Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Pałac Sobieskich w Lublinie

Pałac Sobieskich (Radziwiłłów, Vetterów) został wybudowany w pierwszej połowie XVI wieku. Pierwotnie służył jako punkt obronny wysunięty poza mury miasta, później kolejno jako: dwór, pałac, młyn, szkoła, szpital wojskowy, itp. Obecnie mieści się tu Politechnika Lubelska.

Pałac Sobieskich w Lublinie

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zespół pałacowy zlokalizowany jest przy ul. Bernardyńskiej 13 w dzielnicy Stare Miasto. Ograniczony jest ul. Bernardyńską, budynkami browaru, hospicjum i wysoką skarpą od strony łąk Rusałka.

FunkcjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Prawdopodobnie pierwotną funkcją obiektu była funkcja obronno-mieszkalna. Na terenie dzisiejszego pałacu znajdowała się wieża mieszkalna z bastionem (w wieży znajdował się szynk). Obiekt został przebudowany przez Marka Sobieskiego, który nadał mu reprezentacyjny charakter, tworząc siedzibę godną wojewody lubelskiego. W XVII wieku wchodził w skład folwarku. W XIX wieku został przebudowany na młyn z napędem wiatraka (skrzydła poziome, później pionowe), kołem deptakowym (o średnicy 18 łokci) oraz z maszyną parową. Od 1884 roku rozbudowywany (służył jako mieszkania, szkoła, szpital wojskowy, siedziba PPR, DOKP, WSI-PL).

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza wzmianka na temat pałacu pochodzi z Lustracji Lublina z 1565 roku, gdzie opisany jest dwór z szynkiem, należący do Marka Sobieskiego. Powstał najprawdopodobniej jako wieża mieszkalna. W pierwszej połowie XVI wieku Sobieski przebudował go na rezydencję, najprawdopodobniej po uzyskaniu tytułu i stanowiska wojewody lubelskiego w 1597 roku. Sobieski był chorążym wielkim koronnym, brał udział w wielu wyprawach wojennych przy boku Jana Zamoyskiego, na których znacznie się wzbogacił.

Pałac został uwidoczniony na miedziorycie Hogenberga i Brauna z 1618 roku z wysoką wieżą przykrytą kopułą, latarnią oraz późnogotyckim szczytem. Na odwrocie znajduje się opis przetłumaczony przez H. Łopacińskiego: „Niemałą też ozdobą Lublina jest wspaniały pałac JW-go Pana Marka Sobieskiego, wojewody lubelskiego, w miejscu widocznym zbudowany z wielką starannością i niemałym kosztem”. Sztych został wydany w 1618 roku. Sam obraz miasta Lublina został stworzony wcześniej, powstał za życia Marka Sobieskiego, który zmarł w 1606 roku. W tym okresie budynek otaczał ogród na krawędzi skarpy, opadający ziemnymi tarasami ku dolinie1. Lustracja z 1661 roku przedstawia pałac z folwarkiem i trzema domami. W okresie tym należał do Jana III Sobieskiego. Po jego śmierci w 1696 roku do Lublina przybyli synowie, by dopełnić podziału po ojcu2.

W XVIII wieku pałac był użytkowany przez Radziwiłłów, nie wiadomo czy byli jego właścicielami, czy jedynie dzierżawcami.

W 1804 roku pałac w stanie ruiny kupił na licytacji Tomasz Trojecki, a następnie w 1811 roku podarował go Dominikowi Boczarskiemu – prawnikowi i patronowi Trybunału Lubelskiego. Boczarski postanowił na murach pałacu zbudować młyn-deptak z wiatrakiem o skrzydłach poziomych3. Zamiar nie powiódł się, ponieważ pierwsza burza zrzuciła skrzydła nawet ich nie rozkręcając. W latach 1843–1844 Boczarski nadbudował młyn ze skrzydłami umieszczonymi pionowo oraz wybudował budynek piekarni (obecnie część lewej oficyny). To również nie uratowało jego pozycji. Po włożeniu wszystkich pieniędzy w nieudany interes Boczarski spektakularnie zbankrutował, pociągając za sobą innych wierzycieli.

Pałac został opisany i uwieczniony w pierwszym przewodniku po Lublinie autorstwa Zenona Sierpińskiego4. W 1853 roku został zakupiony na publicznej licytacji przez braci Brzezińskich, którzy w 1863 roku zastąpili siłę ludzkich rąk maszyną parową, jednak i ten zamiar się nie sprawdził. Potężny młyn o czterech kamieniach został pokonany przez mniejsze „liliputy”.

Kolejną funkcją pałacu były mieszkania. W 1884 roku nowy właściciel (J. Strochociński) rozpoczął jego przebudowę. Budynek zakupiony na publicznej licytacji został podwyższony o dwie kondygnacje, dodano dwie skrajne części, zamykając tym samym działkę od strony browaru i hospicjum. Wybudowano symetrycznie oficyny i kordegardy, dodano w dziedzińcu ogrodowym budynek na słupach z wozownią oraz ustępami (autorem przebudowy był Marian Jarzyński – budowniczy miejski).

Cztery lata później pałac zakupiła Bronisława Vetterowa, której rodzina miała w posiadaniu niemalże całą ulicę Bernardyńską. W 1895 roku podwyższono oficynę, nadając całości bardziej symetryczny wygląd. W 1905 roku w zespole pałacowym rozpoczęło działalność Prywatne Gimnazjum Żeńskie Heleny Czarnieckiej, które mieściło się tu do wybuchu II wojny światowej. W budynkach mieściły się też sklepy, zakłady usługowe, towarzystwa.

W 1927 roku nieruchomość kupił T. Karszo-Siedlewski, który był jej ostatnim prywatnym właścicielem. W 1941 roku budynek przeszedł pod zarząd Generalnego Gubernatorstwa; znajdował się tu również szpital wojskowy. W 1945 roku siedzibę swą miał komitet centralny Polskiej Partii Robotniczej. W 1952 roku, po uwłaszczeniu, obiekt został przekazany Kolei Państwowej DOKP w Lublinie. W latach 1959–1963 miał miejsce remont na potrzeby WSI (obecnie Politechnika Lubelska). Z dziedzińca ogrodowego usunięto podupadły budynek na palach, zmieniono układ wnętrz, na dziedzińcu frontowym zieleń zastąpiono miejscami parkingowymi.

Obecnie pałac jest częściowo użytkowany przez archiwum, wydawnictwo, katedrę Architektury, dział socjalny Politechniki Lubelskiej. Budynki zespołu pałacowego ulegają stopniowej degradacji, oczekując na remont.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1565 – pierwsza wzmianka na temat dworu w Lustracji Lublina.
Około 1600 – przebudowa dworu na pałac przez Marka Sobieskiego.
1618 (przed 1606) – na miedziorycie Hogenberga i Brauna pałac przedstawiony jako jednopiętrowy budynek z wieżą i kopułą.
1620 – do pałacu przylega ogród położony na krawędzi skarpy, opadający ziemnymi tarasami ku dolinie Bystrzycy, zakończony prostokątną sadzawką5.
1661 – w Lustracji przedstawiony jest pałac, stajnia, folwarki i trzy domy.
1716 – pałac uwidoczniony (z dużą niedokładnością) na planie Lublina d'Orkena.
1774 – budynek widoczny na miedziorycie Maszewskiego.
1783 – na planie przedstawiony jako własność Radziwiłłów.
XVIII wiek – pałac popada w ruinę.
1804 – budynek kupiony na publicznej licytacji przez Tomasza Trojeckiego.
1811 – darowany Dominikowi Boczarskiemu.
1826 – przedstawiony na obrazie Wjazd gen. Zajączka.
Około 1830 – przedstawiony na widoku miasta L. Horwarta.
1835–1836 – przebudowa pałacu na młyn.
1837 – Zenon Sierpiński przedstawia obraz zrujnowanego pałacu w pierwszym przewodniku po Lublinie.
1843–1844 – nadbudowa młyna (ze skrzydłami umieszczonymi poziomo), wzniesienie murowanej piekarnii.
1847 – pałac-młyn uwieczniony na widoku miasta przez Adama Lerue (jedyne przedstawienie pałacu z wiatrakiem).
1852 – Boczarski bankrutuje.
1853 – budynek kupiony na licytacji przez Witolda i Konstantego Brzezińskich.
Przed 1860 – remont pałacu (dodano maszynę parową).
1863 – bracia Brzezińscy uruchomiają młyn z maszyną parową o mocy 20 KM.
1883 – projekt przebudowy młyna na mieszkania (autor J. Jarzyński).
1884– pałac kupiony na publicznej licytacji przez J. Strochocińskiego; zostaje przebudowany na cele mieszkalne, podwyższony o dwie kondygnacje. Wnętrza ozdobione sztukateriami, całość zyskuje wygląd eklektyczny6.
1888 – pałac kupiony przez Bronisławę Vetterową.
1895 – nadbudowa oficyn.
Około 1900 – własność Brodowskiej z Vetterów.
1905 – utworzenie Gimnazjum Żeńskiego Heleny Czarnieckiej.
1927 – nieruchomość kupiona przez T. Karszo-Siedlewskiego.
1941 – pałac przejęty pod zarząd Generalnego Gubernatorstwa (okresowo szpital).
Po 1945 – siedziba komitetu centralnego PPR, okresowo mieszkania.
1952 – wywłaszczenie, przekazanie Kolei Państwowej DOKP.
1959–1963 – remont pałacu na potrzeby WSI.
1970 – odnowienie elewacji.

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Marian Jarzyński – budowniczy miejski (1883, 1884)

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Eklektyczny

Opis budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bryła budynku pałacowego zawdzięcza swój wygląd licznym dziewiętnastowiecznym przebudowom. Z pierwotnego budynku została prawdopodobnie część ścian parteru oraz piwnicy. Obecnie budynek składa się z siedmiopiętrowej wieży oraz skrzydeł bocznych.

Elewacja frontowa trzynastoosiowa z przejazdem na poziomie sutereny. Okna skrzynkowe trójpolowe. Wnęki okienne na piętrach łukowe, pozostałe z nadprożem płaskim. Elementy zdobnicze występują w części wieżowej, jak i skrzydłach bocznych. Wieża zwieńczona czterema attykami, skrzydła boczne – jedną.

Elewacja tylna jedenastoosiowa z dwoma przyporami. Elementy zdobnicze w części wieżowej powyżej III piętra.

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek nie zachował śladów świetności pałacowej (elementów wystroju architektonicznego, malowideł, pieców kaflowych, posadzek itp.). W wieży znajdują się dwie klatki schodowe. Jedyne, dziewiętnastowieczne sklepienia znajdują się w poziomie piwnic pod wieżą.

OtoczenieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pałac sąsiaduje z zabudowaniami browaru (byłego klasztoru reformatów).

CiekawostkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lublinianie po bankructwie Boczarskiego stworzyli przysłowie: „Wyszedł jak Boczarski na młynie”. Powiedzenie to jednak nie przyjęło się, a Boczarski został wyparty przez Zabłockiego.

W 1930 roku jedna z uczennic gimnazjum chciała popełnić samobójstwo, wyskakując z okna łazienki na drugim piętrze. Próba samobójcza zakończyła się złamaniem palca u nogi. Upadek został złagodzony przez drzewa rosnące tuż przy ścianie pałacu.

W pomieszczeniach pałacowych słyszane są głosy trzech duchów: chodzącej kobiety w stukających butach, osoby piszącej na maszynie i Boczarskiego zamykającego okna. Przywilej spotkania się z jednym z nich przypada nielicznym, pracującym po godzinach pracownikom.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dobrzański J. i in., Dzieje Lublina. Próba syntezy, t. 1, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1965.
Gawarecki H., O dawnym Lublinie, Lublin 1986.
Janus K., Mechanizm młyński w byłym pałacu Sobieskich w Lublinie, [w:] Teka komisji architektury, urbanistyki i studiów krajobrazowych, t. 4 B, Polska Akademia Nauk oddział w Lublinie, Lublin 2008.
Janus K., Analiza stanu zachowania zespołu pałacowego Sobieskich przy ul. Bernardyńskiej 13 w Lublinie z projektem łącznika budynku pałacowego i oficyny, praca dyplomowa wykonana w KAUiPP, WIBiS, pod nadzorem dr hab. inż. arch. E. Przesmyckiej.
Karta ewidencyjna zabytków Architektury i Budownictwa dla zespołu pałacowego Sobieskich, WKZ Lublin.
Lublin. Przewodnik, Wydawnictwo Test, Lublin 2000.
Krzykała S. [red.], Dzieje Lublina, t. 2, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1975.
Radzik T., Witusik A.A. [red.], Lublin w dziejach i kulturze Polski, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział: Krajowa Agencja Wydawnicza, Lublin 2000.
Radzik T., Lublin. Dzieje miasta, t. 2, XIX i XX wiek, Multico, Lublin 2000. 
Sierpiński Z., Obraz miasta Lublina, Warszawa 1839, reprint Lublin 2002.
Zins H. [red.], Historia Lublina w zarysie 1317–1968, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1972.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia G. Ciołek, Ogrody Lublina, [w:] „Ochrona Zabytków” R. VII, 1954.
  2. Wróć do odniesienia W.K. Zieliński, Monografia Lublina, 1878.
  3. Wróć do odniesienia Wg legendy Boczarski zbudował młyn ze skrzydłami umieszczonymi poziomo. Pierwsza wzmianka opisująca poziome skrzydła pochodzi z Ilustrowanego przewodnika po Lublinie z 1901 roku. .
  4. Wróć do odniesienia Z. Sierpiński, Obraz miasta Lublina, 1839. Autor przedstawia ruiny pałacu z datą 1837.
  5. Wróć do odniesienia G. Ciołek, Ogrody Lublina, [w:] „Ochrona Zabytków" R. VII, 1954.
  6. Wróć do odniesienia Karta ewidencyjna zabytków Architektury i Budownictwa.