Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Język jidysz

Jidysz (z niem. jüdisch - żydowski) to język Żydów aszkenazyjskich powstały w X-XII w. jako mowa potoczna z połączenia języków germańskich i słowiańskich z dodatkiem słownictwa hebrajskiego, zapisywany literami alfabetu hebrajskiego. Nazywany także jako język żydowski, żargon, żydłaczenie oraz mame-łoszn, co w jidysz znaczy ,,język matczyny”. Język jidysz jest jedną z wielu odmian żydowskich języków, który wykształcił się w diasporze pod wpływem nieżydowskiego otoczenia.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Kto i gdzie posługiwał się jidyszBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jidysz posługiwali się głównie Żydzi Europy Środkowej, największe skupiska ludności mówiące w jidysz znajdowały się na terenie południowo-wschodniej i centralnej Polski, Litwy i Białorusi, zachodniej Ukrainy, zachodniej Rosji, Rumuni, Mołdawii i Besarabii. Poza tym istniały większe lub mniejsze skupiska o charakterze koloni językowych w Europie Zachodniej, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Argentynie, Brazylii, Afryce Południowej i Palestynie.

W Polsce, szczególnie na Kresach Wschodnich oraz w zachodnich regionach Białorusi, Litwy i Ukrainy, w wielu małych miastach (sztetł) ludność posługująca się językiem jidysz stanowiła znaczną część, nieraz większość mieszkańców.

Alfabet jidysz i zasady pisowniBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jidysz od początku swego istnienia zapisywany był znakami alfabetu hebrajskiego bez rozróżnienia na małe i wielkie litery, od strony prawej do lewej. W hebrajskim nie istnieją litery oznaczające samogłoski, dlatego alfabet został dopasowany do potrzeb języka jidysz, w którym pisownia odpowiada wymowie. Wyjątkiem są wyrazy pochodzenia hebrajskiego, które przez szacunek dla języka świętego (łoszn ha-kojdesz) zachowały tradycyjna pisownię. Alfabet jidysz posiada:

- 22 litery podstawowe: ת ,ש ,ר ,ק ,צ ,ץ ,פ ,ע ,נ ,מ ,ל ,כ ,י ,ט ,ח ,ז ,ו ,ה ,ד ,ג ,ב ,א
- litery ze znakami diakrytycznymi zmieniającymi ich brzmienie:תּ ,שׂ ,פּ ,כֿ ,בֿ ,אָ ,אַ
- litery występujące tylko na końcu wyrazu:ץ ,ף ,ן ,ם ,ך
- zbitki literowe: זש ,ױ ,װ ,דזש ,ײַ,ײ ,טש

Ortografia jidysz zgodna jest z wymową, w odróżnieniu od hebrajskiego język ten posiada własną wokalizację. Język ten ma również własną gramatykę, na którą oddziaływał język niemiecki i języki słowiańskie. Blisko 3/4 słownictwa zapożyczona jest z niemieckiego, reszta pochodzi z języków słowiańskich i hebrajskiego, choć wyrazy mogą mieć zniekształcone brzmienie.

Geneza i rozwój języka jidyszBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W badaniach nad genezą języka jidysz dominują dwa kierunki: ,,germanocentryczny”, który głosi, że jidysz to zeslawizowany język germański, powstały na bazie średniowiecznych dialektów niemieckich, oraz ,,slawocentryczny” który określa jidysz jako mocno zgermanizowany język słowiański, który zachowując swój podstawowy słowiański zrąb semantyczny, zaadoptował słownictwo i w dużej mierze fleksję średniowiecznej niemczyzny.

Rozwój jidysz dzieli się na okresy:

  • Prajidysz (od IX w. do 1250) - początek rozwoju jidysz jako odrębnego języka Żydów zamieszkujących Nadrenię. Na marginesach rękopisów w XII w. pojawiają się notatki słownikowe.

  • Starojidysz (1250-1500) - rozwój jidysz jako włączenie słownictwa hebrajskiego, przede wszystkim terminów religijnych. Z tego okresu pochodzi najstarsze zdanie zapisane w jidysz, które znajduje się w wormackim modlitewniku z 1272 r. oraz najstarszy rękopis literacki z 1382 r.

  • Średniojidysz (1500-1700) - następuje podział na jidysz zachodni i jidysz wschodni, pomiędzy którymi pojawiają się różnice leksykalne, składniowe i w wymowie. W 1507 r. powstaje Bowe-Buch, adaptacja w jidysz włoskiego romansu rycerskiego, w Krakowie w 1534 r. zostaje wydana drukiem pierwsza książka w jidysz, Mirkewes Hamiszne. Pod koniec XVI w. zostaje wydana Ceneurene, nazywana także Biblią kobiecą, będąca przystępnie napisaną parafrazą Pięcioksięgu.

  • Nowojidysz (1700-1925) - w okresie tym pod wpływem procesów asymilacyjnych i haskali obumiera jidysz zachodni. Natomiast jidysz wschodni ewoluuje, wykształcają się w nim dialekty: centralny - na terenach byłej Kongresówki i na południe od niej, północny – Litwa, Białoruś, Białostocczyzna, południowy – Ukraina i Mołdawia. Powstaje także literatura chasydzka np. Sziwhe(j) ha-Beszt najstarszy zbiór podań i legend o Baal Szem Towie. W 2. poł. XIX w. następuje rozwój prasy w języku jidysz oraz rozkwit nowoczesnej literatury jidysz, który trwa do połowy XX w. Najważniejsi pisarze tego okresu to: Mendele Mojcher Sforim, Szolem Alejchem, Ichok Lejb Perec, Szalom Asz, Icchok Baszewis Singer, który w 1978 r. otrzymał literacką Nagrodę Nobla.

Dzieje jidysz przed i po II Wojnie ŚwiatowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W dwudziestoleciu międzywojennym jidysz był przyczyną wielu kontrowersji. W krajach zamieszkałych prze Żydów był oficjalnie nieuznawany lub tępiony, walczyli z nim także Żydzi syjoniści propagujący język hebrajski a także asymilatorzy, którzy przejmowali język kraju w którym mieszkali. Z drugiej strony dokonywała się emancypacja języka jidysz, która dała podstawy ideologiczne jidyszyzmu.

Szybko postępujący rozwój literatury, teatru, szkolnictwa oraz prasy masowej, jaki dokonał się na początku XX w. przyczyniły się do wytworzenia standardowego języka jidysz, który oparty został na wymowie zbliżonej do dialektu północnego oraz na gramatyce dialektów centralnego i południowego. W 1925 r. powstały w Wilnie Żydowski Instytut Naukowy (JIWO) zaczął opracowywać zasady ortografii języka jidysz, a w latach następnych zostały one przyjęte jako obowiązujące.

Zagłada Żydów podczas II wojny światowej uniemożliwiła dalszy rozwój jidysz. Po wojnie żywe ośrodki kultywowania języka jidysz zaprzestały posługiwania się tym językiem. Przyczyniły się do tego tendencje asymilatorskie, dobrowolne lub wymuszone porzucenie języka jidysz, nawet jako mowy codziennej oraz duża popularność hebrajskiego, szczególnie wśród młodszego pokolenia.

Współczesne oblicze jidyszBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Liczbę osób obecnie mówiących w jidysz szacuje się na 3-4 miliony, jednakże znających ten język jest na pewno znacznie więcej. Głównie są to Żydzi mieszkający w Stanach Zjednoczonych, Rosji, Białorusi, Ukrainie, Meksyku, Argentynie i Izraelu. Jidysz nadal jest żywym językiem wśród społeczności chasydzkich, mieszkających głównie w Stanach Zjednoczonych i Izraelu.

W 1987 r. język jidysz został włączony przez UNESCO do programu ochrony kultur zagrożonych. Jidysz posiada statut oficjalnego języka w Żydowskim Obwodzie Autonomicznym Federacji Rosyjskiej oraz na terenach zamieszkałych przez mniejszość żydowską na terenach Szwecji i Mołdawii.

Projekty dotyczące języka jidysz w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obecnie podejmowane są działania mające na celu przywrócenie znajomości historii języka jidysz, połączone z nauką jidysz.

Przykładem takiego projektu jest organizowany przez YIVO program edukacyjny autorstwa Adiny Cimet „When the streets heard Yiddish”.

Ponadto podejmowane są liczne tłumaczenia prozy z języka jidysz na języki współczesne. Działania te prowadzone są w Lublinie w Zakładzie Kultury i Historii Żydów UMCS, kierowanym przez prof. Monikę Adamczyk-Garbowską.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Encyclopaedia Judaica, II wyd., t. 21.

Geller E., Jidysz. Język Żydów polskich, Warszawa 1994.

Polski słownik judaistyczny, t. 1, op. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.

Shmeruk Ch., Historia literatury jidysz. Zarys, Wrocław 2007.

Żydzi w Polsce. Życie i kultura. Leksykon, red J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001.