Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Dzielnice Lublina – Stare Miasto

Nazwą Stare Miasto określa się obecnie teren średniowiecznego Lublina w obrębie murów obronnych, czyli tzw. miasto w murach. Jest to obszar wyznaczony dziś ulicami: Lubartowską, Kowalską, Podwalem i Królewską.

Stare Miasto w Lublinie - fragment planu Lublina z 1931 roku
Stare Miasto w Lublinie - fragment planu Lublina z 1931 roku (Autor: Biuro Regulacji Magistratu Miasta Lublina)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Nazwa dzielnicyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nazwa Stare Miasto jest ściśle związana ze wzgórzem, na którym rozwinęło się osadnictwo. 

Kalendarium Starego MiastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wybrane daty z historii Starego Miasta:

1317 – osada otrzymuje prawa miejskie.
1341 – przywilej króla Kazimierza Wielkiego zezwalający na otoczenie miasta murami.
1342 – pożar; przebudowa ratusza z drewnianego na murowany.
1575 – pożar; odbudowa miasta w stylu renesansowym.
1614 – dekoracja kamienicy Konopniców.
1719 – pożar.
od 1781 – przebudowa Trybunału Koronnego.
1819 – nadbudowa Wieży Trynitarskiej.
1820 – rozpoczęcie budowy Teatru Starego.
1846 – rozbiórka kościoła farnego pw. św. Michała.
1938 – prace konserwatorskie na terenie Starego Miasta.
1939 – bombardowanie Lublina, zniszczenie części kamienic przy Rynku, ulicach Bramowej i Jezuickiej.
1954 – odbudowa zniszczonych w czasie wojny kamienic, rewaloryzacja.

Początki Starego MiastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najkorzystniejsze warunki dla osadnictwa przedstawiało wzniesienie przylegające do grodu od strony zachodniej. W 1317 roku osada otrzymała prawa miejskie. Miasto ściśle związane ze szlakiem tranzytowym zajmuje teren ograniczony od północy, wschodu i południa stromym zboczem. Centralnym punktem Starego Miasta jest rynek o kształcie trapezu, którego zarys – podobnie jak przebieg ulic – jest uwarunkowany ukształtowaniem terenu. Jednym z pierwszych budynków jest kościół farny wybudowany około 1282 roku. Niedługo później pojawia się budynek pierwszego, drewnianego ratusza, zniszczonego podczas pożaru w 1389 roku. W 1342 roku w mieście pojawiają się dominikanie.

Przestrzeń Starego MiastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Plan Starego Miasta w Lublinie z zaznaczonymi murami obronnymi
Plan Starego Miasta w Lublinie z zaznaczonymi murami obronnymi (Autor: Autor nieznany)

Przestrzeń Starego Miasta to obszar otoczony ulicami: Lubartowską, Kowalską, Podwalem i Królewską. Jest to teren pierwotnego osadnictwa na wzgórzu staromiejskim, określanym też jako miasto w murach.

Mury obronne zostały wzniesione w 2 połowie XIV wieku na mocy przywileju króla Kazimierza Wielkiego. Otaczały całe miasto i były wzmocnione licznymi basztami oraz dwiema bramami: Krakowską i Grodzką. W kierunku północnym prowadziły wzdłuż ulic Szambelańskiej i Olejnej, a dalej łukiem ul. Kowalskiej; po wierzchu skarpy biegły wzdłuż ul. Kowalskiej do Bramy Grodzkiej. Następnie nad ul. Podwale ku tzw. domowi mansjonarskiemu, od niego na wysokości tylnej linii zabudowy ul. Archidiakońskiej stykały się z kościołem dominikanów, następnie przez zabudowania klasztorne prowadziły ku obecnej katedrze, dalej wzdłuż tylnej linii zabudowy ul. Królewskiej do półokrągłej baszty obronnej i od niej do Bramy Krakowskiej. Obszar objęty murami wynosił ok. 7 ha. 
 
Rozplanowanie miasta w obrębie murów zachowało się od najdawniejszych czasów bez większych zmian. Przekształcenia układu urbanistycznego miały miejsce przede wszystkim na jego obwodzie pod murami, do których pierwotnie nie wolno było niczego dobudowywać oraz w obrębie klasztoru oo. dominikanów i kolegium jezuickiego, których wzniesienie oraz stałe powiększanie wymagały wprowadzenia zmian w otoczeniu.
 
Układ urbanistyczny średniowiecznego Lublina daleko odbiega od regularności układów miast gotyckich. Wpłynęły na to warunki topograficzne wzgórza staromiejskiego, z drugiej zaś istnienie na terenie lokacyjnym ukształtowanego osiedla, z którego istnienie trzeba było wziąć pod uwagę przy rozplanowywaniu miasta w 1317 roku.
 
Pierwotnie istniejąca zabudowa rozciągała się na północno-wschodnim cyplu wzgórza staromiejskiego i sięgała ulic Złotej, Rynku i Rybnej. Rozplanowany wtedy Rynek miał kształt zbliżony do trapezu, którego podstawa miała około 90 metrów, a pozostałe boki po 60–70 metrów.
 
Poważnym przekształceniom uległ charakter zabudowy poszczególnych bloków. Działki budowlane o pierwotnej szerokości ok. 8 metrów były z czasem łączone po dwie lub trzy. Dziś jedynie w dwóch pierzejach Rynku możemy wskazać istnienie działek o średniowiecznych wymiarach.
 
Na przestrzeni wieków zmieniała się też architektura budynków Starego Miasta. Po kolejnych wojnach, licznych pożarach i wielu modernizacjach zniknęły mury kamienic gotyckich, zastąpione budynkami renesansowymi. Niszczejące w końcu XVIII wieku budynki przekształcano stylu klasycystycznym. Następnie w końcu XIX wieku dostawiono dodatkowe piętra i poddasza, które wprowadziły dalsze zmiany w skali zabudowy. Stosunkowo wcześnie powierzchnia otoczona murami przestała wystarczać miastu. Już na początku XV wieku budynki zaczęto lokalizować wzdłuż dróg wylotowych z Lublina.
 
Mury obronne wyznaczające obszar Starego Miasta zaczęły tracić na znaczeniu na początku XVII wieku. W związku z tym Komisja Dobrego Porządku podjęła uchwałę o rozbiórce niektórych partii murów i zamianie przyległych terenów na działki budowlane. W ten sposób powstała ul. Nowa (obecnie początkowy fragment ul. Lubartowskiej) oraz ul. Kowalska. W tym czasie swoją funkcję obronną całkowicie Brama Grodzka, przebudowano także budynek Trybunału Koronnego.
Poważne zmiany w przestrzeni Starego Miasta spowodowała rozbiórka fary, która nastąpiła  po 1846 roku.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego na terenie Starego Miasta została przeprowadzona gruntowna renowacja zakończona w 1938 roku. Podczas prac konserwatorskich podjęto między innymi prace wykopaliskowe na terenie kościoła św. Michała.

Podczas II wojny światowej obszar Starego Miasta uległ poważnym uszkodzeniom. Podczas nalotów zostały zniszczone niektóre kamienice ulic: Bramowej, Jezuickiej, Olejnej i Rynku. Odbudowa miasta po wojnie została zakończona w 1954 roku. 

Obecnie prace rewaloryzacyjne i remontowe są prowadzone stopniowo, w zależności od potrzeb. Ich największe natężenie nastąpiło po 2000 roku.

Ulice i obiekty na terenie Starego MiastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Panorama Lublina znad Bystrzycy
Panorama Lublina znad Bystrzycy (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Ulice:

ulica Archidiakońska (dawniej Wincentego Pola)
ulica Bramowa (Przyrynek)
ulica Dominikańska (dawniej Klonowica)
ulica Olejna (w XVI wieku Różana, w XVII wieku Mennicza lub Minczarska)
ulica Jezuicka (dawniej Trybunalska)
ulica Rybna (w XVI wieku Łazienna)
ulica Gruella 
 
 
Wybrane obiekty
Trybunał Koronny (budynek dawnego Ratusza)

Stare Miasto w przewodnikach po LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obszar Starego Miasta – jak również poszczególne obiekty znajdujące się w jego obrębie – pojawia się we wszystkich przewodnikach po Lublinie, m.in. w Ilustrowanym przewodniku po Lublinie Marii Ronikierowej z 1901 roku, Ilustrowanym przewodniku po Lublinie z 1931 roku, książce Żydowskie miasto w Lublinie Majera Bałabana, Monografii Lublina Alfreda Kobierzyckiego oraz Jak zwiedzić w ciągu jednego dnia pamiątki Lublina Tadeusza Ciświckiego.

Zenon Sierpiński, autor najstarszego przewodnika Obraz miasta Lublina, wydanego w 1839 roku, pisał:

Rynek starego miasta. Wspaniałemi o trzech lub czterech piętrach kamienicami okolony, w pośrodku ma piękny ratusz. Kamienice w rynku równie jak na ulicy Grodzkiej i Jezuickiej stawiane są podług dawnego budownictwa; mury w nich grube, mocne i nad dach wyniesione, bramy lub drzwi wielkie żelazne u góry zaokrąglone. Rynek ten długi jest kroków 100, szeroki 80, przed dziesięcioma jeszcze laty sprzedawano w nim różne warzywa, mleko, drzewo i t.p. za czasów Polskich obok Ratusza stały budy przekupniów do Rajców miejskich należące.

Wspomnienia o Starym MieścieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Julia Hartwig:

Na Stare Miasto zawsze zapuszczałam się z uczuciem troszeczkę takiej jakby obawy, że to jest mało znane dla mnie, tajemnicze, nie mówiąc o tym, że bardzo piękne. To była dzielnica częściowo żydowska, ale też był tam Trybunał, były jakieś administracyjne ośrodki, a równocześnie bardzo dużo kościołów i to się wszystko tam stykało.

Edward Hartwig:

[...] to były małe tereny ale one miały pewien nastrój inny, tam się nie spotkało nigdy żadnego księdza, ani siostry, tam nie było kościołów, tam była bożnica i całe ich królestwo to były trzy podwóreczka, to było bardzo ciekawe.

Jacek Ossowski:

Bardzo lubiłem chodzić właśnie na ulicę Grodzką, na Rynek Starego Miasta. Bardzo mi smakowały bajgle, które nie wiem kto to piekł, ale w każdym razie były w koszykach sprzedawane; przeważnie Żydówki sprzedawały te bajgle, w olbrzymich ilościach – pełny koszyk i to było wspaniałe. Do dzisiejszego dnia czuję ten smak, ale w każdym razie nigdzie nie mogę znaleźć takiego smaku jaki one miały – te bajgle. Były bardzo dobre również „plecionki” takie sprzedawane, zresztą pachniało cebulą ze względu na to, że oni bardzo dużo tych cebularzy piekli, tych piekarni było kilka, nawet jedna piekarnia była właśnie na ulicy Jezuickiej, przy końcu, bardzo blisko Bramy Krakowskiej. Był również prawie że przylegający sklep – to się nazywało sklep, ponieważ tam były owoce i słodycze, lody, nie w rożkach, tylko takie w dwóch plasterkach nakładane łyżką – to się nazywała sodówka.

Symcha Wajs:

W dzielnicy Starego Miasta wszystkie sklepy były wtedy przemysłowe. Dużo sklepów należało do biednych ludzi, biednych kupców. Takie małe, zaniedbane sklepiki. Brama Krakowska miała przed wojną cztery okna i jeszcze jedno większe okno na obraz, który wisiał w środku między tymi czterema oknami. [...] Chodziłem [przez] sześć tygodni Grodzką do pracy. Tędy miałem najbliżej z Krakowskiego Przedmieścia. Ale w ogóle często chodziłem tutaj. Tu było tyle sklepów, tyle składów, tyle magazynów, że trudno było się przepchać, a nie miałem żadnego zainteresowania, żeby zobaczyć jak wygląda folklor żydowski, biedota żydowska, jak wygląda ten prosty naród, który świętował tylko w sobotę. Sześć dni się pracowało, ubrani byli po żydowsku, w kapotach, panie były w długich sukniach. Peruki na głowie, długie suknie. Zbierały się, rozmawiały, opowiadały sobie.

Ludzie związani ze Starym MiastemBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sebastian Klonowic
Franciszka Arnsztajnowa
Wincenty Pol
Jan Riabinin
Henryk Wieniawski

Ikonografia Starego MiastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obraz - Pożar miasta Lublina w 1719 roku
Obraz - Pożar miasta Lublina w 1719 roku (Autor: Autor nieznany)

Stare Miasto w Lublinie jest najczęściej pojawiającym się tematem w Ikonografii Lublina. Pojawia się na widokach Lublina: Hogenberga i Brauna, Pożar miasta Lublina, a także polichromii z kamienicy Lubomelskch.

Brama Krakowska, Brama Grodzka, Wieża Trynitarska, kościół Dominikanów, ulica Złota pojawiają się najczęściej zarówno w malarstwie i grafice a także w fotografii. Praktycznie wszyscy artyści przybywający do Lublina, począwszy od Adama Lerue, skończywszy na Leonie Wyczółkowskim malują wybrane miejsca i obiekty z terenu Starego Miasta. Fotografem, który w sposób szczególny udokumentował Stare Miasto jest Edward Hartwig, który swoją przygodę fotograficzną zapoczątkowaną fotografowaniem Starego Miasta w Lublinie kontynuował wielokrotnie po wojnie.

Współczesne życie w dzielnicyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Działania edukacyjne i animatorskie na Starym Mieście

Dane z bazy adresowej w serwisie Latarnia. Wirtualne Centrum Edukacji i Animacji im. Barbary Koterwas

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Audio

Inne materiały

Słowa kluczowe