Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Frampol – architektura drewniana

Frampol powstał w połowie XVIII wieku jako miasto rzemieślniczo-handlowe, skupiające przede wszystkim tkaczy. Obok tkactwa rozwijało się tu także szewstwo i garncarstwo, ale nie odegrały one większej roli w rozwoju miasta. Od połowy XIX wieku do II wojny światowej mieszkańcami Frampola, prawie w równych proporcjach, byli Polacy i Żydzi.

Budynek przy ulicy Targowej 14 we Frampolu
Budynek przy ulicy Targowej 14 we Frampolu (Autor: Kozakiewicz, L.)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Prawa miejskieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miasto zostało założone w 1736 roku przez Marka Antoniego Butlera. W 1869 roku Frampol stracił status miasta, prawa miejskie odzyskał dopiero w 1993.

Architektura drewnianaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Układ urbanistyczny Frampola powstał w oparciu o wzorce renesansowych planów miasta idealnego. W momencie założenia miasteczko posiadało największy w Polsce, i jeden z największych w Europie, kwadratowy rynek o wymiarach około 225 x 225 m. Rynek otoczony był dwoma pasami ulic obwodowych, a z naroży wybiegały cztery ulice wylotowe. W 1852 roku został zmniejszony poprzez wyznaczenie dwóch dodatkowych bloków zabudowy, które przetrwały do czasów współczesnych. Obecnie ma wymiary 140 x 140 m. Zabudowa mieszkalna i gospodarcza Frampola była drewniana, drewniane były również pierwszy kościół i synagoga. W 1865 roku jedynym murowanym budynkiem była łaźnia żydowska1.

Rynek i ulice, jak w większości miasteczek, były niezabrukowane. Parcele bloku przyrynkowego zabudowane były drewnianymi domami handlarzy i rzemieślników, a sposób ustawienia budynków podyktowany był szerokością parceli i dostępem światła2.

Domy mieszkalne ustawiane były kalenicowo lub szczytowo do rynku. Najczęściej były to parterowe budynki konstrukcji wieńcowej, przykryte dachami dwu- i czterospadowymi, rzadziej półszczytowymi – gontowymi lub dranicowymi.

Cechą charakterystyczną zabudowy tylnego bloku były szczytowe i wolnostojące domy mieszkalne. Wszystkie zlokalizowane były przy granicy parceli, natomiast między ulicą a budynkiem występował ogródek, zazwyczaj otoczony płotem. Domy zwrócone były frontami ku południowi i wschodowi. Wznoszono je na rzucie prostokąta, w konstrukcji wieńcowej lub wieńcowej mieszanej z sumikowo-łątkową, z wydatnymi ostatkami. Domy były w większości jednotraktowe, rzadziej dwutraktowe, i składały się z izby (lokalizowanej zawsze w południowej części domu), sieni i komory lub alkierza. Izby, w których stały warsztaty tkackie, doświetlane były jednym dużym oknem od południa i mniejszym od wschodu. Czterospadowe i półszczytowe dachy kryto gontem, a ściany bielono wapnem3.

To, co wyróżnia Frampol spośród miasteczek Zamojszczyzny, to właśnie sposób zabudowy działek pozarynkowych wypełnianych stodołami i innymi budynkami gospodarczymi. Stosunkowo wąskie parcele powodowały wielkie zagęszczenie stodół, które stawiane ściśle jedna obok drugiej, tworzyły swoistą elewację ulicy obrzeżnej. Stawiano je w zwartej pierzei ulicznej zróżnicowanej długością kalenicy, a czasem występującymi przed linię dachu okapami nad wierzejami. Stodoły budowane były w konstrukcji wieńcowej, z przerzynanych lub ociosywanych bali. Wznoszono je na rzucie prostokąta, z przejezdnymi boiskami na osi. Dachy krokwiowe kryto gontem lub słomą. Mimo że zwarty układ stodół stwarzał niebezpieczeństwo pożarów, w opracowaniach o Frampolu brak jest informacji o większych pożarach, tak jak to bywało w wielu podobnych miasteczkach.

W takim układzie parcel, kiedy szczytowo ustawiony dom i kalenicowo ustawiona stodoła zamykały parcelę na jej krótszych bokach, uzyskiwano stosunkowo duży majdan z dogodnym, zarówno od frontu, jak i od pól, dojazdem przez szerokie wierzeje stodół. Pozostałe budynki gospodarcze sadowiono na przedłużeniu osi domu, w bezpośrednim sąsiedztwie, a niekiedy łączono je jednym dachem ze stodołą. Generalną zasadą było stawianie ich na granicy parceli. Przestrzenie wolne od zabudowy grodzono płotami z desek. Taki sposób zagospodarowania działki był przeniesieniem tradycyjnej zagrody chłopskiej do miasta4.

Chociaż drewniane stodoły sukcesywnie wymieniano na drewniano-murowane budynki gospodarcze, ulice stodolne przetrwały do czasów współczesnych. Nadal jest to ewenement wśród miasteczek, nie tylko na Zamojszczyźnie.

We wrześniu 1939 roku Niemcy zbombardowali Frampol w ramach ćwiczeń Luftwafe, podobnie jak dwa lata wcześniej zrobiono to w baskijskim miasteczku Guernica. Cała zabudowa przyrynkowa oraz przy ulicach otaczających rynek, została zniszczona. Północną i zachodnią część miasta zaczęto odbudowywać jeszcze w czasie wojny. Wymordowanie ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej miało swoje odbicie w odbudowie zniszczonego miasta. Parcele należące przed wojną do Żydów, szczególnie we wschodniej i południowej części miasta, przez długi czas stały puste. Dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX wieku zaczęto wypełniać je nowymi budynkami.

Nowa, murowana zabudowa mieszkalna i mieszkalno-handlowa wypełnia dziś prawie wszystkie frampolskie ulice. Ostatnie domy tkackie zostały rozebrane w końcu lat 70. XX wieku. Drewniane domy są dziś we Frampolu rzadkimi reliktami. Mimo że niektóre reprezentują najlepsze cechy tradycyjnego budownictwa, są systematycznie zastępowane przez nowe, murowane budynki, w których rzadko można odnaleźć regionalne formy architektoniczne.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Fornal M., Drewniana zabudowa mieszkalna i rzemieślnicza w miasteczkach Zamojszczyzny – stan do II wojny światowej i obecnie (na wybranych przykładach), [w:] Drewniany Skarb. Chroniąc dziedzictwo, kreujemy przyszłość. Materiały konferencyjne, Lublin 2015.
  • Kozakiewicz L., Frampol woj. lubelskie, pow. Biłgoraj. Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1968, maszynopis w archiwum WUOZ w Zamościu.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia L. Kozakiewicz, Frampol woj. lubelskie, pow. Biłgoraj. Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1968, maszynopis w archiwum WUOZ w Zamościu maszynopis w archiwum, s. 4.
  2. Wróć do odniesienia Tamże, s. 6.
  3. Wróć do odniesienia Tamże, s. 21.
  4. Wróć do odniesienia Tamże, s. 8.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe