha-midrasz, mykwa, jatki oraz dwa kirkuty. Stary, założony pod koniec XVI wieku, przy drodze do Wierzchowisk, był czynnie użytkowany do początku XIX stulecia. W 1810 roku, po zamknięciu ze względów sanitarnych starej nekropolii, przy drodze do Urzędowa, poza granicą zabudowań miejskich, wyznaczono teren pod nowy kirkut. Stary kirkut został ostatecznie zniszczony przez Niemców w 1940 roku – dziś nie pozostały po nim żadne ślady. Nowy, który był czynnie użytkowany do 1943 roku, przetrwał do końca okupacji i został zniszczony przez miejscową ludność już po wyzwoleniu. Do dziś zachował się w całości jeden nagrobek, znajdujący się nadal na swoim pierwotnym miejscu oraz kilkanaście macew z XIX i XX wieku, z których część została rozbita. Na kirkucie znajduje się pomnik z czarnego marmuru, w kształcie macewy, z tablicą z wyrytym napisem: Pamięci tych wszystkich, którzy pochowani zostali w tym miejscu.

Szkoły o charakterze wyznaniowym

W II połowie XVI wieku w Bełżycach działała szkoła żydowska, w której nauczał sławny uczony, kaznodzieja, lekarz, Jakub Nachman (jid. Jakow Nahman), zwany też Jakubem z Bełżyc. W okresie międzywojennym w Bełżycach działało osiem prywatnych chederów.

Od 1618 do 1644 roku przy zborze kalwińskim w Bełżycach istniała słynna szkoła, gimnazjum kalwińskie prowincji małopolskiej, uznawana za największe osiągnięcie kalwinów małopolskich na niwie edukacji w I połowie XVIII wieku.

Decyzja o założeniu gymnasium Bełzicianum, w miejsce istniejącej w tym mieście szkoły niższego szczebla, została podjęta na prowincjonalnym synodzie w Bełżycach w dniu 22 września 1615 roku. Wśród osób mających sprawować opiekę nad powstającą szkołą i opiekować się powstającym gimnazjum, znaleźli się: Jan Grzybowski, Jakub Biskupski, Wojciech Mysłowski i Krzysztof Kraiński.

Szkoła została zorganizowana w cztery odrębne klasy: klasa I – „vestibularis”, klasa II – „janualis”, klasa III – „atrialis sen rhetorica” i klasa IV – „palatti”. Naukę prowadzono według podręczników J.A. Komenskiego (gramatyka łacińska, słownictwo, wiedza realna, etyka Cycerona, wymowa Cycerona, poetyka Wirgiliusza).

W bełżyckim gimnazjum kształcili się synowie szlachty kalwińskiej z województwa lubelskiego, sandomierskiego, krakowskiego, bełskiego oraz ziemi chełmskiej, a także dzieci mieszczan i urzędników wyznania kalwińskiego z Lublina i Bełżyc. Gimnazjum pełniło równocześnie funkcję kalwińskiego seminarium duchownego, kształcąc alumnów, tj. kandydatów do stanu duchownego. Absolwenci bełżyckiego gimnazjum często udawali się na wyższe studia do uniwersytetów kalwińskich w Prusach Królewskich – Toruniu, Elblągu i Gdańsku, albo do szkoły Braci Czeskich w Lesznie.

W czasie najazdu Kozaków Chmielnickiego w 1648 roku spłonął zbór ze szkołą oraz księgozbiór, a uczniowie rozproszyli się. Zapoczątkowało to stopniowy upadek bełżyckiego gimnazjum, którego ostateczny kres przyniosła wojna szwedzko-polska z lat 1655–1660, w czasie której został zniszczony budynek szkoły, księgozbiór i dokumenty. Ostatecznie synod z 1663 roku zamknął pierwszą szkołę średnią w Bełżycach.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cechy, korporacje

W Bełżycach działały liczne cechy rzemieślnicze. W 1635 roku Paweł Bogusław Orzechowski potwierdził prawa cechowe dla szynkarzy, cieśli, bednarzy, kołodziejów, szychtarzy, ślusarzy, stelmachów, powróźników, garncarzy, kotlarzy, rymarzy, tokarzy, szklarzy, iglarzy, kowali, nożowników, stolarzy, kominiarzy, mieczników, siodlarzy i murarzy.

Towarzystwa i stowarzyszenia

W okresie międzywojennym w Bełżycach działały: Towarzystwo Oszczędnościowo-Pożyczkowe z kasą, Stowarzyszenie Spożywców „Gwiazda”. Od 1929 roku w mieście i gminie działały także: Spółdzielnia Bankowa „Kasa Spółdzielcza”, Spółdzielnia Budowlana i Stowarzyszenie Spożywców. W 1936 roku zorganizowano Spółdzielnię Rolniczo-Handlową „Rolnik”. W mieście funkcjonowały też żydowskie spółdzielnie oraz liczne instytucje dobroczynne.

W okresie międzywojennym w Bełżycach działały instytucje żydowskie, m.in. Kasa Ludowa oraz Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Ziarno”, założona w 1933 roku i zajmująca się obrotem artykułami rolnymi.

Szkoły świeckie

W okresie międzywojennym w Bełżycach działała 3-klasowa państwowa szkoła powszechna.

Organizacje samorządowe i państwowe

W 1917 roku Bełżyce były siedzibą władz gminnych w powiecie lubelskim, oraz sądu.

Partie i organizacje patriotyczne

W okresie międzywojennym działały liczne żydowskie partie i organizacje polityczne. Największym poparciem cieszyła się Żydowska Partia Robotnicza „Bund”. Pod koniec lat 20. w mieście funkcjonowała tajna komórka żydowskiej partii komunistycznej, która została prawdopodobnie rozbita przez policję w 1931 lub 1932 roku.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dane ogólne

Obecnie Bełżyce są siedzibą gminy miejsko-wiejskiej w reaktywowanym powiecie lubelskim województwa lubelskiego. W obrębie gminy znajdują się następujące miejscowości: miasto Bełżyce, sołectwa: Babin, Chmielnik, Cuple, Jaroszewice, Kierz, Kolonia Chmielnik, Krężnica Okrągła, Malinowszczyzna, Matczyn, Płowizny, Podole, Skrzyniec, Wierzchowiska Stare, Wojcieszyn, Wronów, Wymysłówka, Wzgórze, Zagórze I, Zagórze II, Zalesie, Zosin, Zasławie.

Powstanie i główne fazy rozwoju

Bełżyce rozwijały się początkowo jako wieś na prawie polskim, przeniesiona następnie na prawo niemieckie, a od 1417 roku – jako miasto. Po lokacji miasta, w jego centrum wytyczono czworoboczny rynek, wokół którego wznosiły się drewniane domy, i od którego odchodziło sześć ulic. Ważnym elementem układu przestrzennego całego założenia był nieistniejący już zamek obronny nad rzeką Bżanką, przy drodze z Lublina. Jak wskazuje Długosz, zamek posiadał baszty i był obwałowany. W XVI wieku w pomieszczeniach zamkowych mieścił się zbór ariański i szkoła. W źródłach z XVII wieku znaleźć można opis zamku opasanego w celach obronnych z trzech stron wałami, a z jednej strony drewnianym płotem. Naprzeciw budowli wznosiły się zabudowania folwarczne. Według inwentarza z I połowy XVIII wieku, zamek był budowlą murowaną z kamienia i cegły, otynkowaną, dwukondygnacyjną, podpiwniczoną, dwutraktową z sienią na osi, z późniejszą drewnianą dobudówką, krytą gontem. W zamku mieściła się też kaplica z ołtarzykiem z obrazem Matki Boskiej Świętoduskiej. Na parterze znajdowały się sklepienia kolebkowe z lunetami. Nad murowaną częścią zamku mieścił się wysoki dach kryty gontem. Na początku XVIII wieku, w czasie wojny północnej, zamek został w znacznym stopniu uszkodzony. W pobliżu znajdował się ogród włoski z sadzawkami i drewnianą łaźnią, pokojem do ubierania, salą i alkierzem. W 1738 roku całe założenie otoczono parkanem dębowym krytym gontem, z dębowymi wrotami i furtką. Zamek był użytkowany do celów mieszkalnych do 1815 roku. W 1829 roku ówcześni właściciele dóbr, Brzezińscy, rozebrali wały i baszty, a zrujnowany i podupadający zamek został przebudowany na browar i gorzelnię dworską. Budynki folwarczne zostały przeniesione na północny brzeg rzeki Krężniczanki, gdzie w latach 40. XIX wieku. Brzezińscy zbudowali nowy dwór i założyli park. W 1942 roku obiekty zostały przebudowane przez Niemców i przystosowane do potrzeb spółdzielni mleczarskiej. Stojący przy obecnej ul. Zamkowej dawny zamek bełżycki wciąż służy mleczarstwu. W jednopiętrowym budynku z cegły i kamienia tylko w piwnicach i na parterze części zachodniej zachowały się oryginalne kolebkowe sklepienia zamkowe z kruchtami.

Charakterystyka układu urbanistycznego

W Bełżycach zachował się pierwotny, ukształtowany między XV a XVIII wiekiem układ urbanistyczny, z centralnie położonym czworobocznym rynkiem oraz z odchodzącymi od niego ulicami. Rynek na rzucie prostokąta został wytyczony w momencie lokacji miasta. Dopiero w czasie okupacji hitlerowskiej stracił swą pierwotną funkcję placu targowego. Niemcy zamienili go wówczas na skwer miejski wytyczając alejki w kształcie swastyki. Skwer ten, wysadzony topolami i poprzecinany utwardzonymi alejkami, nazywany jest obecnie parkiem.

W zewnętrznych pierzejach rynku znajdują się kamienice wybudowane po 1900 roku, w miejscu kamienic zniszczonych w wyniku pożarów w XVIII i XIX wieku. Jedyną pozostałością oryginalnej zabudowy jest dom pod numerem 30, znajdujący się w północno-wschodniej pierzei rynku. W rynku znajdują się także budynki wzniesione po II wojnie światowej (np. dom towarowy).

Do końca XIX wieku w Bełżycach przetrwały zachowane ślady kwaterowego ogrodu zamkowego ze szpalerami lipowymi. Zachowały się także ślady parku z alejami drzew owocowych przy dworze Brzezińskich oraz zabytkowe zadrzewienie cmentarza przykościelnego.

Wyróżniające się obiekty

Kościół parafialny pw. Nawrócenia św. Pawła Apostoła

Pierwotnie drewniany, wzniesiony prawdopodobnie około 1417 roku, po uzyskaniu przez Bełżyce praw miejskich. W 1558 roku został przekształcony na zbór kalwiński. Do swojej pierwotnej funkcji – kościoła rzymskokatolickiego – powrócił przed 1644 rokiem, być może już w 1627 roku. Kościół, budowany w kilku etapach, jest późnorenesansową budowlą jednonawową, murowaną z cegły i kamienia, otynkowaną z dekoracjami stiukowymi w stylu renesansu lubelskiego.

Dawny zajazd, tzw. austeria

Najstarszym elementem dawnej zabudowy Bełżyc jest budynek dawnego zajazdu, znajdujący się w rynku pod numerem 29, wzniesiony w północnej pierzei na przełomie XVIII i XIX wieku (być może w 1780 roku). Został zniszczony podczas pożaru w 1913 roku i odbudowany w 1914 roku (obecnie dom mieszkalny). Miejscowa tradycja, określając budynek mianem austerii, przesuwa jego powstanie na XVII wiek, podkreślając iż zatrzymywali się tu królowie polscy, m.in. Jan III Sobieski i August II. We wnętrzu zachowały się sklepienia kolebkowe z lunetami, a w sieni – uchwyty do wiązania koni.

Dwór murowany

Został wzniesiony w latach 40. XIX wieku przez rodzinę Brzezińskich. W II połowie XIX stulecia był zamieszkiwany przez Zarańskich. W 1918 roku był upaństwowiony, a następnie w 1922 roku przebudowano go na szpital. Zachowały się też trzy murowane budynki gospodarcze dawnego folwarku, pochodzące z XIX wieku.

Młyny i kuźnie

– młyn Szubartowskich, drewniany (motorowy), z 1913 roku (ul. Kazimierska);
– młyn gazowy (obecnie elektryczny), murowany, z 1933 roku (ul. Prebendarska);
– kuźnia drewniana z lat 20. XX wieku (ul. Przemysłowa);
– kuźnia drewniana z około 1930 roku (ul. Prebendarska).

RuralistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mniejszości narodowe

Najważniejszą mniejszością etniczno-wyznaniowo-narodową, mieszkającą w Bełżycach niemal od początku istnienia miasta byli Żydzi. Pierwsi osadnicy żydowscy pojawili się tu być może już w latach 20. XV wieku, a z całą pewnością w I połowie XVI stulecia. Wtedy to w Bełżycach osiedliła się znaczna liczba Żydów, tworząc zwarte skupisko istniejące w obrębie ul. Żydowskiej (obecnie ul. 1000-lecia), Zatylnej (obecnie ul. Jakuba Nachmana) oraz Południowej (obecnie ul. Bednarska). Zorganizowana gmina żydowska powstała prawdopodobnie w latach 70. XVI wieku, w tym samym okresie uzyskała też przywilej na budowę pierwszej synagogi. W jej pobliżu wytyczono kirkut, tzw. stary kirkut, funkcjonujący do pierwszej ćwierci XIX wieku. W ówczesnych dokumentach wspominana jest także działająca wówczas w Bełżycach szkoła żydowska, w której nauczał Jakub Nachman, zwany też Jakubem z Bełżyc.

Żydzi, posiadający silną pozycję w Bełżycach, wchodzili często w konflikty ze zubożałym mieszczaństwem chrześcijańskim. W czasie panowania Zygmunta III Wazy, mieszczanie bełżyccy wnieśli do króla skargę, iż synagoga góruje nad bełżyckim kościołem. Skarga została przyjęta i gmina żydowska musiała obniżyć bożnicę. O dużym znaczeniu Bełżyc, jako ośrodka żydowskiego w XVII wieku, świadczyć może m.in. fakt, iż w okresie tym w Bełżycach kilkakrotnie odbywały się zjazdy Sejmu Czterech Ziem (Waad Arba Racot), będącego głównym organem autonomii Żydów.

W 1648 roku, w czasie napaści wojsk kozackich pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, doszło najprawdopodobniej do pogromu ludności żydowskiej. Kozacy zdewastowali też synagogę i szkołę. Społeczność żydowska odrodziła się w Bełżycach stosunkowo szybko i pod koniec XVII wieku stanowiła już około 23 proc. populacji miasta. Na rozwój demograficzny bełżyckiej gminy znaczący wpływ miała dobra sytuacja gospodarcza ośrodka. W 1820 roku Żydzi stanowili około 50 proc. mieszkańców Bełżyc. Zajmowali się głównie handlem, działalnością usługową i rzemiosłem (krawcy, szewcy, piekarze, kuśnierze, garbarze, szynkarze i gorzelnik), prowadzili też liczne zajazdy i karczmy. Podczas pożaru w 1822 roku zniszczeniu uległa bełżycka synagoga, a także liczne domy mieszkalne przy rynku, należące do Żydów. W okresie międzywojennym Bełżce były typowym sztetl, w którym obok siebie egzystowały społeczności Żydów, zajmujących się handlem i rzemiosłem oraz chrześcijan – głównie rolników i rzemieślników. Pod opieką gminy znajdowała się wielka synagoga, bet ha-midrasz, mykwa, rzeźnia rytualna i dwa cmentarze, w mieście działało też sześć prywatnych domów modlitwy i osiem chederów.

W czasie okupacji, w grudniu 1940 roku, w Bełżycach utworzono getto, do którego przesiedlono miejscowych Żydów i żydowskich mieszkańców z południowej części powiatu lubelskiego. W późniejszym okresie trafiały tu transporty Żydów ze Szczecina, Krakowa i Lublina, a także transport Żydów niemieckich. W 1940 i 1941 roku hitlerowcy zniszczyli obie bełżyckie synagogi. Getto zostało zamknięte w styczniu 1942 roku, a jesienią tego samego roku rozpoczęła się jego likwidacja. Część osób zastrzelono na miejscu, większość trafiła do obozu zagłady w Sobiborze. Ostateczna likwidacja getta w Bełżycach miała miejsce 8 maja 1943 roku, kiedy to rozstrzelano część Żydów pracujących w działającym na terenie getta obozie pracy przymusowej. Pozostała część żydowskich robotników została wywieziona do obozu pracy w Kraśniku-Budzyniu, część zaś trafiła do getta w Piaskach.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obecny kościół pw. Nawrócenia św. Pawła to budynek murowany z cegły i kamienia, otynkowany, późnorenesansowy, jednonawowy, z półkolistym prezbiterium i dwoma kruchtami, znajdującymi się od strony północnej i południowej. Kościół posiada dwie wieże – jedną umieszczoną na osi swojej fasady i drugą przy połączeniu nawy z prezbiterium.

We wnętrzu na sklepieniach znajdują się dekoracje stiukowe w stylu renesansu lubelskiego. Czteroprzęsłowa nawa o renesansowo-barokowym wystroju połączona jest od zachodu z płytką kruchtą, od północy z kaplicą i od południa z drugą kruchtą zbudowaną w 1857 roku. W kościele znajduje się okazały drewniany ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, zasłaniany obrazem przedstawiającym Nawrócenie św. Pawła, który powstał w 1799 roku i został wykonany w stylu barokowym. Znajdują się na nim naturalnej wielkości figury przedstawiające św. Stanisława biskupa męczennika, św. Wojciecha, św. Floriana i św. Teodora. Nad nimi znajduje się rzeźbiony obraz św. Trójcy, trzech osób boskich i świata w formie kuli.

Oprócz ołtarza głównego, w kościele bełżyckim znajduje się pięć ołtarzy bocznych o bogatym opracowaniu snycerskim. Z lewej strony znajdują się dwa rokokowe ołtarze z XVIII wieku, pierwszy z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, drugi z obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. Z prawej strony nawy znajdują się również dwa ołtarze: jeden rokokowy z I połowy XVIII wieku, z obrazem św. Antoniego oraz barokowy ołtarz z początku XVIII wieku z figurą Najświętszego Serca Pana Jezusa. Piąty ołtarz, umieszczony w kaplicy, z obrazem Chrystusa Ukrzyżowanego, został wykonany w stylu klasycystycznym w 1857 roku.

Ambona w stylu barokowym została wykonana na początku XVIII wieku, zaś marmurowa chrzcielnica pochodzi z XIX wieku.

Przebudowę obiektu, mającą przekształcić zniszczony, drewniany budynek w kościół murowany, rozpoczęto prawdopodobnie około 1644 roku. Z powodu braku funduszy, początkowo zrealizowano jedynie pierwszy etap prac, wznosząc murowane prezbiterium i zakrystię, podczas gdy nawa świątyni pozostała drewniana. Po 1675 roku, dzięki środkom przekazanym przez Feliksa Szaniawskiego – właściciela pobliskiej Krężnicy i Wronowa, rozpoczęto budowę murowanej nawy głównej oraz dzwonnicy. Konsekracji nowej świątyni dokonał biskup chełmski Kazimierz Łubieński w święto Stanisława Biskupa Męczennika, 8 maja 1706 roku. Nowo wybudowany kościół, kryty gontem, miał trzy ołtarze i był wyposażony w dwa dzwony. Po zniszczeniu dachu świątyni w wyniku pożaru w 1822 roku, gont został zastąpiony dachówką. W 1833 roku, stare, drewniane ogrodzenie świątyni zastąpiono murowanym parkanem. W latach 1853–1855 miała miejsce gruntowna przebudowa kościoła, sfinansowana przez ówczesnego właściciela miasta, Witolda Brzezińskiego. W wyniku prowadzonych prac, została przekształcona bryła świątyni. Do nawy głównej dobudowano kaplicę oraz południową kruchtę. W latach 1906–1913 miał miejsce kolejny remont kościoła, przeprowadzony ze składek parafian. W latach 1946–1948 ks. proboszcz Władysław Bargieł przeprowadził remont dachu i pokrył go miedzianą blachą. W 1953 roku rozbudowano chór muzyczny, zaś w 1958 roku pomalowano wnętrze świątyni. W 1985 roku zamontowano nowe 35-głosowe organy, usunięto też stary parkan i zbudowano nowe ogrodzenie terenu kościelnego.

Obok kościoła wzniesiona została dzwonnica, pierwotnie drewniana, wzmiankowana w wizytacjach biskupich już w XVII wieku. Nowa, murowana dzwonnica została wybudowana w tym samym miejscu w latach 1855–1857.

W kruchcie znajdują się tablice upamiętniające zasłużonych miejscowych kapłanów: ks. proboszcza Michała Antylskiego, ks. Pawła Krzysztoszyka i ks. Władysława Plewika. We wnęce pod ostatnią tablicą umieszczona jest urna z ziemią z grobów katyńskich, zaś obok niej – prochy siedmiu żołnierzy AK-WiN, zamordowanych 7 marca 1949 roku przez UB.

Przy kościele znajduje się murowana plebania z około 1925 roku, z nadbudowanym I piętrem oraz murowana organistówka, z tego samego okresu, wzniesiona według projektu B. Krauzego. Przy kościele znajduje się stary cmentarz parafialny, czynnie wykorzystywany do 1888 roku.

Cmentarz rzymskokatolicki

Znajduje się w południowo-zachodniej części miasta, przy ul. Kościuszki (droga do Chodla i Opola Lubelskiego). Został założony w 1808 roku na polecenie austriackich władz sanitarnych Galicji Zachodniej, które nakazały jednocześnie likwidację starego, cmentarza przykościelnego. Poświęcony w 1809 roku, był powiększany w latach 1883 i 1910. Około 1914 roku wybudowano neogotycką bramę cmentarną z czerwonej cegły, od strony obecnej ul. Kościuszki. Na cmentarzu zachowały się liczne zabytkowe XIX-wieczne nagrobki, m.in. rodziny Brzezińskich. Spoczywa tu także zmarły w 1842 roku Ignacy Brzeziński i jego brat Feliks, zmarły w 1849 roku. Znajduje się tu grób synów Franciszka Brzezińskiego, Witolda i Konstantego, z końca XIX wieku, a także nagrobek Julii z Iżyckich Egersdorf z 1846 roku. Wysokie wartości artystyczne prezentują dwie neogotyckie żeliwne kapliczki nagrobne, m.in. Heleny z Grabowskich del Campo Scipio, zmarłej w 1904 roku, a także nagrobki okolicznych właścicieli ziemskich, m.in. Napiórkowskich i Kuźnickich. W najstarszej części cmentarza znajduje się nagrobek zmarłego w 1850 roku Tomasza Skawińskiego, rzemieślnika bełżyckiego. Na cmentarzu znajdują się groby żołnierzy polskich, którzy zginęli we wrześniu 1939 roku, groby wysiedleńców z Zamojszczyzny, głównie dzieci i starców, zmarłych w szpitalu bełżyckim, groby partyzantów AK i BCh oraz mogiły ofiar walk w latach 1944–1946. W tzw. alejce partyzanckiej spoczywa Stanisław Miśkiewicz, ps. Chińczyk, komendant Rejonu AK Bełżyce, rozstrzelany przez Niemców na rynku bełżyckim w publicznej egzekucji 9 czerwca 1944 roku.

Dawny cmentarz żydowski (kirkut)

Kirkut zlokalizowany przy drodze do Urzędowa (obecnie ul. Przemysłowa) został założony w latach 30. XIX wieku i był czynnie wykorzystywany do maja 1943 roku, do momentu likwidacji przez hitlerowców getta w Bełżycach. Przetrwał do końca II wojny światowej i został zniszczony przez miejscową ludność, która wykorzystała macewy do celów budowlanych. W latach 60. teren kirkutu ogrodzono płotem i obsadzono drzewami. Pod koniec lat 80., z inicjatywy Nimroda Ariava, lubelskiego Żyda, którzy przeżył bełżyckie getto, cmentarz został uporządkowany i odrestaurowany według projektu Z. Gąsiora. Otoczono go wówczas wysokim murem z białego kamienia, zwieńczonym daszkiem z czerwonej dachówki. Na bramie w kształcie kopuły ułożono wzór drzewa życia i umieszczono napis w języku polskim i jidysz: Cmentarz żydowski. Na terenie cmentarza ustawiono kilka ocalałych macew zwróconych przez mieszkańców miasta oraz pomnik w kształcie macewy, wykonany z czarnego marmuru, z napisem: Pamięci tych wszystkich, którzy pochowani zostali w tym miejscu. Nimrod Ariav umieścił też na kirkucie tablicę poświęconą pamięci swojego ojca, z napisem: Na tym cmentarzu żydowskim wraz z moim bratem Abrahamem zamordowanym później przez Niemców oraz z innymi Żydami, którzy wówczas ocaleli z pożogi, pochowałem mojego ojca Arie-Lejba Cygielmana rozstrzelanego przez hitlerowców na placu przed bożnicą w Bełżycach wraz z innymi 149 Żydami 2 października 1942 roku.

Zespół dworsko-parkowy w Bełżycach

Dwór położony w północno-wschodniej części miasta, za rzeką Krężniczanką, u zbiegu dzisiejszych ulic: Władysława Grażewicza i Szpitalnej, został wzniesiony w latach 40. XIX wieku, przez braci Ignacego i Franciszka Brzezińskich, pragnących stworzyć nowy ośrodek bełżyckich dóbr ziemskich. Przestronny budynek dworu – jednopiętrowy, murowany z cegły – posiada portyk z balkonem i balustradą. Dwór wniesiono w stylu klasycystycznym, ale posiada też elementy neogotyckie. Po parcelacji majątku bełżyckiego w 1918 roku, przeszedł na własność państwa. W 1922 roku budynek adaptowano na potrzeby służby zdrowia i umieszczono w nim mały szpital. Odremontowany w latach 80. XX wieku, mieści obecnie pogotowie ratunkowe.
Dawny dwór jest otoczony pozostałościami parku założonego w XIX wieku z bogatym drzewostanem od strony doliny rzeki Krężniczanki. Ogród został częściowo zniszczony w okresie międzywojennym, zaś w latach 70. XX wieku na jego terenie usytuowano osiedle mieszkaniowe, wytyczając ulice wzdłuż dawnych alejek spacerowych parku.

Architektura miejska i małomiasteczkowa

W obrębie rynku zachowały się budynki mieszkalne z XIX wieku, m.in. stacja pocztowa, sąd gminny i czworobok kramów oraz murowany, parterowy dom zajezdny z trójpołaciowym dachem. Zachowały się też liczne domy mieszkalne z końca XIX wieku.

W Bełżycach zachowały się gorzelnia i browar, zbudowane w 1918 roku na zrębach gmachu dawnego zamku. Budynki te zostały w późniejszym okresie przekształcone w mleczarnię.

W mieście są też trzy kuźnie drewniane z początku XX wieku, jedna kuźnia murowana z tego samego okresu, a także drewniany młyn motorowy Szubartowskich z 1913 roku, mieszczący się przy ul. Prebendarskiej oraz młyn murowany z 1933 roku, pierwotnie gazowy, obecnie elektryczny, przy ul. Kazimierskiej.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

– Pomnik upamiętniający egzekucję 23 więźniów AK z Zamku z 9 czerwca 1944 roku;
– Zbiorowa mogiła więźniów Majdanka;
– Mogiły 3 żołnierzy WP z 1939 roku, w tym ochotnika czeskiego;
– Obelisk ku czci funkcjonariuszy poległych 23 września 1946 roku w walce z oddziałem „Zapory”.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwa

  • Przywilej lokacyjny miasta Bełżyce (wypis z akt miasta Bełżyce nr 13), Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie.
  • Starostwo Powiatowe Lubelskie 1918–1939 – wykaz stanu majątkowego GWŻ, w tym Gminy w Bełżycach, Archiwum Państwowe w Lublinie, sygn. 632, s. 28.
  • Akta urodzenia z parafii rzym. kat. z lat 1826–1902 oraz mikrofilmy urodzeń z lat: 1826–1877, archiwum parafialne parafii w Bełżycach.
  • Dokumentacja obiektów Gminy Żydowskiej w Bełżycach, Archiwum Państwowe w Lublinie, Okręgowy Urząd Likwidacyjny w Lublinie, sygn. 380.
  • Dokumentacja dotycząca synagogi w Bełżycach, Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Komunikacyjno-Budowlany, sygn. 1626.
  • Plan Bełżyc z 1891 r. (?), Archiwum Państwowe w Lublinie, sygn. 282.
  • Dokumentacja cmentarzy żydowskich w Bełżycach, m.in. karty inwentaryzacyjne obiektów sporządzone przez Pawła Sygowskiego w 1992, Urząd Miasta w Bełżycach.
  • Wykaz bożnic i domów modlitwy powiatu lubelskiego z dn. 8 listopada 1922, Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Społeczno-Polityczny, sygn. 730.
  • Budżet Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bełżycach za 1930, Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Społeczno-Polityczny, sygn. 801.

Bibliografia

  • Ćwik Władysław, Ludność żydowska w miastach królewskich Lubelszczyzny w drugiej połowie XVIII w., w: Biuletyn ŻIH, nr 59, 1966.
  • Gawarecki Henryk, Marszałek Józef, Szczepanik Tadeusz, Wójcikowski Włodzimierz, Lubelszczyzna. Przewodnik, Warszawa 1979.
  • Gmiterek Henryk, Bełżyce w reformacyjnym tyglu, [w:] Kazimierz Spaleniec, Maria Walczak-Gruner (red.), Studia z dziejów Bełżyc, Bełżyce 2006.
  • Jadczak Stanisław (red.), Bełżyce 1417–1997, Lublin 1997.
  • Jadczak Stanisław, Bełżyce. Monografia miasta i gminy, Bełżyce 2002.
  • Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, woj. lubelskie, z. 1 – Powiat Bełżycki, Warszawa 1960.
  • Kiełboń Czesław, Bełżyce, Studium historyczno-urbanistyczne, Lublin, bdw, mps., PKZ o/ Lublin, w pos. PSOZ o / Lublin (mps).
  • Kiełboń Czesław, Bełżyce, studium i herby miejscowości woj. lubelskiego, Lublin 1959.
  • Kiryk Feliks, Rozwój urbanizacji Małopolski XIII–XVI w., (mps. pracy habilitacyjnej, w Bibliotece Głównej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie).
  • Koprukowniak Albin (red.), Miejskie Społeczności lokalne w Lubelskiem 1795–1918, Lublin 2000.
  • Łosowski Janusz, Księgi miejskie Bełżyc (XVI–XVIII w.), w: Archeion, t. LXXXVI, Warszawa 1989.
  • Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945, Warszawa 1979.
  • Opas Tomasz, Reder Jerzy, Bełżyce, studia i szkice z dziejów miasta, Lublin 1997.
  • Opas Tomasz, Sytuacja ludności żydowskiej w miasteczkach szlacheckich woj. lubelskiego w XVIII w., „Biuletyn ŻIH”, nr 67, Warszawa 1968.
  • Przesmycka Elżbieta, Przeobrażenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny, Lublin 2001.
  • Teodorowicz-Czerepińska Jadwiga (red.), Rejestr wartości kulturowych województwa lubelskiego, Lublin 1990.
  • Warchoł Stefan, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964, [dostęp: 3.03.2009].
  • Władziński Jan, Materiały i przyczynki do dziejów naszej diecezji – Bełżyce, „Wiadomości Diecezjalne Lubelskie”, 1920 nr 1, nr 2–3 i 1927, nr 4.
  • Wojtaszko Tadeusz, Spółdzielczość w gminie Bełżyce, Lublin 1986.
  • Zieliński Konrad, Żydzi Lubelszczyzny 1914–1918, Lublin 1999.