Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Etnografia Lubelszczyzny - słownik pojęć obrzędowych

 

 

A
 
Adwent (Adwent, Przedgrodzie) – czterotygodniowy post poprzedzający święta Bożego Narodzenia.
Agata – Św. Agaty (5 lutego) – w tym dniu święcono chleb, wodę i sól. Wierzono, że poświęcona sól jest symbolem mądrości i obroną przed pożarem. Poświęcone w tym dniu atrybuty chronią kobiety ciężarne przed poronieniem. Sól św. Agaty ma też moc oczyszczania wody w studni.
Andrzejki (Jędrzejki; 29 listopada) – wieczór w wigilię św. Andrzeja. Czas przeznaczony na dziewczęce wróżby matrymonialne. Także (Kukiełki, Gomułki) – placki przygotowane przez panny w wigilię św. Andrzeja do wróżb.
 
 
 
B
 
Barbara Św. Barbary (4 grudnia) – w tym dniu prognozowano pogodę na święta Bożego Narodzenia: „Jeśli Św. Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie" albo odwrotnie: „Jeśli Św. Barbara po wodzie, Boże Narodzenie po lodzie". Św. Barbara czczona jest w całej Polsce jako patronka dobrej śmierci i górników, w tym również na Lubelszczyźnie w kopalniach wydobywających kamień, kredę, a w ostatnim czasie węgiel.
 
BłażejŚw. Błażeja (3 lutego) – w kościele święcono w tym dniu jabłka i małe woskowe świeczki, owijane pasemkami lnu, które nazywano Matejkami. Spożywanie poświęconych jabłek miało pomóc przy bólach gardła, a ich przykładanie do gruczołów znajdujących się pod szczęką miało być skutecznym środkiem na bóle gardła. Na Podlasiu był to też dzień przepowiadania pogody i urodzaju: „Deszcz na św. Błażeja, kiepska wiosny nadzieja".
 
Bogaty wieczór – dzień przed Wigilią, który obchodzili Rusini. Zawieszany był wówczas post adwentowy (Chełmskie, okolice Włodawy, Międzyrzeca Podlaskiego)
 
Bohaty weczer – u podlaskich Rusinów dzień przed Nowym Rokiem, w którym dziewczęta wróżyły o pomyślności na rok następny, a po wsi chodziła młodzież poprzebierana za Cyganów, Żydów, wieszczków i składała życzenia.
 
Boże Narodzenie (25 grudnia, pierwszy dzień świąt) – ten dzień spędzano w gronie rodzinnym, unikano składania wizyt. Rano udawano się do kościoła. Obowiązywały tego dnia liczne zakazy związane z zachowaniem.
 
Busłowe łapy – ciasto w kształcie bocianich łap pieczone na Podlasiu w święto Zwiastowania. Ciasto wkładano w bocianie gniazdo, aby zapewnić dobrobyt i plony na cały rok.
 
 
 
C
 
Chachułki – zabawa znana w okolicach Bełżca, w której uczestniczyły kobiety, młode dziewczyny i kawalerowie. Odbywała się w Wielki Poniedziałek (wg kalendarza wschodniego), miała charakter zalotny i ludyczny.
 
Chodzenie z pasyjką – w Borkowie koło Garbowa w Wielki Poniedziałek mali chłopcy chodzili z pasyjką i śpiewali pieśni wielkanocne, np. „Wesoły nam dziś dzień nastał”; z nimi chodził też tzw. dziad z koszem, do którego zbierał jajka.
 
 
 
D
 
Dokopiny –zakończenie wykopek.
 
DominikŚw. Dominika (4 sierpnia) – na Podlasiu tradycyjny termin rozpoczynania zwózki zbóż.
 
Dożynki – okres obejmujący czas żniw i zbiorów. Obchody dożynek skupiały się na pracach polowych i działaniach skupionych wokół wieńca dożynkowego.
 
Dynguśniki – chłopcy biegający w lany poniedziałek, polewający wodą i wygłaszający satyryczne monologi.
 
 
 
G
 
Gaik (gaik-maik, zielony gaik, nowe łatko) – ścięta młoda brzoza lub jedlina, przyozdobiona wstążkami i obrazkiem, np. Matki Boskiej; kolędowały z nią od Wielkanocy młode dziewczęta.
 
Gody – staropolska nazwa świąt Bożego Narodzenia, obejmująca dni od Wigilii do Trzech Króli. W Kościele katolickim okres świąteczny Bożego Narodzenia liczy się od dnia narodzenia Chrystusa (25 grudnia) do dnia Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego).

Godnie gadki – opowiadania i gadki o tematyce bożonarodzeniowej, które zostały przez świadomość ludową skonkretyzowane i umiejscowione w warunkach i wymiarach bliskich codziennemu życiu. Typowe przykłady takich opowieści to: „Cudowny siew i żniwo”, „Spotkanie Świętej”.
 
GromnicznaMatki Boskiej Gromnicznej (2 lutego) – w tym dniu święcono w kościele świece zwane gromnicami. Wierzono również, że Matka Boska Gromniczna i jej atrybut – świeca – chronią przed wilkami. Z tym dniem związane są także prognozy pogody: „Gdy na Gromnice mróz, schowaj sanie, szykuj wóz".
 
Grzegorz Św. Grzegorza (gregorianki 12 marca) – dawniej w tym dniu małe grupy żaków zbierały jajka dla nauczycieli, czemu towarzyszył specjalny śpiew.
 
 
 
H
 
Hładyszka – garnek z popiołem wrzucany do domu w śródpościu.
 
 
 
J
 
JagodnaMatki Boskiej Jagodnej (2 lipca) – święto Nawiedzenia Matki Bożej. Wierzono, że od tego dnia można zacząć zbierać i spożywać jagody. W niektórych ośrodkach maryjnych odbywają się odpusty.
 
Jajorze – w okolicach Bychawki w Wielką Niedzielę chodziły grupy kolędnicze, które śpiewały pod oknami, a jako zapłatę za życzenia otrzymywały jajka.
 
JerzyŚw. Jerzego (23 kwietnia) – patron rolników, hodowców i pasterzy (łączony z postacią św. Mikołaja). Gospodarz w tym dniu chodził po polu i oglądał zasiew zimowy, zabierał ze sobą żytni chleb, tzw. piróg i butelkę wódki.
 
Józef Św. Józefa(19 marca) – w tym dniu wyjątkowo wolno było organizować zabawy i nie obowiązywał post. Można też było rozpoczynać prace polowe.
 
JordanŚw. Jordan (19 stycznia wg kalendarza juliańskiego) – w dniu tym w cerkwi odprawiano nabożeństwo, po którym procesja szła nad rzekę (wodę), gdzie wcześniej przygotowano przerębel w kształcie krzyża. Odbywało się tam poświęcenie wody. Na koniec wierni nabierali poświęconą wodę do przyniesionych ze sobą naczyń, wierząc w jej moc leczniczą i zapobiegania różnym nieszczęściom.
 
 
 
K
 
Katarzynki (25 listopada) – w wigilię dnia św. Katarzyny kawalerowie organizowali wróżby matrymonialne.
 
Kolęda – pierwotnie pieśń życzeniowa związana z zakończeniem starego i rozpoczęciem nowego roku, okresem Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Obfituje w wielość form i motywów przewodnich. Ze względu na adresata wyróżnić można następującegrupy kolęd życzących: dla gospodarza i gospodyni, dla panny i kawalera; później także pieśń religijna o tematyce związanej z narodzeniem Chrystusa. Z wyrazem kolęda związane są także inne znaczenia, w tym np.: podarek czy dar składany kolędnikom, czynność chodzenia po kolędzie, w szczególności księdza odwiedzającego w okresie Bożego Narodzenia swoich parafian, zwyczajowy dar dla księdza z tej okazji itp. Od drugiej połowy XIX w. w Polsce powstawały także kolędy aktualizowane – są to pieśni oparte na znanych melodiach kolędowych, przedstawiające sytuację społeczną i polityczną narodu i państwa. W specjalnych okolicznościach towarzyskich powstawały także parodie kolęd.
 
Koza – garstka nieskoszonego zboża, którą przystrajano polnymi kwiatami i związywano u góry powrósłem, na zakończenie koszenia pola, związane ze zwyczajami towarzyszącymi dożynkom; w zależności od regionu także zw.: przepiórką, wereją, brodą, kozią brodą, kózką.
 
Kruk – w pow. chełmskim wystawna uczta przygotowywana w ostatki przez starszych mieszkańców wsi. Na poczęstunek składały się: pączki, pierogi, mięso i wódka. Spotkanie kończyło się po północy, kiedy to wszyscy w milczeniu rozchodzili się do domów.
 
Kumkanie (wybitki) – zabawa wielkanocna, podczas której partnerzy swoim najmocniejszym jajkiem uderzali lekko w jajko przeciwnika, to które zostało zbite, przechodziło na własność zwycięzcy.
 
 
 
L
 
Lany poniedziałek(Wielki Poniedziałek lub dyngus, śmigus, śmingus, szmigus, lejek) – w który powszechnie praktykowano zwyczaj polewania się wzajemnie wodą. Istnieje związana z tym dniem legenda.
 
 
 
Ł
 
Łucja Św. Łucji (13 grudnia) – dzień związany ze światłem. Charakterystyczne były wróżby przepowiadające pogodę na cały rok. Obserwowano, jaka będzie pogoda przez dwanaście dni – od św. Łucji do Wigilii, takie miały być miesiące następnego roku.
 
 
 
M
 
MarcinŚw. Marcina (11 listopada) – tego dnia należało zakończyć wszelkie prace polowe.
 
Matejki – małe woskowe świeczki owijane paskami lnu, święcone w dniu św. Błażeja.
 
MateuszŚw. Mateusza (21 września) – tego dnia należało zakończyć siew ozimin, z czym wiązał się stary obrzęd dosiewek. Pszczelarze w tym dniu powinni ostatecznie zabezpieczyć ule przed zimą.
 
Mazusia – zwyczaj znany w Nowym Dworze (pow. lubartowski). Głównym atrybutem jest tu kukła ze słomy mająca przedstawiać niedźwiedzia (symbol urodzaju), z którą po wsi wczesną wiosną chodzili chłopcy owinięci w grochowiny. Wśród okrzyków zdzierano z niedźwiedzia słomiane powrósła, które zanoszono do domu i podkładano pod gniazda gęsi i kur, żeby się dobrze niosły.
 
Meszna – danina w dniu św. Marcina składana przez chłopów na dworze i u księdza.
 
MikołajŚw. Mikołaja (6 grudnia, 29 maja - wiosenny) – pierwotnie znany był jako patron dobytku, żywego inwentarza, który bronił trzodę od wilków. W tym dniu szczególnie istotny wydaje się zwyczaj obdarowywania, a także szereg wierzeń związanych z postacią świętego.
 
 
 
N
 
Nowy Rok – dzień rozpoczynający kolejny rok, związany zarówno z przepowiedniami jak i z kolędowaniem.
 
Niedziela Palmowa – w tym dniu wszyscy mieszkańcy wsi szli do kościoła, aby poświęcićpalmy wielkanocne.
 
 
 
O
 
Ostatki (inaczej kusaki) – rozpoczynał je Tłusty Czwartek. W ostatki praktykowany był zwyczaj wykupywania się panien w karczmie, które w karnawale nie wyszły za mąż. Na zakończenie kusaków gospodynie dokładnie wygotowywały garnki w wodzie z ługiem, szorowały je, aby pozbyć się resztek tłuszczu i tak rozpoczynano okres Wielkopostny.
 
 
 
P
 
Palma wielkanocna –przygotowywano je z gałęzi wierzbowych, leszczynowych, trzciny wodnej, barwinka, widłaka, bukszpanu, a czasami dodawano też gałązki porzeczki czy wiśni. W niektórych regionach palmy przyozdabiano suszonymi kwiatkami i wstążkami. Wierzono, że poświęcone palmy mają magiczną moc. Istniało wiele zachowań zwyczajowych związanych z poświęconą już palmą.
 
Pisanki – kolorowe, malowane jajka świąteczne. Zwyczaj dawny, w kulturze polskiej sięgający X w. W okresie Wielkanocy to podstawowy dar kolędniczy, główny atrybut świątecznych zabaw.
 
PokrowaŚw. Pokrowy (1 października) – dawniej u ludności prawosławnej święto Bogarodzicy Opiekunki. W tym dniu gospodarze rozwiązywali umowy o pracę z pastuchami i parobkami.
 
Pominki (obiady)– w umówionym dniu po nabożeństwie gospodarz zapraszał na obiad krewnych i sąsiadów, a bogatsi prosili również księdza, aby poświęcił zagrodę.
 
Popielec (wstępna środa) – pierwszy dzień Wielkiego Postu. Tego dnia w kościele ksiądz posypywał głowy wiernych popiołem. W niektórych częściach Lubelszczyzny odbywały się w ten dzień żarty i dokazywania.
 
Popłuczyny – zwyczaj związany z Popielcem; należało się napić w ten dzień wódki, aby ostatecznie spłukać „zbytki zapustne”.
 
Post – okres poprzedzający święta Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy, nie jedzono wówczas mięsa, tłuszczu pochodzenia zwierzęcego, nie można było spożywać alkoholu, a w środy i piątki nawet nabiału.
 
Pośnik – wieczerza wigilijna.
 
Potrawy wigilijne –te najbardziej typowe to: barszcz z mąki żytniej lub owsianej, barszcz z buraków, groch polny, fasola, grzyby, kartofle, różnego rodzaju kasze, pierogi, kluski, kisiel, śledzie i inne ryby. Na wschodnich obszarach Lu­belszczyzny na koniec podawano kutię, potrawę przygotowaną z pszenicy tłuczonej w stępie, wymieszanej z miodem i utartym makiem. Potrawy wigilijne posiadają rozbudowane znaczenie symboliczne.
 
Pokarmy (święcone podczas Wielkanocy) – święcono zazwyczaj w chałupie najbogatszego gospodarza, albo na wolnym powietrzu, np. pod przydrożnym krzyżem, gdzie wszyscy mieszkańcy wsi przynosili swoje kosze. Wkładano do nich dużo jaj, bochenek chleba (żeby go nigdy w domu nie brakowało), pęta kiełbasy, boczek, ser, masło, cały chrzan, sól. Pokarmy te miały określone znaczenie symboliczne, magiczne – wiązało się z nimi wiele nakazów i zakazów.
 
Przebierańcy – charakterystycznym elementem ostatków są liczne grupy przebierańców. Powszechne było przebieranie za Cyganów, po wsi chodził też dziad z babą; inni swoim strojem naśladowali zwierzęta, np. koguta, konia, osła, bociana lub kozę, a towarzyszący im młodzi ludzie przebierali się za żebraków, kominiarzy itp. Wraz z muzykantami przechodzli przez całą wieś. Jeśli któryś z gospodarzy zaprosił ich do mieszkania, odbywało się tam zaimprowizowane widowisko. Dawniej, w niektórych miejscowościach Podlasia, podczas zapustów młodzi chłopcy przebierali się w kożuchy wywrócone włosem na zewnątrz, przepasywali się powrósłem, zakładali rogate czapki, nakładali maski albo smarowali twarz węglem i przyprawiali sobie sztuczne brody. Tak przebrani płatali rozmaite figle. Przygotowywali także bachusa, którego sadzali na usytuowanej na saniach beczce i odwiedzali zamożniejszych gospodarzy, żądając od nich jedzenia i napitku. Jedną z archaicznych form przebierania się była postać kusaka lub zapusta, wyobrażanego jako starego człowieka w łachmanach, o którym śpiewano specjalne pieśni.
 
Przemienienie Pańskie(6 sierpnia) – w kalendarzu prawosławnym obchodzony 18 sierpnia nazywany spasem. Do tego dnia nie zrywano owoców. Dopiero po ich poświęceniu w cerkwi można było je spożywać, co miało zapobiec chorobom.
 
Przewody – pierwsza niedziela po Wielkanocy. W tym czasie dziewczęta wręczały chłopcom pisanki, za to, że nie wykorzystali oni prawa powtórnego śmigusowania, czyli kolejnego oblewania wodą. Zabawa kończyła się wspólnymi tańcami w karczmie.
 
 
 
R
 
Racyjki – zwyczaj znany na pograniczu Lubelszczyzny i Podlasia. Rankiem mali chłopcy chodzili po domach i śpiewali kościelne pieśni religijne i apokryfy, za co dostawali jajka lub pierogi.
 
Regina Św. Reginy (7 września) – na Podlasiu w tym dniu każdy gospodarz powinien zasiać choćby kilka garści zboża; czas w którym szczególnie proszono o pomyślne plony.
 
Rezurekcja – msza święta obchodzona w dzień Zmartwychwstania Pańskiego.
 
Roch Św. Rocha (16 sierpnia) – patron od morowej zarazy, w tym dniu palono ognie i przepędzano po nich bydło. Współcześnie dokonuje się poświęcenia zwierząt.
 
Roraty – poranna msza wotywna podczas Adwentu, podczas której zapalano przybraną wstążkami wielką woskową świecę zw. roratką.
 
 
 
S/Ś
 
Siewna – Matki Boskiej Siewnej (8 września) – dzień Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Zwyczajowy termin rozpoczęcia zasiewów, wierzono bowiem, że Matka Boża jest patronką siewu jesiennego.
 
Szczepan – Św. Szczepana (26 grudnia) – w kościele podczas mszy święcono owies, którym obsypywano księdza i siebie nawzajem. Czyniono to na pamiątkę ukamienowania św. Szczepana. Poświęcony owies dawano kurom, żeby się dobrze niosły, a także dosypywano do ziarna siewnego. W tym dniu odbywało się też godzenie służby, czyli zawieranie całorocznych umów o pracę. Odbywało się to pod karczmą, gdzie zamożni gospodarze ustalali z przyszłymi parobkami warunki pracy i zapłaty.
 
Spas – inaczej Przemienie Pańskie w kościele prawosławnym.
 
Śródpoście (przebijanie postu) – czas zabawy i przełamania postnej atmosfery. Chłopcy robili różne figle – szczególnie dziewczętom, o znaczeniu zalotnym.
 
Święte wieczory – okres od Bożego Narodzenia do Nowego Roku, a niekiedy nawet do Trzech Króli. W tym dniu obowiązywało wiele zakazów. W tym czasie m.in. kobiety nie mogły prząść, motać nici, szyć, piec chleba i prać kijanką.
 
 
 
T
 
Taratona – zwyczaj znany z okolic Szlatyna. Praktykowany podczas pierwszego dnia świąt wielkanocnych (wg kalendarza wschodniego), a czasami także na Przewody lub nawet na Zielone Świątki. W południe wokół cerkwi zbierali się mieszkańcy wsi, zarówno prawosławni, jak i katolicy. Chwytając się za ręce chodzili dookoła i śpiewali pieśni ruskie, a później polskie. Prawosławni, gdy dochodzili do drzwi cerkwi, kłaniali się i żegnali, a czasem modlili się prosząc o błogosławieństwo.
 
Tłusty czwartek – rozpoczynał ostatki – dzień kiedy przygotowywano pączki i faworki, którymi częstowano gości podczas wieczornego spotkania, gdzie spożywano również mięso, białe pieczywo i wznoszono toasty wódką. Rusini w tym dniu jedli bliny zamiast pączków
 
 
 
W
 
WawrzyniecŚw. Wawrzyńca (10 sierpnia) – rozpoczynano orkę pod jesienne zasiewy. Przed wyjściem w pole kropiono święconą wodą woły czy konie i obsypywano je naokoło solą (poświęconą w dniu św. Agaty). U jarzma zawieszano kromkę chleba, którą później oddawano wołom. Pracę rozpoczynano po zrobieniu batem przed wołami znaku krzyża. W tym dniu święcono także nowopodebrany miód.
 
WalentyŚw. Walentego (14 lutego) – biskup uzdrowiciel, patron chorych, szczególnie na epilepsję. W tradycji ludowej z tym dniem związane są przepowiednie pogody: „Gdy na święty Walenty deszcze, mrozy będą jeszcze". Współcześnie znany jako dzień zakochanych, tzw. walentynki (tradycja przeniesiona bezpośrednio z kultury anglosaskiej).
 
Wróżby matrymonialne – zachowania magiczne mające na celu doprowadzenia do zamążpójścia i odnalezienie drugiej połowy. Odnoszą się niemal do każdego okresu w roku obrzędowym; bardziej popularne to te związane z Andrzejkami (wróżby dziewcząt) i Katarzynkami (wróżby kawalerów). Czasem sprzyjającym wróżbom matrymonialnym była też Sobótka (Noc św. Jana).
Przykłady wróżb andrzejkowych:
- Topienie wosku: roztopiony wosk wylewano na wodę przez dziurkę od klucza, słomę, miotłę lub podkowę i po zastygnięciu przyglądano się pod światło interpretując kształt cieni.
- Wróżby z udziałem zwierząt: Dziewczęta np. wychodziły przed chałupę i nasłuchiwały, z której strony szczeka pies, bo z tej mogły się spodziewać przyszłego męża.
- Panny często zbierały się w jednym miejscu, gdzie przygotowywały placki zwane andrzejkami, kukiełkami lub gomułkami. Każda przynosiła ze sobą garść mąki lub żyta, które mielono w żarnach w odwrotnym kierunku, tj. w lewą stronę. Mąkę rozczyniały wodą przyniesioną w ustach z wiadra stojącego przy studni. Należało upiec te placki w piecu, pod który podkładano drewno kradzione od sąsiadów. Później każda z dziewcząt znaczyła placek swoim imieniem, smarowały je tłuszczem, kładły na wieku dzieży lub maglownicy i wpuszczały psa. Dziewczyna, której placek pies zjadł jako pierwszy, najszybciej miała wyjść za mąż. Jeśli pies złapał placek i pobiegł do progu, to ta panna szybko wyjdzie za mąż, a jeśli schował się pod łóżko, to wróżyło to szybką śmierć właścicielce placka. Jeśli tylko go nadgryzł, to znaczyło, że kawaler ją porzuci.
- Puszczano również na wodę wianki z ruty lub mirtu, łupinki z orzecha albo igły jodły, a gdy te zeszły się ze sobą, wróżono parze małżeństwo.
- Dziewczęta wróżyły też ze sztachet lub dranek w płocie i drew przyniesionych z cudzego podwórka. Jeśli ich liczba była parzysta, to znaczyło, że panna tego roku wyjdzie za mąż, jeśli nie, to musiała czekać do następnego roku. Dziewczęta z zasłoniętymi oczami podchodziły też do kołków w płocie; jeśli wybrała cienki, to jej mąż będzie chudy, jeśli krzywy, to jej przyszły mąż może być kulawy.
- W północnej części Lubelszczyzny dziewczęta w ten wieczór motały lniane nici na drodze do swojego domu. Jeśli chłopiec się w nie zaplatał, to znaczyło, że miał zostać jej mężem.
 
Wielki Post – trwa od Środy Popielcowej do Wielkanocy, obejmuje ogółem 46 dni kalendarzowych, w tym czterdzieści dni powszednich i sześć niedziel. Okres wstrzymania się od posiłków mięsnych (zob. Post). W każdy piątek w kościele odprawiano „Drogę krzyżową", a w niedzielę po południu „Gorzkie żale", jako specjalny sposób rozważania Męki Pańskiej.
 
Wielki Tydzień – kulminacyjny czas obchodów męki i zmartwychwstania Chrystusa rozpoczynał się od Niedzieli Palmowej (Kwietna Niedziela), którą Rusini podlascy nazywali Werbnycia, a kończył w dniu Wielkanocnym.
 
Wigilia Bożego Narodzenia (24 grudnia) – dzień poprzedzający święta Bożego Narodzenia. Przez cały dzień obowiązywał wszystkich ścisły post i nie wolno było po zachodzie słońca wykonywać żadnych ciężkich prac. Od samego rana przygotowywano wieczerzę i przystrajano izbę ozdobami charakterystycznymi dla tego okresu.
 
Wołoczebne –zwyczaj pochodzący ze wschodu, obchodzony w drugi dzień Wielkanocy. Chłopcy chodzili po chatach, zbierali jajka, polewali wodą dziewczęta, które były w domach. Uzbierane jajka trafiały do dworu, za co dostawali kiełbasę i placki.
 
Wszystkich Świętych (1 listopada) – radosny dzień, co wyraża biały kolor stroju liturgicznego, poświęcony wspominaniu Świętych Pańskich.
 
Wymiatanie biedy – zwyczaj związany z Nowy Rokiem.
 
Wypominki (wcześniej Pominki) – intencje mszalne za dusze zmarłych; zamawiane na kartkach.
 
 
 
Z
 
Zaduszki (2 listopada) – w kulturze prasłowiańskiej dzień poświęcony wszystkim zmarłym.
 
Zalimany – wschodni zwyczaj wiosenny, mający charakter zalotno-matrymonialny, podczas którego młodzież chodząc po wsi śpiewała pieśni zalimanowe. Odbywało się to od świąt wielkanocnych do Przewodniej Niedzieli.
 
Zapusty (karnawał) – okres od Nowego Roku do Wielkiego Postu, czas zabaw i ogólnej wesołości. W tym okresie organizowano wesela, rozmaite spotkania przy muzyce, tańczono i śpiewano. Szczególnie obchodzone były ostatnie dni zapustów zwane ostatkami lub kusakami. Po wsi chodzili zapustni przebierańcy. U wyznawców prawosławia zakończeniem zapustów była Maslennaja Niediela (Maslenny Tydzień), który także kończył się przygotowaniem specjalnego przyjęcia i zabawą taneczną (zw. weczernicą).
 
Zakazy – zachowania obejmujące pewną normę społeczną, warunkowane odpowiednimi sankcjami, wywodzące się z wierzeń (np. post). Stosowanie się do nich było warunkiem osiągnięcia pewnego celu. Zakazy obecne w całym roku obrzędowym i obrzędowości rodzinnej (zakazy związane z kobietą w ciąży, z Bożym Narodzeniem itd.)
Przykłady:
-post
-związane z Bożym Narodzeniem : nie wolno było wykonywać żadnych prac, należało wszystko wcześniej przygotować. Przestrzegano, żeby nie spać w dzień, aby zboże nie zalegało na polach. Nie należało też brać słomy do ust, bo wierzono, że będą bolały zęby.
 
Zasiewki – uczta przed jesiennym wysiewem w dniu św. Reginy (7 września). Uczta odbywała się na obrzeżu pola i brała w niej udział najbliższa rodzina. Po spożyciu pokarmu w milczeniu, gospodarz znakiem krzyża błogosławił zagon, kropił święconą wodą i wypowiadał słowa: „Błogosław nam święty Boże! I daj urodzaj na zboże."
 
ZielnaWniebowzięcie Najświętszej Marii Panny (15 sierpnia) – w tym dniu w kościele święcono polne zioła i rozmaite zboża: len, proso, żyto, pszenicę, jęczmień, owies, a także warzywa i kwiaty.
 
Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny, Matki Boskiej Roztwornej (25 marca) – Błachowiszczenie (6 kwietnia w kalendarzu juliańskim) – święto czczące Matkę Bożą jako patronkę rodzących się plonów.
 
 
 
Ż
 
Żuraw – obrzędowa zabawa wiosenna znana na wschodnich obszarach Lubelszczyzny, w którą po południu drugiego dnia Wielkanocy na podwórzu przed karczmą, bawili się chłopcy. Polegała ona na tym, że wszyscy uczestnicy krzyczą jak żurawie i opierając ręce na biodrach sąsiada, biegną za prowadzącym, a gdy ten raptownie skręci, wszyscy padają na ziemię.
 

 

 

Opracowała: Agnieszka Ławicka