Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Janów Lubelski – historia miasta

Literacki Przewodnik po Lubelszczyźnie

Janów Lubelski powstał na miejscu wsi Biała w 1640 roku. Król Władysław IV 21 lipca 1640 roku podpisał w Warszawie przywilej lokacyjny. Powodem utworzenia miasta była chęć stworzenia centrum dla okolicznych dóbr Ordynacji Zamojskiej, a także rozwój gospodarki folwarczno-gospodarczej. Przez wieś Białą przechodził trakt z Turobina poprzez Malinie do Goraja oraz przez Zdziechowice do Zawichostu nad Wisłą. Już w połowie XVII wieku kupcy udający się z Zamościa do Sandomierza korzystali z drogi przez Szczebrzeszyn, Radzięcin, Kocudzę, Janów i Zaklików.
 
Ulica Zamojskiego w Janowie Lubelskim
Ulica Zamojskiego w Janowie Lubelskim (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po śmierci Katarzyny, wdowy po Janie Zamoyskim, ordynację objął jej jedyny syn Jan Sobiepan, który pełnił rozliczne funkcje państwowe, m.in. krajczego koronnego, podczaszego, wojewody kijowskiego i wojewody sandomierskiego. Wiele uwagi poświęcał miastu, wydając różnego rodzaju ordynacje. Jego śmierć stała się przyczyną kłótni o rządy w ordynacji, która ustała w 1647 roku, gdy na mocy uchwały sejmowej nowym ordynatem został Marcin Zamoyski, podstoli lwowski.

W 1648 roku miasto zostało spustoszone przez wojska kozackie, a w 1652 roku panowała tu zaraza. Nim Janów zdążono odbudować, kolejnych zniszczeń dokonały w 1657 roku wojska szwedzkie. Po wojnach do miasta przybyło wielu rzemieślników: kowali, ślusarzy, kotlarzy, nożowników, garncarzy, sukienników. Poza rzemiosłem, mieszkańcy Janowa zajmowali się handlem i rolnictwem, które stanowiły podstawę utrzymania większości ludzi.

Pierwszy zapis, nazwa, charakter, przywilej lokacyjnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy zapis

Początkowo Janów nazywał się miastem „Biała”. Data zmiany nazwy oraz powód nie są do końca znane. Jedna z hipotez mówi, że to sam Jan Zamoyski w 1653 roku dokonał zmiany nazwy „Biała” na pochodzącą od jego imienia nazwę „Janów”. Druga natomiast, że być może Katarzyna chciała uczcić narodziny syna poprzez utworzenie nazwy miasta od jego imienia, co zostało potwierdzone w 1642 roku, gdy zostały wydane „artykuły”.

Charakter

Miasto zostało założone na planie renesansowym: ulice wychodziły z naroży i boków rynku z wyłączeniem części północnej, przy której został zlokalizowany kościół i zespół klasztorny dominikanów. W planie pochodzącym z połowy XIX wieku można wyróżnić właściwe centrum, wydłużone ku zachodowi wraz z rynkiem, oraz odchodzące od niego ulicami przedmieście, zwane Zaolszynie, a także działki ogrodowe o układzie szachownicowym, okalające miasto od wschodu i południa.

Najważniejszym punktem miasta był rynek, który stanowił centrum życia miejskiego. Tylko rynek, ulica Bialska i ulica Zamojska były brukowane. Przez miasto przebiegał trakt pocztowy z Lublina do Zamościa oraz z Hrubieszowa do rzeki Wisły, i dalej do Warszawy. W 1865 roku miasto zajmowało obszar 144 mórg pod zabudową i 1880 mórg gruntów położonych poza miastem. Znajdowało się tu 482 domów, w tym 26 murowanych. Najważniejszymi miejskimi budowlami były: gmach rządowy, dom przesłuchań, murowany kościół, klasztor dominikanów, bożnica, dwa hotele oraz cztery domy zajezdne, zespół więzienny, szpital.

Data nadania przywileju lokacyjnego

Przywilej lokacyjny został wystawiony przez kancelarię króla Władysława IV w Warszawie 21 lipca 1640 roku. Dokumentem lokacyjnym król zezwolił Katarzynie z Ostroga – Jaśnie Wielmożnego niegdyś Tomasza na Zamościu Zamoyskiego Kanclerza Wielkiego Koronnego Małżonki pozostałej wdowy, czyniąc zadość jej prośbom, na założenie miasteczka Biała w województwie lubelskim.

Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pieczęć, herb

Wraz z otrzymaniem prawa miejskiego Janów został obdarowany herbem z Najświętszą Panną Maryją. Ani pieczęć, ani herb z wizerunkiem Maryi nie były stosowane. W XVIII wieku miasto posługiwało się pieczęcią urzędu wójtowskiego, która przedstawiała na rokokowej tarczy herb Zamoyskich – Jelita. Nad tarczą znajdowała się korona i klejnot a w otoku napis: Pieczęć Urzędu Woytowskiego Miasta Janów. W 1847 roku zaprojektowano na nowo zapomniany herb z Maryją.

Przywileje

W ramach przywileju lokacyjnego ustanowiono targ tygodniowy na poniedziałek oraz osiem jarmarków w roku. Jarmarki miały być tak organizowane, by nie szkodziły innym miasteczkom.

8 czerwca 1680 – prawo propinacji gorzałki, piwa;

1687 – prawo do produkcji i sprzedaży miodu, gorzałki i piwa;

1769 – zakazanie Żydom propinacji wszelkich trunków.

Przynależność administracyjna i zmiany granic

Janów był miastem prywatnym, leżącym w powiecie urzędowskim województwa lubelskiego. Dopiero w 1680 roku granice miasta zostały szczegółowo określone. Janów graniczył od wschodu z polami wsi Krzemień, na zachodzie z polami miasta Modliborzyce, a od północy ze wsią Białą. Na mocy traktatu rozbiorowego z 1795 roku Janów znalazł się pod zaborem austriackim i został włączony do cyrkułu biłgorajskiego. W 1820 roku od strony wschodniej, obok Krzemienia, na gruntach janowskich powstała wieś Zofianka, a na zachód przy polach wierzchowskich wieś Jędrzejów.

Po utworzeniu Królestwa Polskiego Janów należał do do obwodu zamojskiego, którego siedzibą był Zamość. Po objęciu rządów w Królestwie przez Wielkiego Księcia Konstantego Zamość został oddany na użytek wojska, a Janów uczyniono miastem obwodowym. Ostateczne przeniesienie wszystkich władz do Janowa nastąpiło w 1827 roku. Po upadku powstania styczniowego na mocy reformy przeprowadzonej przez władze carskie, regulującej podział administracyjny kraju, Janów otrzymał rangę miasta powiatowego.

W 1956 roku Janów został ponownie siedzibą powiatu. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie przydzielono do województwa tarnobrzeskiego. W 1999 roku Janów powrócił do województwa lubelskiego i ponownie został siedzibą powiatu.

Dane demograficzne wraz z danymi o strukturze etnicznej

Pod koniec XVIII wieku Janów należał do grupy dziewięciu największych miast Małopolski.

Ludność Janowa w XVII i XVIII wieku

Rok
Chrześcijanie
Żydzi
Ogółem
1661
841
60
901
1775
-
-
2778
1781
2199
532
2731
1787
2165
314
2479
1799
2589
653
3242
 
 
 Ludność Janowa w latach 1827–1899
1827 rok
1856 rok
1865 rok
1869 rok
1880 rok
1890 rok
1895 rok
1899 rok
3184
3277
4040
4043
5246
5923
6267
6790

 

Zróżnicowanie narodowo-wyznaniowe Janowa w 1865 i w 1904 roku

1865
1904
Ogółem
Chrześcijanie
Żydzi
% ludności żydowskiej
Ogółem
Prawosławni
Katolicy
Żydzi
%
4040
2180
1860
46,0
6992
68
3405
3519
50,3
 
 Liczba ludności Janowa w latach 1907–1910

1907

1910

8003

8295

 

W 1857 roku liczba mieszkańców Janowa znacznie spadła, co było spowodowane epidemią cholery. W kolejnych latach liczba mieszkańców wzrastała ze względu na rozbudowę miasta i rozwój gospodarczy. Zdarzało się, że ludzie nie osiadali w Janowie na stałe, lecz mieszkali tu tylko sezonowo, poszukując pracy. Społeczeństwo Janowa było podzielone pod względem religijnym i zwykle nie dążyło do integracji kulturowej. Żydzi i katolicy zamieszkiwali teren miasta od pokoleń. Duża część ludności prawosławnej była ludnością napływową.

Przeważającą liczbę mieszkańców stanowili mieszczanie oraz mieszczanie-rolnicy. Dużą grupę stanowili także kupcy i rzemieślnicy.

W 1897 roku przeprowadzono pierwszy powszechny spis ludności w Cesarstwie Rosyjskim. Janów zamieszkiwało wówczas 7919 osób, w tym 4727 mężczyzn i 3192 kobiety. 5064 osoby mieszkały w Janowie od pokoleń, 2149 osób to mieszkańcy z innych guberni i sąsiednich państw, a 706 osób pochodziło z innych powiatów guberni. Wśród tej liczby wyróżniono 308 osób pochodzących ze szlachty oraz 14 duchownych. Ponadto Janów zamieszkiwało wtedy 4981 mieszczan, 1849 mieszczan-rolników, 18 kupców i 709 osób służby. Zróżnicowanie pod względem religijnym przedstawiało się w następujący sposób: 3066 osób – katolicy, 2771 – żydzi, 1752 – prawosławni, 40 – niewierzący.

Ze względu na wyludnienie miasta wskutek zniszczeń wojennych oraz epidemii, 24 kwietnia 1652 roku Jan Zamoyski wystawił ordynację, która zezwalała Żydom na osiedlanie się w Janowie, uprawianie handlu oraz na wykonywanie rzemiosła rzeźnickiego, krawieckiego, kuśnierskiego. Zwalniał ich również od płacenia podatków przez 15 lat, jednak zakazywał budowy domów w obrębie rynku i w pobliżu kościoła katolickiego.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

21 lipca 1640 – nadanie przywileju lokacyjnego przez króla Władysława IV;
1648 – spustoszenie miasta przez wojska kozackie;
1652 – zezwolenie wydane Żydom przez Jana Zamoyskiego na osiedlanie się w miasteczku;
1659 – ufundowanie przez Jana Sobiepana Zamoyskiego kościoła i klasztoru;
1660 – sprowadzenie do miasta dominikanów;
1772 – Janów znalazł się pod panowaniem Austrii;
1776 – włączenie Janowa w granice Polski;
1795 – Janów ponownie znalazł się w zaborze austriackim;
1815 – Janów znalazł się w Królestwie Polskim;
1864 – pojawienie się kasaty zakonu dominikanów w Janowie Lubelskim;
7 lipca 1922 – wielki pożar miasta;
wrzesień 1939 – trzykrotnie zbombardowanie miasta przez lotnictwo niemieckie;
1940 – powstanie na terenie Janowa karnego obozu pracy;
1956 – Janów został siedzibą powiatu;
1975 – Janów Lubelski znalazł się w granicach województwa tarnobrzeskiego;
1999 – Janów powrócił do województwa lubelskiego i został siedzibą powiatu.

Instytucje kościelneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Parafia

W 1659 roku Jan Sobiepan Zamoyski ufundował w miejscu uprzednio wybudowanej kaplicy drewniany kościół i klasztor. 30 lipca tegoż roku nastąpił akt erekcji klasztoru dokonany przez biskupa krakowskiego, Andrzeja Trzebieckiego. W 1660 roku kościół i klasztor zostały przekazane dominikanom. Ze względu na licznie przybywających pielgrzymów postanowiono wybudować nowy murowany kościół. Całkowite ukończenie budowy nastąpiło w 1769 roku. W 1912 roku nastąpiła gruntowna restauracja świątyni przeprowadzona przez proboszcza ks. Michała Zawiszę wg projektu inż. Łaszkiewicza. 13 września 1939 roku zbombardowano kościół i zniszczeniu uległa lewa nawa. W 1988 roku nastąpiła kolejna restauracja świątyni i klasztoru oraz budowa placu różańcowego i domu parafialnego przeprowadzona przez proboszcza ks. Edmunda Markiewicza.

Instytucje kościelne innych wyznań

Wyznawcy prawosławia posiadali dwie cerkwie – jedną drewnianą z 1841 roku i drugą murowaną z 1877 roku. Cerkiew pw. Narodzenia Chrystusa znajdowała się w zachodniej części parku. Do 1906 roku jej opiekunem był Jan Bogdanowicz, kaznodzieją był Wasyl Turski, a dziekanem Wincenty Hermata. Po ewakuacji Rosjan z Janowa w 1915 roku parafia prawosławna upadła. W 1918 roku opuszczona cerkiew została zamieniona na kościół katolicki pw. św. Antoniego Padewskiego, który został rozebrany w 1929 roku, po pożarze.

Żydzi posiadali swoją bożnicę, wybudowaną własnym sumptem oraz drewniany dom modlitwy, przy którym wybudowano łaźnię oraz szkółkę dla dzieci żydowskich.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ława, rada

Władzę w Janowie sprawowała ława sądowa, składająca się z wójta wraz z ławnikami, oraz urząd radziecki z burmistrzem i radnymi na czele. Ukonstytuowanie się władz miejskich – ławy i rady – następowało podczas elekcji w obecności przedstawicieli właściciela miasta. Urząd wójtowski-ławniczy rozstrzygał w sprawach o kradzieże, rozboje, zabójstwa i spory między sąsiadami. Od wyroku urzędu ławniczego przysługiwało stronom odwołanie do sądu właściciela. Rada, poza administracją, strzegła nienaruszalności praw i przywilejów, dbała o bezpieczeństwo i finanse miasta, kontrolowała handel i działalność cechów rzemieślniczych.

W czasach Księstwa Warszawskiego w miastach rządowych i prywatnych ujednolicono organizację władz miejskich. Zarząd miasta przyznano osobom mianowanym przez rząd, w których skład wchodzili burmistrzowie, ławnicy, i kasjerzy. Utworzono Rady Miejskie, do których należało uchwalenie etatu, nakładanie doraźnego podatku i dbanie o stan mostów, dróg, ulic, bruku. W czasie istnienia Królestwa Polskiego władza wykonawcza zarządu miejskiego składała się z burmistrza i trzech ławników wybieranych przez obywateli Janowa. W czasie I wojny światowej miastem zarządzał magistrat składający się z burmistrza, jego zastępcy oraz ławników. Wygląd zarządu miejskiego nie uległ zmianie w czasie międzywojnia.

Cechy, korporacje

Rzemieślnicy janowscy zorganizowani byli w cechy. Inwentarz z 1775 roku wymienia takie cechy jak: rzeźnicki, kowalski, krawiecki, sukiennicki, tkacki, bednarski, garncarski, szewski i kuśnierski. W 1816 roku utworzono cechy wąskiego i szerokiego sukna.

Prawo składu, jarmarki, targi

Zgodnie z przywilejem lokacyjnym z 1640 roku w Janowie odbywało się sześć jarmarków rocznie: po 8 lutego, we wtorek po Oczyszczeniu Najświętszej Marii Panny; po 8 maja, we wtorek po św. Stanisławie; po 14 września, we wtorek po Podwyższeniu Krzyża; we wtorek po Wszystkich Świętych; przed 24 czerwca; we wtorek przed św. Janem; po 8 grudnia, we wtorek po Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Marii Panny.

Targi odbywały się co tydzień w poniedziałki i w niedziele. Sprzedawano przede wszystkim produkty rolne: zboża, warzywa, nabiał, jak również wyroby miejscowych rzemieślników. W późniejszym okresie targi odbywały się tylko we czwartki, a liczbę jarmarków zwiększono do ośmiu: 2 stycznia, 3 lutego, 4 marca, 4 maja, 25 czerwca, 14 września, 2 listopada, 9 grudnia.

Towarzystwa o charakterze gospodarczym

W Janowie działały towarzystwa kredytowo-oszczędnościowe. W 1901 roku powstało pierwsze Janowskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe. Drugim towarzystwem działającym w Janowie było Janowsko-Biłgorajskie Towarzystwo Oszczędnościowe (1913).

W 1905 roku powstało kółko gospodarczo-rolne, którego celem było propagowanie nowych metod upraw ziemi oraz hodowli.

W 1907 roku założono w Janowie browar – Janowski Browar Udziałowy.

W 1908 roku powstało Janowskie Towarzystwo Konsumenckie, które zaopatrywało członków w potrzebne towary.
W 1926 roku działał w Janowie Związek Zawodowy Robotników i Robotnic Przemysłu Skórzanego w Rzeczypospolitej Polskiej. Istniały również Związek Zawodowy Robotników i Robotnic Przemysłu Odzieżowego, a także Związek Rzemieślników Żydowskich w Polsce.

Towarzystwa o charakterze kulturalno-oświatowym

Przed I wojną światową powstało Koło Polskiej Macierzy Szkolnej. Z jej inicjatywy powstało w Janowie gimnazjum i biblioteka. Działały również biblioteki: Rodziny Policyjnej, Klubu Inteligencji, żydowskiej Organizacji Syjonistycznej, a także robotniczej organizacji „Kultura”.

Przy szkole powszechnej powstało Towarzystwo Dramatyczne, które wystawiało sztuki teatralne. Założyciel Towarzystwa Dramatycznego, Drzewicki, doprowadził również do powstania Towarzystwa Śpiewaczego „Echo”. W 1944 roku utworzono Związek Harcerstwa Polskiego.

Inteligencja janowska spotykała się w Klubie Inteligencji, a młodzież w świetlicy Związku Strzeleckiego przy rynku.

Ważną rolę odgrywały również organizacje związane z Kościołem katolickim. W ramach Akcji Katolickiej działały Katolickie Stowarzyszenie Mężów, Towarzystwo Miłosierdzia Chrześcijańskiego i Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży. Akcja katolicka zajmowała się działalnością religijną, charytatywną i kulturalną.

W okresie okupacji (do 1943) na terenie miasta działalność charytatywną prowadziły organizacje: Polski Czerwony Krzyż i Rada Opiekuńcza Powiatowa. Zaopatrywały one najbardziej potrzebujących w ubrania i żywność.

Po wojnie janowska kultura skupiała się wokół kina, a od 1961 roku wokół nowego domu kultury. Prezentowano tam filmy, grano koncerty, przedstawiano widowiska, akademie, wystawy. Od 1984 roku funkcjonowało Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Janowskiej, a od 1985 roku Muzeum Regionalne.

Utworzono również Dom Dziecka i Dom Pomocy Społecznej.

Pierwsze niezależne pismo Janowa – „Nieobojętni” – powstało w 1989 roku. Później pojawiły się gazety: „Głos Janowa”, „Ziemia Janowska” i „Gazeta Janowska” wydawana do dziś.

Towarzystwa o charakterze sportowym

Powojenny sport w Janowie był związany z klubem „Janowianka”. Trenowano w nim piłkę nożną, tenis stołowy, siatkówkę, zapasy, lekkoatletykę i warcaby. W latach 80. działał również klub piłkarski „Świt” Ruda. W 1995 roku powstał Janowski Ludowy Klub Sportowy „Olimp”. „Janowiankę” reaktywowano w 1949 roku, a w latach 80. wybudowano dla niej stadion.

Szkoły świeckie

30 sierpnia 1864 roku została zatwierdzona przez cara reforma szkolnictwa. Głównym celem reformy było upowszechnienie szkolnictwa elementarnego na wsi oraz rozwój oświaty rządowej dla dziewcząt. Szkoły miały być dwuklasowe, a nauczanie miało odbywać się w języku ojczystym. Nauczano religii, pisania, podstawowych działań arytmetycznych, wag i pieniędzy Cesarstwa i Królestwa, śpiewu, robótek ręcznych dla dziewcząt, gospodarstwa rolnego i domowego, itp. Janowską szkołę elementarną utrzymywano ze składek mieszkańców.

Do 1845 roku szkoła mieściła się w jednym z budynków podominikańskich, następnie przeniesiono ją do innego budynku, gdzie warunki nauczania były utrudnione. W marcu 1868 roku szkoła otrzymała jeden z budynków przekazany przez ordynację zamojską. W nowym miejscu znajdowała się szkoła elementarna, przekształcona około 1882 roku w szkołę dwuklasową.

W 1913 roku, dzięki działalności Polskiej Macierzy Szkolnej, powstało czteroklasowe gimnazjum. W latach 30. utworzono w Janowie dwie szkoły powszechne siedmioklasowe – męską i żeńską. W 1934 roku do szkoły męskiej uczęszczało 510 chłopców, a nauczało ośmiu nauczycieli. Budowę nowej szkoły, która miała rozwiązać problemy lokalowe rozpoczęto w 1930 roku. W 1925 roku została utworzona Zawodowa Szkoła Dokształcająca, którą jednak zamknięto w 1932 roku.

Po wojnie w Janowie działały dwie szkoły podstawowe, szkoła zawodowa i liceum. Od 1964 roku działało Technikum Ekonomiczne, przekształcone w 1973 roku w Liceum Medyczne Pielęgniarstwa. Od 1969 roku istnieje również Zasadnicza Szkoła Leśna.

Partie i organizacje patriotyczne

Po odzyskaniu niepodległości w Janowie powstał Komitet Obrony Narodowej. Najsilniejszymi ugrupowaniami politycznymi były Narodowa Demokracja i PSL „Wyzwolenie”. Janowski oddział PSL „Wyzwolenie” opierał się przede wszystkim na członkach sejmiku oraz na pracownikach państwowych. Endecja opierała się natomiast na pracującej inteligencji, ziemiaństwie i duchowieństwie.

Wokół powstałego w konspiracji Obozu Wielkiej Polski zorganizowało się Koło Związku Młodzieży Narodowej. W Janowie rozwijały się również organizacje komunistyczne. Działały tu: Komunistyczna Partia Polski, Komunistyczny Związek Młodzieży polskiej i MOPR. Janowscy komuniści planowali obalenie siłą państwa polskiego. W nocy 22 lipca planowano wymordować policjantów, zdemolować posterunki i urzędy pocztowo-telegraficzne, zdobyć koszary 24. Pułku Ułanów i opanować więzienie. Do planowanej akcji jednak nie doszło.

W czasie wojny na terenie Janowa działalność prowadziły organizacje konspiracyjne. Włączyły się w nie przede wszystkim inteligencja oraz młodzież. Miejscowa placówka AK odrodziła się dopiero w 1943 roku.

Na terenie miasta znaczną popularnością cieszyło się Stronnictwo Narodowe oraz Narodowe Siły Zbrojne. Po wojnie publiczne życie polityczne zamarło. Rządy sprawowała autokratyczna Polska Zjednoczona Partia Robotnicza oraz Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne.

Janów Lubelski
Janów Lubelski (Autor: nieznany)

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dane ogólne

Janów uzyskał prawa miejskie w 1640 roku jako miasto leżące w województwie lubelskim, w powiecie janowskim. Stanowiło ono siedzibę gminy miejsko-wiejskiej Janów. Gmina Janów Lubelski zajmuje ogółem powierzchnię 17 82 km². Liczba ludności w samym Janowie wynosi 12372 osób (stan na 2008).

Powstanie i główne fazy rozwoju

Miasto zostało założone na południowo-zachodnim terenie od wsi Biała. Pod budowę wybrano teren leżący na granicach Wyżyny Lubelskiej i Kotliny Sandomierskiej. Znajdująca się w pobliży rzeka Biała często wylewała i wyrządzała mieszkańcom różne szkody.

W trakcie pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Janów przypadł Austrii. W 1776 roku, na skutek układu między Austrią a Rzeczpospolitą, miasto z powrotem wróciło w granice Polski. Na mocy traktatu rozbiorowego z 1795 roku Janów ponownie znalazł się pod zaborem austriackim. W tym czasie na mieszkańców spadały represje – w mieście znajdowało się wówczas wielu sukienników i mieli oni obowiązek dostarczania sukna na potrzeby wojskowe.

W 1804 roku Janów został spalony. Wielki pożar strawił 71 zabudowań, a część ludzi, którzy nie otrzymali pomocy od ordynacji, opuściło miasto. W 1834 roku miasto podzielono na Stare Miasto, Nowie Miasto i przedmieście Zaolszynie. Miało kwadratowy zarys granic, a otoczone było obszernymi działkami ogrodowymi. Centrum stanowił rynek. W jego zachodniej części został usytuowany kościół i klasztor dominikanów. W I połowie XIX wieku wybrukowano rynek, który otoczono murowanymi domami. W 1824 roku założono park miejski i wzniesiono pomnik ku czci Tadeusza Kościuszki.

W 1865 roku miasto obejmowało obszar 144 mórg pod zabudową oraz 1880 mórg gruntów położonych za miastem. Do najważniejszych zabudowań należały: gmach rządowy, w którym mieścił się Sąd Poprawczy Wydziału Zamojskiego i dom przesłuchań. Miasto posiadało dwa hotele oraz cztery domy zajezdne. W 1827 roku ukończono budowę zespołu więziennego, przy którym znajdował się szpital więzienny. Szpital dla całej ludności miejskiej powstał w 1879 roku.

W czasie powstania styczniowego, mimo że Janów był otoczony wojskiem, działała tu siatka konspiracyjna, która zajmowała się przerzutem broni, natomiast ochotnicy z miasta walczyli w okolicznych oddziałach. Po powstaniu wielu mieszkańców Janowa i okolic zostało zesłanych na Sybir. W wyniku reformy popowstaniowej Janów otrzymał rangę miasta powiatowego i stał się głównym ośrodkiem administracji rządowej na tym terenie.


Liczba domów w Janowie

Rok

Liczba domów

 

Drewniane

Murowane

Razem

1857

542

25

567

1860

456

26

482

1887

355

67

422

1899

402

79

48

 

Pod koniec XIX wieku miasto wielokrotnie ulegało pożarom, co hamowało jego rozwój. Jednak dzięki powstaniu straży pożarnej na początku XX wieku, nastąpiła poprawa.

W 1914 roku, w wyniku wybuchu I wojny światowej, Janów został zajęty przez wojska austriackie. W II połowie września wojska austriackie wycofały się za San. W ramach ofensywy wojsk austro-węgierskich, w lipcu 1915 roku pod Janowem rozegrały się krwawe walki, w których zginęło około 300 żołnierzy, przeważnie austro-węgierskich. W czasie okupacji austriackiej w mieście nastąpiły pozytywne zmiany: wyremontowano szpital epidemiczny, powstało kino, Janów połączono kolejką wąskotorową ze stacją w Szastarce. Rozwijało się również szkolnictwo.

W okresie międzywojennym miasto było stolicą powiatu. 7 lipca 1922 roku miał miejsce największy pożar w historii Janowa, spłonęło wówczas 2/3 miasta.

W czasie II wojny światowej Janów był jedną z największych baz ruchu partyzanckiego, czemu sprzyjało otoczenie miasta lasami, a także bliskość roztoczańskich jarów i wąwozów. W dniach 8–15 września miasto było trzykrotnie bombardowane. Wielu ludzi poniosło śmierć, a większość zabudowy Janowa spłonęło. 29 września zgrupowanie powstałe z resztek rozbitych oddziałów polskich w rejonie Zamościa i Tomaszowa zaatakowało Niemców znajdujących się w Janowie. Zacięta walka zmusiła Niemców do kapitulacji, jednak śmierć poniosło również wielu polskich żołnierzy. Walki wrześniowe ściągnęły na ludność janowską represje i niewolę. 6 października do miasta wkroczył oddział Wehrmachtu. Ulice miasta otrzymały niemieckie nazwy, sklepy zostały przejęte przez niemieckie firmy, a miejscowe zakłady pracy oddane pod zarząd niemiecki. Polakom zabroniono wstępu na teren parku oraz poruszania się po mieście po zmroku. W Janowie miały miejsce również masowe aresztowania, szczególnie polskiej inteligencji. W 1943 roku na cmentarzu prawosławnym rozstrzelano kilkanaście osób w celu „oczyszczenia lasów janowskich”.

Szczególne represje dotknęły ludności żydowskiej. W 1940 roku w Janowie powstał obóz pracy, który skupiał Żydów z miasta i okolic. Egzekucji dokonywano na miejscowym cmentarzu żydowskim, w rejonie więzienia oraz bożnicy. W 1942 roku Żydów z janowskiego obozu odesłano do Zaklikowa. 26 lipca 1944 roku Janów został zajęty przez wojska radzieckie z udziałem oddziałów AL. Po kilkuletniej okupacji miasto było wolne.

Miasto w okresie powojennym liczyło 3,8 tysięcy mieszkańców, co stanowiło połowię stanu sprzed wojny. Ożywienie gospodarcze miasta nastąpiło dopiero w latach 60. Pod koniec XX wieku zaczęła rozwijać się infrastruktura miasta. Nastąpił rozwój osiedli, gazyfikacji, powstała nowoczesna oczyszczalnia oraz hala sportowa. Uruchomiono również nowy szpital, żłobek, dwa przedszkola, stadion i pocztę. W 1996 roku erygowano parafię św. Jadwigi Królowej. W 1999 roku Janów stał się ponownie siedzibą powiatu.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wykaz zabytków

– kościół pw. św. Jana Chrzciciela

Murowany, trójnawowy, bazylikowy. Prezbiterium pochodzi z lat 1694–1700, nawa z lat 1715–1720; zostały przebudowane w latach 1910–1913. Wewnątrz znajduje się wyposażenie głównie rokokowe. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej Łaskawej, który jest kopią wizerunku z kościoła Santa Maria Maggiore w Rzymie. Początki kultu obrazu są związane z objawieniami, które miały miejsce w okolicznych wsiach w latach 1645–1646.

– murowany klasztor (obecnie plebania) z lat 1715–1720, przebudowany w 1774 roku i w połowie XIX wieku. W krużgankach znajduje się szesnaście olejnych obrazów z XVIII wieku.

– murowana kaplica Objawienia z II połowy XVIII wieku.

– brama-dzwonnica z I połowy XVIII wieku.

– dawne budynki sądu i więzienia z lat 1825–1827, wg projektu Wacława Ritschela (obecnie w części pomieszczeń znajduje się Muzeum Regionalne).

– cmentarz żydowski.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Glinka T., Walenciak A., Walenciak P., Małopolska północno-wschodnia. Przewodnik, Warszawa 2000.
  • Baranowski Z., Nazarewicz B., Łukasiewicz J. [red.], Janów Lubelski 1640–2000, Janów Lubelski 2000.
  • Koprukowniak A. [red.], Miejskie społeczności lokalne w Lubelskiem 1795–1918, Lublin 2000.
  • http://www.sanktjanow.sandomierz.opoka.org.pl/sanktuarium/sank_hist.html, [dostęp: 2008]

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe