Etnografia Lubelszczyzny – budownictwo sakralne na Lubelszczyźnie
Charakterystycznym elementem krajobrazu wsi także na Lubelszczyźnie są świątynie oraz inne obiekty małej architektury związane z kultem religijnym, jak kapliczki i krzyże przydrożne. Świątynie sytuowano najczęściej w centralnym miejscu lub na wzniesieniu, często w otoczeniu drzew (lipy, wiązy, jesiony, dęby), aby mogły górować nad zabudową wiejską.
Spis treści
[Zwiń]Kościół
Małe drewniane kościoły wiejskie wznoszono zazwyczaj na planie prostokąta, często od strony prezbiterium zamkniętego trójbocznie. Były jednoprzestrzenne, z wyraźnie oddzielonym prezbiterium od nawy lub dwudzielne, złożone z prostokątnej lub kwadratowej nawy i przylegającego doń węższego prezbiterium, zamkniętego prosto lub trójbocznie. Dach nawy kościoła wieńczyła sygnaturka w formie wieżyczki lub kopuły osadzonej na wielobocznej szyjce. Mały dzwon umieszczony w wieżyczce oznajmiał rozpoczęcie nabożeństwa. Przy każdym kościele była też dzwonnica – w formie wieży szkieletowej, oszalowanej deskami – usytuowana na cmentarzu przykościelnym lub przystawiona do nawy.
Prezbiterium i nawę rozdzielały balaski w formie ozdobnej balustrady. W górze, nad nią, znajdowała się belka tęczowa (tęcza), na której umieszczano krucyfiks lub grupę rzeźb tworzących scenę Męki Pańskiej. Pojawiały się tam też czasem napisy o charakterze inwokacyjnym. Główny ołtarz sytuowany był w prezbiterium, dwa skromniejsze stawiano po jego bokach, a w większych świątyniach w nawie. Za nim osadzona była nastawa, podzielona na pola w ozdobnych obramowaniach, w których umieszczano obrazy lub rzeźby, zwykle o tematyce nawiązującej do wezwania kościoła i patronów parafii; cudowny wizerunek zwykle w kosztownej koszulce umieszczano w centralnym polu i odsłaniano jedynie na czas nabożeństwa.
Do podstawowego, stałego wyposażenia kościoła należało jeszcze: chór z organami, ambona, chrzcielnica, konfesjonały, ławki dla wiernych i ozdobniejsze dla kolatora – fundatora i opiekuna kościoła, katafalk, emblematy procesyjne oraz liczne przedmioty związane ze sprawowaniem liturgii, z których większość na co dzień przechowywano w zakrystii lub skarbcu.
Ściany i sufity kościołów zdobiły dekoracje malarskie, autorstwa malarzy cechowych bardziej lub mniej biegłych w swym rzemiośle lub artystów-samouków, inspirowane malarstwem stylowym. Wystroju dopełniały rzeźby: krucyfiksy, figury świętych pańskich, aniołów oraz prace snycerskie na m.in.: ramach ołtarzy, portalach, filarach, belkach stropowych, ambonach, chrzcielnicach.
Cerkiew
Unia brzeska z 1596 roku wprowadziła brzemienny w skutki podział w kościele wschodnim na grekokatolików (unitów) i prawosławnych (dyzunitów). Unici przyjęli zwierzchnictwo papieża rzymskiego i dogmaty Kościoła katolickiego, zachowując wschodni obrządek i własną hierarchię kościelną. Prawosławni zaś pozostali w starym kościele, uznającym zwierzchnictwo patriarchy Konstantynopola. Po rozbiorach Polski prawosławny kościół w zaborze rosyjskim został podporządkowany patriarchatowi moskiewskiemu, natomiast wobec unitów stosowano ustawiczne naciski, zmuszając ich do przechodzenia na prawosławie. W 1839 roku zlikwidowany został kościół unicki na północnym Podlasiu, którego tereny wchodziły w skład Imperium Rosyjskiego, a w 1875 roku w Królestwie Polskim, gdzie duże skupiska unitów znajdowały się na południowym Podlasiu i Chełmszczyźnie. Po ukazie tolerancyjnym, wydanym przez władze rosyjskie w 1905 roku, wielu unitów w Królestwie wcielonych uprzednio siłą do Kościoła prawosławnego masowo przechodziło na katolicyzm, część jednak pozostała przy prawosławiu. Jedyna parafia neounicka, która odrodziła się na Podlasiu, znajduje się w Kostomłotach k. Terespola (wzniesiona w 1631 roku, w latach 1875–1927 prawosławna).
Najstarsza prawosławna cerkiew drewniana, datowana na 1658 roku, znajduje się w Korczminie (pow. Tomaszów Lubelski). Inne cerkwie – drewniane i murowane – istnieją dziś m.in. w: Białej Podlaskiej, Biłgoraju, Chełmie, Horodle, Horostycie, Hrubieszowie, Lublinie, Puławach, Szczebrzeszynie, Sławatyczach, Tarnogrodzie, Terespolu, Tomaszowie Lubelskim, Włodawie, Zamościu. Na północy województwa lubelskiego, w Jabłecznej k. Włodawy, malowniczo położony nad Bugiem, znajduje się prawosławny klasztor męski św. Onufrego z XV wieku.
W wyniku akcji przesiedleńczych bezpowrotnie zniszczony został dorobek kulturowy ziem zamieszkanych przez wyznawców obrządku wschodniego, w tym także cerkwi wraz z cennym wyposażeniem.
Cerkiew, podobnie jak kościół, była orientowana na wschód. Charakterystycznym jej elementem były kopuły, umieszczane na dachu, z wieńczącymi je kutymi krzyżami. Wnętrze świątyni obrządku wschodniego różniło się od zachodniego Kościoła katolickiego. Nawę dla wiernych i prezbiterium z ołtarzem rozdzielał ikonostas, czyli ściana z ikonami, w której znajdowało się troje drzwi: centralne większe i okazałe, nazywane królewskimi (tzw. carskie wrota, tylko dla kapłanów) i dwoje bocznych, tzw. diakońskich (dla mężczyzn posługujących w nabożeństwie); przez ikonostas nie wolno było przechodzić kobietom. Drzwi diakońskie to pozostałość po dwóch małych pomieszczeniach wydzielanych w dawnych cerkwiach – prothesis, gdzie przechowywano naczynia liturgiczne, chleb i wino do eucharystii, oraz diakonikon, gdzie gromadzono szaty i księgi liturgiczne.
Ikony w ikonostasie rozmieszczane były w określonym porządku, a ściany cerkwi zdobiły przedstawienia malarskie. Nie było rzeźb figuralnych, ale bogato reprezentowana za to była snycerka – misternie rzeźbione ornamenty pokrywały ramy ikonostasów, drzwi królewskich, różnych sprzętów liturgicznych. Jako że wierni uczestniczyli w nabożeństwie na stojąco, nie było ławek, a jedynie pojedyncze siedziska pod ścianami dla chorych i starszych.
Jan Górak w swym opracowaniu o typach i formach drewnianej architektury sakralnej wyróżnił na Lubelszczyźnie 5 typów kościołów: bezwieżowe, typu „kraśnickiego”, jednowieżowe, dwuwieżowe i centralne oraz 7 typów cerkwi: trzykopułowe, jednokopułowe, bezkopułowe, z dzwonnicą nad babińcem, typu „radzyńskiego”, z dachem namiotowym i bizantyjsko-rosyjskie, wszystkie prawie na planie trójdzielnym: babiniec – nawa – prezbiterium.
Synagoga
Żydzi zaczęli się osiedlać w Polsce już w średniowieczu, a masowo w XVI wieku, po pogromach w Europie zachodniej. W miasteczkach i wsiach zajmowali się przede wszystkim handlem i rzemiosłem (m.in. krawiectwem).
Rodziny wyznania mojżeszowego mieszkające na wsiach, korzystały z miejsc kultu w większych miejscowościach. Drewniane synagogi miasteczek były niejednokrotnie wspaniałym przykładem architektury i ciesiołki ludowej. Przypominały swym kształtem wielkie dworskie spichrze, nakryte łamanym dachem. Wnętrze obejmowało salę modlitw dla mężczyzn i oddzielną salę dla kobiet (tzw. babiniec), umieszczaną często na piętrze przedsionka lub podcienia poprzedzającego główne pomieszczenie. W większych świątyniach salę modlitw otaczały dodatkowo podcienie lub parterowe galerie, mieszczące przedsionki, babińce, sale posiedzeń gminy żydowskiej (kahału), izby lekcyjne szkoły talmudycznej (chederu), małe sale modlitewne zgromadzeń zawodowych.
Przy ścianie wschodniej głównej sali synagogi umieszczano arkę, czyli szafę ołtarzową (Aron Hakodesz), w której przechowywano zwoje Tory, nawinięte na wałki. Pośrodku modlitewnej przestrzeni znajdowała się bima – kazalnica, w formie podestu otoczonego balustradą oraz nakryta daszkiem wspartym na słupkach, przypominającym baldachim. Szafa i bima należały do najbardziej ozdobnych elementów wystroju wnętrza świątyni żydowskiej.
Dziś w krajobrazie polskich miasteczek rzadko można spotkać żydowskie bożnice. Z pożogi wojennej ocalały wyłącznie murowane. Na Lubelszczyźnie było ich ponad 100. Można je spotkać w: Białej Podlaskiej, Biłgoraju, Bychawie, Chełmie, Frampolu, Goraju, Hrubieszowie, Jarczowie, Józefowie Biłgorajskim, Kazimierzu Dolnym, Krasnobrodzie, Krasnymstawie, Kraśniku, Kurowie, Lublinie, Międzyrzecu Podlaskim, Parczewie, Puławach, Rykach, Szczebrzeszynie, Tarnogrodzie, Tomaszowie Lubelskim, Turobinie, Wojsławicach, Włodawie, Łaszczowie, Łęcznej, Zamościu.
Literatura
Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990.
Dutkiewicz J., Zabytki architektury i prehistorii województwa lubelskiego, Lublin 1947.
Górak J. Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984.
Górak J., Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość 1986.
Górak J., Typy i formy drewnianej architektury sakralnej Lubelszczyzny, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1987, nr 3-4, s. 239-250.
Jagielski J., Krajewska M., Polskie bożnice; odbudowa pamięci, „Znak” 1983, nr 2-3.
Kaniewska M.,Cerkiew w Korczminie – symbol jedności i duchowej mocy, „Spotkania z zabytkami” 2005, nr 5. (artykuł dostępny na stronie www.korczmin.pl/swiatynia.html)
Kornecki M.,Cerkiewki drewniane w Hrubieszowskim, „Ziemia” 1957, nr 4.
Kubiak A., Zabytkowa architektura żydowska w Polsce, Biuletyn ŻIH 1953,, nr 2-3.
Kurzątkowscy A. i M., Z dziejów lubelskich zabytków. Budownictwo drewniane, „Życie lubelskie” 1957, nr 53.
Pelica G.J., Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918-1939), Lublin 2007.
Piechotkowie M. i K., Bramy nieba. Bożnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996.
Piechotkowie, M., K., Bramy nieba. Bóżnice murowane, Warszawa 1999.
Piwocki K., Drewniane kościółki pounickie, „Nowa Ziemia Lubelska” 1933, nr 25.
Trzciński A., Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990.
Ziółkowski M., Szkice o kościołach obrządków wschodnich w Polsce północno-wschodniej, Warszawa, 1985.