Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego

Ogłoszony w Moskwie Manifest PKWN określał zasady ustrojowe przyszłego państwa polskiego, prezentował program nowych władz i przede wszystkim był dokumentem o charakterze propagandowym, za pomocą którego chciano pozyskać zwolenników nowej władzy. W dokumencie pisano o demokracji, równości i wolności, przemilczano jednocześnie cel, do jakiego zmierzała polityka komunistów, tzn. adaptację na gruncie polskim sowieckich wzorów ustrojowych, społecznych i gospodarczych. Dokument ten uzasadniał rozprawę z polskim państwem podziemnym oraz zapowiadał oczekiwaną reformę rolną. Manifest PKWN, zwany również Manifestem Lipcowym traktowany był przez komunistów jako fundamentalny dokument i szybko stał się jednym z elementów mitu początku Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.

Manifest PKWN
Manifest PKWN (Autor: )

Spis treści

[RozwińZwiń]

Założenia ustrojowe nowego państwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Autorzy Manifestu za jedyne źródło władzy państwowej uznali Krajową Radę Narodową, koalicyjny parlament tymczasowy tworzony przez reprezentantów ludowców, demokratów, socjalistów, komunistów z PPR i członków innych organizacji. Dokument ogłaszał, że legalną tymczasową władzą wykonawczą przez Krajową Radę Narodową powołaną do kierowania walką wyzwoleńczą narodu, zdobycia niepodległości i odbudowy państwowości polskiej był Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Działalność KRN i PKWN miały opierać się na konstytucji z 17 marca 1921 roku, uznanej za jedyną obowiązującą legalnie. W konsekwencji tego przyjęto nazwę państwa – Rzeczpospolita Polska – oraz, co istotniejsze, uznano polski rządu w Londynie i jego krajową delegaturę za władze samozwańcze, bo obierające się na bezprawnej, faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 r.1. Komuniści z konstytucji marcowej przejęli tylko podstawowe założenia, a ustrój państwa kształtowali w sposób dowolny. Manifest powołał do istnienia, wzorowany na rozwiązaniach sowieckich, system rad narodowych, niemający umocowania w rozwiązaniach ustrojowych przyjętych w II RP. Przyjęte rozwiązania miały charakter tymczasowy. Miały obowiązywać do momentu zwołania Sejmu Ustawodawczego, wyłonionego w wolnych i demokratycznych wyborach2.

Stosunek do swobód obywatelskichBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z Manifestu Lipcowego: Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, przystępując do odbudowy państwowości polskiej, deklaruje uroczyście przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych, równości wszystkich obywateli bez różnicy rasy, wyznania i narodowości, wolności organizacji politycznych, zawodowych, prasy, sumienia. Demokratyczne swobody nie mogą jednak służyć wrogom demokracji. Organizacje faszystowskie, jako antynarodowe, tępione będą z całą surowością prawa3. Jak pisze badacz problemu nie precyzowano jednak, kto będzie miał prawo określania, które organizacje mają charakter „faszystowski”, a które demokratyczny4. Zdanie: Odrzucimy precz warchołów, agentów reakcji, którzy przez rozbijanie jedności narodowej, przez próby prowokowania walk między Polakami idą na rękę hitleryzmowi, oraz ocena konstytucji kwietniowej wskazują, że za wroga nowego systemu uznano emigracyjny rząd Polski w Londynie nieakceptujący powstania PKWN-u. Dla zdyskredytowania legalnej polskiej władzy budowano skojarzenia między rządem w Londynie a faszyzmem, co było jednym z najcięższych określeń, jakie mogły paść jeszcze w czasie II wojny światowej: Emigracyjny «rząd» w Londynie i jego delegatura w kraju jest władzą samozwańczą, władzą nielegalną, opiera się na bezprawnej faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 roku. «Rząd» ten hamował walkę z okupantem hitlerowskim, swą awanturniczą polityką pchał Polskę ku nowej katastrofie5. Nie rozwinięto zarzutu o hamowanie walki, co było sprzeczne z ogólnie znanymi faktami, ani nie wyjaśniono, jaki sens nadano temu sformułowaniu. Brak również określenia na czym polegała wspomniana, miniona („pchał”) „nowa katastrofa”. Zapowiadał więc Manifest działania represyjne wobec tych, którzy nie uznali nowych porządków, w szczególności wobec struktur polskiego państwa podziemnego.

ReformyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zakres reform zapowiadanych w Manifeście PKWN był skromny. Ograniczono się do podania zasad, według których zostanie przeprowadzona reforma rolna. Przejęciu miały podlegać majątki o powierzchni powyżej 50 ha, a na terenach włączonych do Rzeszy powyżej 100 ha. Ziemię miano przejmować bez odszkodowania, zapowiadając jedynie zaopatrzenie dla byłych właścicieli. Na reformie skorzystać mieli chłopi małorolni, średniorolni, obarczeni licznymi rodzinami drobni dzierżawcy oraz robotnicy rolni, którzy za (minimalną) opłatą mieli otrzymywać ziemie według normy: 5 ha użytków rolnych średniej jakości dla średnio licznej rodziny6. Manifest nie wspominał o nacjonalizacji przemysłu, zapowiadał natomiast wolność życia gospodarczego, poparcie państwa dla spółdzielczości i inicjatywy prywatnej7. Treść Manifestu zapowiadała działania, które w efekcie doprowadziły do nacjonalizacji przemysłu. Pisano: Majątek narodowy, skoncentrowany dziś w rękach państwa niemieckiego oraz poszczególnych kapitalistów niemieckich, a więc wielkie przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe, bankowe, transportowe oraz lasy, przejdą pod Tymczasowy Zarząd Państwowy. W miarę regulowania stosunków gospodarczych nastąpi przywrócenie własności8. Nacjonalizacja przemysłu nastąpiła w styczniu 1946 roku.

Polityka zagranicznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Manifest PKWN odnotował dokonany już zwrot w polityce zagranicznej państwa polskiego. Napisano:  
Przez 400 lat między Polakami i Ukraińcami, Polakami i Białorusinami, Polakami i Rosjanami trwał okres nieustannych konfliktów ze szkodą dla obydwu stron. Teraz nastąpił w tych stosunkach historyczny zwrot. Konflikty ustępują przyjaźni i współpracy, dyktowanej przez obopólne życiowe interesy. Przyjaźń i bojowa współpraca, zapoczątkowany przez braterstwo broni Wojska Polskiego z Armią Czerwoną, winny przekształcić się w trwały sojusz i w sąsiedzkie współdziałanie po wojnie9. Zainicjowaną przyjaźń polsko-radziecką przedstawiono jako cześć sojuszu państw słowiańskich – przed naporem germańskiego imperializmu ochronić może tylko zbudowanie wielkiej słowiańskiej tamy. Tym samym odwołano się do koncepcji przedmurza, nadając jej odwrotny od pierwowzoru sens. Polska odbudowywana przez komunistów, w pomysłach zawartych w Manifeście, miała być w głębokiej przyjaźni i utrwalonym sojuszu z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Zapowiadano nawiązanie do tradycji sojuszu z Francją i współpracę z wszystkimi demokratycznymi państwami świata. W zdaniu Polska polityka zagraniczna będzie polityką demokratyczną i opartą na zasadach zbiorowego bezpieczeństwa, zapowiadano, że relacje międzynarodowe będą oparte na europejskich standardach.

Kształt granic PolskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

[...] o szeroki dostęp do morza, o polskie słupy graniczne nad Odrą! – w propagandzie komunistycznej słowa te przekładane były na propagandowe fotografie10 i plakaty, szczególnie w okresie referendum 1946 roku. W Manifeście zapowiedź korzystnego dla Polski uregulowania granicy zachodniej połączona była z dość mało precyzyjnym określeniem kształtu granicy wschodniej. Pisząc o tym problemie, komuniści zapowiadali, że granica wschodnia powinna być linią przyjaznego sąsiedztwa, a nie przegrodą między nami a naszymi sąsiadami, i powinna być uregulowana zgodnie z zasadą: ziemie polskie – Polsce, ziemie ukraińskie, białoruskie i litewskie – Radzieckiej Ukrainie, Białorusi i Litwie. Faktycznie, kilka dni po ogłoszeniu Manifestu kwestia granicy wschodniej została uregulowana w tajnym porozumieniu PKWN-u z rządem radzieckim. O kształcie granicy zarówno wschodniej, jak i zachodniej decydował jednak nie PKWN lecz Stalin11.

Odbudowa życia po wojnieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Manifest PKWN-u zapowiadał działania zmierzające do odbudowy życia społecznego. Zamierzano stworzyć nowoczesne prawodawstwo w dziedzinie ochrony pracy oraz wprowadzić szereg ubezpieczeń społecznych. Zapowiadano rozwiązanie palących problemów, takich jak nędza mieszkaniowa czy połączenie rozbitych rodzin poprzez umożliwienie powrotów z emigracji12.

Zwrotem majątków zagarniętych przez Niemców planowano objąć również Kościół13. Ponadto, jak pisze badacz problemu, specjalnie akcentowano chęć odbudowy warunków egzystencji społeczności żydowskiej, jako tej, która najwięcej wycierpiała w wyniku okupacji niemieckiej, oraz zapewnienia Żydom prawnego i faktycznego równouprawnienia14.

W Manifeście zapowiedziano natychmiastową odbudowę szkolnictwa: Jednym z najpilniejszych zadań Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego będzie na terenach oswobodzonych odbudowa szkolnictwa i zapewnienie bezpłatnego nauczania na wszystkich szczeblach. Państwo planowało objąć specjalną opieką zdziesiątkowaną przez wojnę inteligencję.

Manifest w praktyceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Historyk Andrzej Sowa zauważył, że: praktyka ustrojowa i zasady funkcjonowania życia politycznego już w okresie Polski Lubelskiej w istotny sposób odbiegały od deklaracji zawartych w Manifeście PKWN, zwłaszcza w dziedzinie wolności obywatelskich. Od początku komunistom udało się zbudować taki system, w którym przy pozorach zachowania procedur demokratycznych można było realizować zasadę sprawowania władzy przez jedną hegemonistyczną partię (PPR), kontrolującą całokształt życia państwowego oraz zachowującą pozycję dominującą wobec innych partii i stronnictw politycznych. Wdrażany przez PPR model ustroju politycznego, stanowiący atrapę systemu demokratycznego, był zgodny z rozwiązaniami przygotowywanymi już wiosną 1944 r. przez władze radzieckie dla państw europejskich zajmowanych przez Armię Czerwoną15. Wybitnie lubelskim przykładem opisanego zjawiska był krótki żywot czasopisma satyrycznego „Stańczyk”. Piąty numer periodyku, w którym poddano uszczypliwej krytyce ludzi władzy, został wycofany z kolportażu, a redakcja czasopisma została zamknięta.

Propagandowy przekaz Manifestu opierał się na hasłach walki narodowowyzwoleńczej, demokracji i sprawiedliwości społecznej. Trafiały one w oczekiwania społeczeństwa polskiego będącego już po hitlerowskiej okupacji oraz po doświadczeniach społecznego ustroju II RP. Być może najważniejsza obietnica złożona w Manifeście dotyczyła wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Jak pisze badacz problemu, prof. Janusz Wrona, w tym akcie wyborczym ogromna większość Polaków z przywódcą Polskiego Stronnictwa Ludowego Stanisławem Mikołajczykiem upatrywała szansy na suwerenność Polski16

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, [w:] Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944–czerwiec 1945), Warszawa 2004, s. 38.
  2. Wróć do odniesienia A.L. Sowa, Historia polityczna Polski 1944–1991, Kraków 2011, s. 25.
  3. Wróć do odniesienia Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, s. 40–41.
  4. Wróć do odniesienia A.L. Sowa, Historia polityczna Polski 1944–1991, s. 25.
  5. Wróć do odniesienia Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, s. 38.
  6. Wróć do odniesienia Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, s. 42.
  7. Wróć do odniesienia Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, s. 42.
  8. Wróć do odniesienia Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, s. 41.
  9. Wróć do odniesienia Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, s. 39.
  10. Wróć do odniesienia Żołnierze Wojska Polskiego ustawiają słupy graniczne nad Odrą, http://karta.org.pl/foto/fotokolekcje/Rybicki/ppages/ppage112.htm; http://www.audiovis.nac.gov.pl/obraz/138923/h:112/, [dostęp: 12.09.2013].
  11. Wróć do odniesienia J. Wrona, Dyskusja, [w:] „Pamięć i Sprawiedliwość” 2005, nr 2, s. 28. J. Wrona, System polityczny w Polsce w latach 1944–1948, [w:] „Pamięć i Sprawiedliwość” 2005, nr 2, s. 60. .
  12. Wróć do odniesienia Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, s. 41.
  13. Wróć do odniesienia Tamże.
  14. Wróć do odniesienia A.L. Sowa, Historia polityczna Polski 1944–1991, s. 25.
  15. Wróć do odniesienia Tamże, s. 26.
  16. Wróć do odniesienia J. Wrona, System polityczny w Polsce w latach 1944–1948, [w:] „Pamięć i Sprawiedliwość” 2005, nr 2, s. 53.