Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Bychawa – historia miasta

Śladami Opowiadań Singera – projekt


Dzięki swym podmokłym terenom i licznej zwierzynie, okolice Bychawy od zawsze były atrakcyjne dla myśliwych, rybaków, później także dla hodowców bydła i koni. Ślady osadnictwa pojawiają się tam w okresie przedpiastowskim, jak i wczesnopiastowskim. Prawdopodobnie w XII lub XIII wieku jeden z władców dzielnicy sandomierskiej przekazał tereny wokół Bychawy nieznanemu rycerzowi. Nadane tereny rozciągały się wzdłuż rzeki w rejonie dzisiejszej Bychawki i Bychawy. Rejon wokół Bychawy rozwijał się prężnie, o czym może świadczyć budowa kościoła św. Apostołów Piotra i Pawła w XII wieku i utworzenie ośrodka parafialnego. 

Okolice Bychawy charakteryzują się dosyć bogatym urzeźbieniem terenu, różnica wysokości sięga do 100 m, niewielkie rzeki płyną głęboko wciętymi dolinami, łączą się z nimi malownicze wąwozy.
 
Ulica Piłsudskiego w Bychawie
Ulica Piłsudskiego w Bychawie (Autor: Sztajdel, Piotr (1968- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ślady osadnictwa pojawiają się w okolicach Bychawy okresie przedpiastowskim (do X wieku), jak i wczesnopiastowskim. Prawdopodobnie w XII lub XIII wieku jeden z władców dzielnicy sandomierskiej, do której należała ziemia lubelska, przekazał tereny wokół Bychawy nieznanemu rycerzowi. Nadane tereny były znaczne – rozciągały się wzdłuż rzeki w rejonie dzisiejszej Bychawki i Bychawy. Rejon wokół Bychawy rozwijał się prężnie, o czym może świadczyć budowa kościoła św. Piotra i Pawła i utworzenie ośrodka parafialnego, który obejmował zapewne sąsiadujące od wschodu i południa tereny wsi Stróża, Piczkowice i Gałęzów. Od XIV wieku Bychawą władał Adam z Bychawy – przedstawiciel zamożnej szlachty, sędzia ziemski lubelski. W I połowie XV wieku właścicielem Bychawy był Jan, łowczy lubelski. Kolejnymi dziedzicami byli prawdopodobnie jego synowie Andrzej i Jan. Andrzej wsławił się w wojnie z Krzyżakami, o czym pisał Jan Długosz. W latach 1419–1430 był wojskim lubelskim, czyli zastępcą starosty do spraw wojskowych związanych z pospolitym ruszeniem, po czym awansował na stanowisko starosty. Po jego śmierci włościami zarządzał syn, Jan, który zajmował się przede wszystkim majątkiem oraz zakładaniem nowych osad. Następnie Bychawę odziedziczyli synowie Jana – Andrzej i Hieronim, którzy, mimo że borykali się z trudnościami finansowymi, zaczęli myśleć o lokalizacji miasta, która wkrótce została zrealizowana przez nowych właścicieli miasta. Fundatorem miasta został Mikołaj Pilecki, herbu Leliwa. W 1521 roku kupił dobra bychawskie od kasztelana krakowskiego Mikołaja Firleja. Przywilej lokacyjny Pilecki otrzymał 16 maja 1537 roku od króla Zygmunta Starego. Król nadawał nowej osadzie miejskiej prawa magdeburskie i pozwalał zorganizować życie gminy według jego przepisów. Miasto otrzymało przywilej organizowania dwóch jarmarków i cotygodniowego targu we wtorki. Mieszkańcy otrzymali również zwolnienie na okres 10 lat od podatków na rzecz króla i państwa, oraz od ceł krajowych i pogranicznych. Dzięki targom i jarmarkom miasto nabierało coraz większego znaczenia – przybywali tu kupcy z Rusi Czerwonej, południowej Małopolski, chłopi z okolicznych wsi, mieszczanie z sąsiednich miast, a także okoliczna szlachta. Na początku 1552 roku Bychawa przeszła w posiadanie Myszkowskich z Mirowa i pozostała w ich władaniu do końca stulecia. Andrzej Myszkowski zmienił kościół parafialny na zbór kalwiński, przez co Bychawa stała się centrum ruchu kalwińskiego. Pod koniec XVI wieku miasto zamieszkiwało około tysiąc mieszkańców, którzy przede wszystkim zajmowali się handlem, rzemiosłem, usługami i uprawą roli.

Urbanizację Bychawy zahamowały rozbiory. Po 1795 roku ziemie Bychawy znalazły się pod zaborem austriackim w ramach tzw. Galicji Zachodniej w cyrkule józefowskim, a następnie lubelskim. Przez cały XVII i XVIII wiek często zmieniali się właściciele miasta, Bychawa przechodziła z rąk do rąk, co nie wpływało pozytywnie na jej rozwój. W 1809 roku po wojnie polsko-austriackiej Bychawa znalazła się w Księstwie Warszawskim. Odtąd stanowiła oddzielną gminę, administracja należała do burmistrza. W czasie powstania listopadowego ludność Bychawy zadeklarowała powszechny udział w powstaniu. Wojna spowodowała kolejne zniszczenia i straty. Po klęsce powstania styczniowego Bychawa została przekształcona w osadę i posiadała taki status aż do 1958 roku. W pozbawionej praw miejskich Bychawie, władzę sprawował wójt gminy, wspierali go ławnicy, w szczególności pisarz gminny. Główne dochody gminy pochodziły z podatków od posiadanego przez rolników gruntu oraz od nieruchomości w mieście. Miasto jednak borykało się z ciągłymi kłopotami finansowymi. W 1877 roku wielki pożar zniszczył Bychawę, a mieszkańcy utracili swoje majątki. Wiele osób pozostało również bez dachu nad głową. Dzięki wysiłkowi ludności i wyrzeczeniom finansowym, pod koniec XIX wieku odbudowano Bychawę. W 1915 roku Bychawa znalazła się pod panowaniem austriackim. W tym czasie była tylko jedną z rolniczo-handlowych i rzemieślniczo-usługowych osad. W okresie międzywojennym nastąpił dynamiczny wzrost liczby mieszkańców Bychawy, co było przede wszystkim wynikiem zmian administracyjnych oraz przyłączenia do osady sąsiednich wsi. Bychawa wyróżniała się na tle innych osad – znajdowały się tu liczne instytucje o charakterze społecznym i politycznym; w 1905 roku powstał szpital, ponadto stanowiła ona lokalny ośrodek rzemieślniczy. W czasie II wojny światowej Bychawa ciągle należała do powiatu lubelskiego. W tym czasie utworzono getto, a bychawska społeczność żydowska została zamordowana w obozie zagłady w Bełżcu. Bychawa należała do rejonu szczególnej aktywności wojskowej – działały tu AK, Bataliony Chłopskie, Organizacja Wojskowa „Unia” oraz Narodowe Siły Zbrojne. W lipcu 1944 roku partyzanci wyzwolili Bychawę. Po zakończeniu wojny nastąpił podział majątków ziemskich oraz powstały nowe władze. W 1958 roku Bychawa otrzymała ponownie prawa miejskie.

Pierwszy zapis, nazwa, charakter, przywilej lokacyjnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy zapis

Pierwsza wzmianka o Bychawie pojawiła się w 1325 roku. Była to wiadomość z rejestrów poborowych Stolicy Apostolskiej, dotycząca proboszcza Andrzeja z Bychawy, który nie zapłacił dziesięciny należnej Papiestwu i został ekskomunikowany.

Objaśnienie nazwy

Przywilej lokacyjny z 1537 roku nadał miastu nazwę „Klethne”, która prawdopodobnie pochodziła od słów „kleć”, „kleta”, czyli szopa, buda, komórka. Forma ta jednak nie utrzymała się i wrócono do starej, czyli Bychawy (wcześniej Bichewa, Bechewa).

Charakter

Nowe miasto zostało zbudowane na obszarze wsi Bychawa Wielka, umiejscowionej na wzgórzu o wysokości 205 m n.p.m., u zbiegu rzek Kosarz i Gałęzówka. Układ przestrzenny miasta został rozplanowany według istniejącego podziału przestrzeni wsi, z zachowaniem kościoła parafialnego i placu targowego. Po wyznaczeniu terenu rynku, wymierzono ulice, a pozostały teren podzielono na działki siedliskowe. Wybrany pod miasto teren miał naturalne walory obronne, dlatego dopiero po jakimś czasie wokół Bychawy usypano pasmo obwałowań, na których stanęła drewniana palisada. Zlikwidowano dotychczasową zabudowę i rozpoczęto wznoszenie nowych budynków.

Data nadania przywileju lokacyjnego

16 maja 1537 roku król Zygmunt Stary wydał Mikołajowi Pileckiemu przywilej na założenie nowego miasta.

Poszczególni właściciele dóbr ziemskich Bychawa (1537–1944): Mikołaj Pilecki, fundator miasta 1537–1550; Andrzej Myszkowski 1551/1552–1604; Jan Wierzbicki, potem jego żona Zofia 1605–1625; Aleksander Zaporowski, dzierżawca 1626–1636; Stanisław Wioteski 1637–1650; Tomasz Inocenty Zaporski, potem wdowa po nim 1651–1693; Michał i Teofila Pisarscy 1694–1724; Dominik Stoiński, potem jego spadkobiercy 1725–1786; Wincenty Stecki 1787–1792; Paweł Gozdawa Sokołowski, dzierżawca 1793–1801; Karol del Campo Scipio 1802–1826; Karol Łaniewski 1827–1851; Wincenty Sarnecki,  potem jego syn Zygmunt 1852–1865; Maria Duniewska, potem jej syn Adam 1866–1889; Antoni Budny 1890–1944.

Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pieczęć, herb

Nie wiemy, jaki był pierwotny herb miasta. W późniejszym czasie (połowa XVI wieku) miasto otrzymało herb dziedziców Myszkowskich – pieczęć przedstawiającą tarczę renesansową z podkową i krzyżem w środku oraz napisem: Herb Miasta Bychawy.

Prawa miejskie

Bychawa otrzymała prawa miejskie w 1537 roku z nadania Mikołaja Pileckiego, herbu Leliwa. W 1869 roku miasto zostało pozbawione uprawnień miejskich, które odzyskało dopiero w 1958 roku.

Przywileje (1537)

– pozwolenie na organizację dwóch jarmarków w dniu śś. Filipa i Jakuba (1 maja) i Nawrócenia św. Pawła (25 stycznia);
– prawo do organizowania tzw. wolnego targu na mięso w dni targów tygodniowych;
– pozwolenie na organizację targu tygodniowego we wtorki;
– zwolnienie od podatków na rzecz króla i państwa na okres dziesięciu lat, z wyjątkiem czopowego;
– zwolnienie od ceł krajowych i pogranicznych.

Przynależność administracyjna i zmiany granic

1795 – Bychawa znalazła się w zaborze austriackim;

1809 – Bychawa weszła w skład Księstwa Warszawskiego;

1815 – Bychawa została włączona do Królestwa Polskiego.

Miasto przez długi czas należało do powiatu lubelskiego, jednak w trakcie zmian administracyjnych w XVIII wieku znalazło się w granicach powiatu urzędowskiego województwa lubelskiego. W latach 1939–1944 Bychawa w dalszym ciągu należała administracyjnie do powiatu lubelskiego, była siedzibą gminy, skupiającej 16 sołectw. W 1956 roku utworzono w Bychawie powiat (517 km², 16 gromad), a w 1965 roku powiększono go o jedną gromadę – Stawce. W 1969 roku zmieniono powierzchnię powiatu (563 km², 13 gromad). W 1975 roku zlikwidowano powiat.

Dane demograficzne wraz z danymi o strukturze etnicznej

Do XVI wieku Bychawę zamieszkiwała wyłącznie polska ludność. Dopiero w latach 1578–1589 zaczęli pojawiać się tu pierwsi Żydzi, których liczba znacznie wzrosła pod koniec XVI wieku.

Prawdopodobnie na początku XVII wieku mieszkali tu również protestanci. Według rejestru poborowego z 1626 roku Bychawa posiadała około 400 mieszkańców. Liczba ta drastycznie spadła w wyniku spustoszeń dokonanych przez wojska kozackie – w 1648 roku mieszkało tu tylko 150 osób. Liczba ciągle spadała i w 1663 roku Bychawę zamieszkiwało 120 osób. Rejestr pogłównego z 1673 roku mówi już o 150 osobach, w tym 34 Żydach. Kolejny spadek ludności nastąpił w wyniku zarazy (1674–1675). Zostało wtedy w Bychawie 58 chrześcijan i 17 Żydów.

Wiek XVIII przyniósł wzrost liczby mieszkańców. W 1780 roku Bychawę zamieszkiwało 601 osób (198 Żydów), a w 1787–606 (413 katolików, 193 Żydów). Liczba ludności miasta pod panowaniem austriackim nie zmieniła się znacząco. W 1799 roku Bychawa liczyła 560 mieszkańców – 363 chrześcijan i 197 Żydów.

Spis z 1809 roku wspomina o 562 mieszkańcach, a z 1810 roku o 508 osobach. W latach 1810–1830 liczba mieszkańców Bychawy wzrosła; w 1822 roku było ich już 712, a w 1830 – 747 (310 chrześcijan i 437 Żydów). W 1860 roku w Bychawie było już 718 Żydów i 268 Polaków. Żydzi stanowili w tym czasie już 70 proc. ogółu mieszkańców. W 1863 roku Bychawa liczyła 1034 mieszkańców. Pod koniec lat 70. w mieście było 2112 osób, w tym 1579 Żydów, co stanowiło około 75 proc. ogółu ludności. Ze spisu ludności w Rosji z 1897 roku wynika, że Bychawę zamieszkiwało 3081 osób, w tym 1438 mężczyzn i 1643 kobiety.

 Ludność Bychawy w latach 1856–1910 

Lata Ogółem Polacy % Żydzi %
1856 984 345 35,1 639 64,9
1865 1034 332 32,1 702 67,9
 1880 1585 507 32,0 1078 68,1
1884 1704 637 37,3 1067 62,7
1886 2112 533 25,2 1579 74,8
1890 2181 579 26,5 1602 73,5
1900 2800 506 28,1 2294 71,9
1910 3551        


W okresie międzywojennym nastąpił wzrost liczby mieszkańców Bychawy. W 1921 roku mieszkało tu 967 katolików, 5 prawosławnych i 1870 żydów (razem 2848 mieszkańców). Jednak pod względem narodowościowym 1043 osoby określiły się jako Polacy, 3 jako Ukraińcy, 1793 jako Żydzi. Przed wybuchem wojny gmina żydowska liczyła 2459 osób.

W czasie wojny utworzono w Bychawie getto (1940). W 1942 roku znajdowało się w nim około 2600 Żydów z Bychawy oraz innych miast, np. Krakowa. Getto zlikwidowano w październiku 1942 roku – Żydów przewieziono do getta w Bełżycach. Po likwidacji getta w Bełżycach (1943) Żydzi zostali zamordowani w obozach zagłady w Sobiborze i na Majdanku.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1325 – pierwsza wzmianka o osadzie Bychawa w rejestrach poborowych Stolicy Apostolskiej;

1537 – Bychawa otrzymała prawa miejskie od króla Zygmunta Starego. Fundatorem miasta był Mikołaj Pilecki, herbu Leliwa, najstarszy syn podkomorzego lubelskiego Ottona i Anny z Szamotulskich;

1578 – pojawienie się pierwszych Żydów;

1603 – budowa murowanego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela;

1795 – Bychawa znalazła się w zaborze austriackim;

1809 – Bychawa weszła w skład Księstwa Warszawskiego;

1810 – budowa synagogi;

1815 – Bychawa została włączona do Królestwa Polskiego;

1869 – Bychawa utraciła status miasta;

1877 – pożar Bychawy, z którego ocalał tylko kościół, budynek mieszczący kancelarię i sąd gminny oraz kilka domów;

koniec XIX wieku – powołanie straży ogniowej;

1899 – odbudowa synagogi;

1905–1907 – budowa szpitala z inicjatywy proboszcza miejscowej parafii ks. Antoniego Kwiatkowskiego;

1940 – utworzenie getta (w getcie znajdowało się około 2600 Żydów z Bychawy, okolic, oraz Krakowa);

1942 – likwidacja getta i deportacja Żydów do obozu zagłady w Bełżcu;

1946 – przebudowa synagogi dla potrzeb Ochotniczej Straży Pożarnej;

1958 – przywrócenie Bychawie praw miejskich.

Instytucje kościelneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Parafia

Najprawdopodobniej w XII wieku zbudowano w Bychawie kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. Kościół miał drewnianą konstrukcję, a jego proboszcz posiadał ziemię, łąki, a także dochody z dzięsięcin parafii, do której należały również Wola, Zdrapy, Olszowiec, Kosarzew, Gałęzów, Piczkowice. W XV wieku proboszczami w Bychawie byli: Mikołaj (1446–1447), Jakub (1453), wywodzący się z drobnej szlachty z Łubek Mikołaj (1453–1465), Jan Kraskowski. W 1603 roku rozpoczęto budowę nowego, murowanego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela, która zakończyła się w 1639 roku. Kościół był wielokrotnie restaurowany (początek XIX wieku, 1897 rok, po I wojnie światowej, oraz w latach 60. XX wieku). Jest zbudowany w stylu późnorenesansowym na planie krzyża; jednonawowy o sklepieniu kolebkowym. Przy nawie znajdują się dwie kaplice pochodzące najprawdopodobniej z XVIII wieku. Ołtarz główny, zbudowany w stylu klasycystycznym, pochodzi z XIX wieku. Znajdują się tu również 4 ołtarze boczne – św. Antoniego, św. Stanisława Kostki, św. Mikołaja i św. Franciszka. W 1862 roku obok kościoła została wybudowana dzwonnica z trzema dzwonami: najstarszy pochodzi z około 1879 roku, waży około 150 kg, nazwany jest imieniem św. Stanisława, biskupa i męczennika, największy pochodzi z 1959 roku, waży około 900 kg i nosi imię Jan Chrzciciel, średni o imieniu Królowa Polski waży około 450 kg i pochodzi również z 1959 roku. W latach 1988–1994 kościół został rozbudowany i otoczony parkanem z białego kamienia.

Jednym z najbardziej znanych proboszczów parafii bychawskiej był ks. Antoni Kwiatkowski (1861–1926). W 1900 roku objął parafię w Bychawie, gdzie pracował do końca swojego życia. Z jego inicjatywy powstały:

1902 – nowa plebania;

1906 – Bychawskie Towarzystwo Oszczędnościowo-Kredytowe z siedzibą na plebanii, Bank, Stowarzyszenie Spożywców „Jedność”;

1909 – pierwszy poza Lublinem szpital „Samarytanin”;

1917 – stowarzyszenie oświatowe „Samopomoc” , czytelnia ludowa, szkoła handlowa, Towarzystwo Popierania Handlu Polskiego;

1919 – Towarzystwo Muzyczne;

około 1920 – organizacja harcerska;

1922 – Związek Mieszczan Polskich;

1925 – Koło Polskiej Macierzy Szkolnej;

1923–1926 – Szkoła Powszechna.

Przy starej parafii istniał cmentarz, jednak w 1802 roku założono nowy, przy drodze do Lublina. Znajdują się tu groby księży i zakonnic, zbiorowe mogiły żołnierzy I wojny światowej, żołnierzy z 1939 roku oraz partyzantów. Szczególnym zabytkiem jest neogotycka kaplica cmentarna z 1884 roku, będąca zarazem grobowcem rodziny Duniewskich.

Instytucje kościelne innych wyznańBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przed 1560 roku właściciel Bychawy zmienił ówczesny kościół parafialny na zbór kalwiński. Odbyły się tu dwa synody tego kościoła: 14 stycznia i 24 kwietnia. Obowiązki kaznodziei pełnił Stanisław Wardęski. Zbór bychawski wkrótce przestał istnieć (po 1598 roku nie ma o nim jakichkolwiek wzmianek), co było spowodowane rozłamem ruchu kalwińskiego.

W Bychawie istniała także żydowska gmina wyznaniowa, która powstała prawdopodobnie pod koniec XVI wieku. W 1911 roku dzięki staraniom rabina Rachmila Grinbauma Żydzi uzyskali zgodę na lokalizację kirkutu przy drodze wiodącej z Bychawy do Gałęzowa. Nie czekając na odbudowę spalonego podczas wielkiego pożaru domu modlitwy, gmina otworzyła szkołę modlitwy w domu Chaima Rubinowicza. W tym czasie mieszkańcy Bychawy, Majer Szpira i Abram Szterenfeld, zwrócili się do naczelnika powiatu lubelskiego o zezwolenie na otwarcie domu modlitwy utrzymywanego przez dozór bożniczy. W 1884 roku w Bychawie funkcjonowały również nielegalne, prywatne domy modlitwy Szmula Sztejna, Berka Brabdla i Szlomy Ehrlicha. W 1906 roku w domu Icka Klajmana powstał nowy dom modlitwy.

W 1914 roku gmina zgodziła się na budowę przez Bajlię Szternfel dwupiętrowego budynku przeznaczonego na szkołę dla dziewcząt. Starano się również o zgodę na budowę szkoły dla dzieci żydowskich, plany te jednak zostały zniweczone przez wybuch wojny.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ława, rada

Na wzór innych miast województwa lubelskiego, władzę w mieście sprawował wójt, mianowany przez właściciela, który był zarazem jego urzędnikiem. W początkowym okresie istnienia miasta wójt organizował życie miasta, kierował inwestycjami, czuwał nad jego bezpieczeństwem. Wraz z siedmioma ławnikami wykonywał uprawnienia sądowe. W krótkim czasie powołano radę miejską, która stanowiła główny organ samorządowy mieszkańców. Najprawdopodobniej składała się z czterech rajców urzędujących, wybieranych na roczną kadencję, z których każdy przez jeden kwartał sprawował urząd burmistrzowski. W związku z dekretem z 23 lutego 1809 roku administracja w mieście należała do burmistrza, który podlegał podprefektowi. Do pomocy miał ławników. Organem samorządu miejskiego miała być rada miejska.

Cechy, korporacje

Mieszkańcy Bychawy zajmowali się przede wszystkim uprawą roli i hodowlą. Do XVII wieku ważną rolę w życiu miasteczka pełniło rzemiosło. W 1626 roku w Bychawie pracowało 2 kowali, 2 kołodziejów, 2 kuśnierzy, 3 tkaczy, 2 krawców, 4 szewców, 2 ślusarzy, 1 miecznik, a także 3 rzeźników i 3 piekarzy. Od tego czasu rzemiosło przestało odgrywać znaczącą rolę, a rzemieślników ubywało.

Jarmarki, targi

1537 – Bychawa otrzymała zgodę na organizację wtorkowych targów, a także dwóch jarmarków rocznie;
1637 – ówczesny właściciel Stanisław Wioteski wyjednał u króla przywilej na organizację dwóch targów tygodniowo – we wtorki i soboty. Poprosił również o zgodę na 4 jarmarki w roku;
II połowa XVII wieku – liczba jarmarków zwiększyła się do 11 w ciągu roku.

Towarzystwa i stowarzyszenia o charakterze kulturalnym, gospodarczym, oświatowym, sportowym

wiosna 1906 – powołanie spółdzielczego Stowarzyszenia Spożywców „Jedność”. Z inicjatywy zarządu w mieście wzniesiono dom ludowy z salą teatralno-kinową na 500 osób, z miejscem na orkiestrę, sceną i szatnią;

6 listopada 1906 – powstanie Bychawskiego Towarzystwa Kredytowego, które służyło tanim kredytem miejscowym rolnikom, rzemieślnikom, kupcom. W 1913 roku towarzystwo liczyło aż 4458 członków. W tym samym roku wybudowało własny gmach, w którym znajdowały się bank, biura oraz mieszkania dla pracowników;
po 1906 – zorganizowanie Straży Ogniowej dzięki ludności polskiej i żydowskiej;

1907 – powołanie Bychawskiego Towarzystwa Ratowania Chorych „Samarytanin”. Celem towarzystwa było niesienie pomocy lekarskiej najbiedniejszej ludności oraz podnoszenie ogólnego poziomu zdrowotnego mieszkańców miasta i regionu;

1908–1924 – wydawanie tygodnika „Nowa Jutrzenka”, który zawierał informacje z Polski i ze świata, a także regionu lubelskiego. Gazeta zawierała artykuły na temat prowadzenia i modernizacji gospodarstwa, propagowała polską literaturę;

wiosna 1909 – powołanie Bychawskiego Towarzystwa Oświatowego „Samopomoc”. Głównym celem towarzystwa miała być działalność oświatowa wśród członków i ich rodzin, organizacja czytelnictwa, bibliotek, czytelni i ochronek;

30 września 1909 – oficjalne otwarcie bychawskiego szpitala. Był to nowy murowany budynek z czternastoma salami dla 15 chorych. Szpital posiadał kanalizację, wodociąg, salę operacyjną, sale zabiegowe oraz pomieszczenie dla położnej. W 1910 roku wybudowano pralnię i lodownię. Przy gmachu głównym powstał pawilon dla zakaźnie chorych, budynki gospodarcze, ogród warzywny i sad oraz gospodarstwo z końmi;

1911 – powstanie Bychawskiego Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowego dla Żydowskich Rzemieślników i Drobnych Przemysłowców;

1922 – powstanie Spółdzielczego Banku Ludowego w wyniku połączenia Bychawskiego Towarzystwa Oszczędnościowo-Kredytowego z kasą żydowską;

5 listopada 1922 – powstanie Związku Strzeleckiego;

1922 – powstanie żydowskiego Związku Drobnych Kupców;

1922 – powstanie Związki Zawodowego Rzemieślników;

1923 – powstanie Związku Mieszczan Polskich;

12 września 1925 – powstanie Żydowskiego Towarzystwa Biblioteki Publicznej im. J. L. Pereca;

1925–1926 – wydawanie „Orła Białego”;

27 września 1932 – powstanie Żydowskiego Stowarzyszenia Oświatowo-Kulturalnego Tarbut;

1932 – powstanie Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, który promował inicjatywy kobiece, a także miał na celu włączenie kobiet do życia społecznego;

1932 – powstanie dwóch żydowskich organizacji młodzieżowych: Zrzeszenia Żydowskich Harcerzy im. Józefa Trumpeldora oraz Organizacji Hechaluc-Pionier. Założycielem pierwszej był Brawer Szmul, którego zastąpił w 1935 roku Judka Brandt. Hechakuc-Pionier w latach 1932–1935 miał trzech szefów: Pinkwasa Kielersztajna, kupca Moszka Goldberga i Moszka Lubelskiego. Organizacje zajmowały się przede wszystkim podnoszeniem sprawności fizycznej wśród młodzieży;

1935 – pracę rozpoczął oddział Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Garbarskiego i Pokrewnych;

1936 – powstanie Polskiej Bezprocentowej Kasy w Bychawie. Celem kasy miało być „niesienie pomocy niezamożnym mieszkańcom gminy Bychawa przez udzielanie im pożyczek bezprocentowych na cele wytwórcze i handlowe”;

1937 – powstanie Komitetu Pomocy Zimowej Bezrobotnym. Komitet zbierał ofiary pieniężne i rzeczowe dla ludzi pozostających bez zajęcia.

W Bychawie działały również zespoły chóralne, kółka teatralne, kapela i orkiestra, bez której nie mogła się odbyć żadna zabawa. Spektakle miejscowej grupy teatralnej wystawiano w Domu Ludowym.

Ważną rolę odgrywały również żydowskie organizacje kulturalne. Najdłużej działało Żydowskie Towarzystwo Biblioteki Publicznej im. J. L. Pereca, które organizowało czytelnie, odczyty i wycieczki w celu szerzenia kultury i oświaty. W 1932 roku powstało Żydowskie Stowarzyszenie Oświatowo-Kulturalne Tarbuth. Propagowało język hebrajski, żydowską kulturę i oświatę.

Szkoły świeckie

W 1835 roku zorganizowano szkołę elementarną, której opiekunem został proboszcz parafii bychawskiej, ks. Sebastian Woytasz. Szkoła liczyła zwykle około 20 uczniów (1840 – 12 uczniów i 19 uczennic, 1842 – 9 i 18, 1843 – 11 i 18, 1844 – 10 i 12, 1845 – 12 i 8). Do szkoły chodziły dzieci w wieku 7–10 lat, głównie mieszczan bychawskich i szlachty (dzieci burmistrza, rządcy, lekarza, gumiennego, ekonoma, a także dzieci rzemieślników). Niewielka była liczba dzieci chłopskich oraz Żydów. Szkoła działała przez 25 lat, w tym czasie miała sześciu nauczycieli; nie posiadała stałego lokalu. Placówkę reaktywowano w 1866 roku. Utrzymywała się przede wszystkim ze składek mieszkańców.

Dzięki zabiegom miejscowych działaczy organizacji oświatowych – Polskiej Macierzy Szkolnej oraz Stowarzyszenia Oświatowego „Światło” – w Bychawie utworzono jednoklasową szkołę elementarną Polskiej Macierzy Szkolnej, która zakończyła swą działalność już w 1907 roku, z powodu delegalizacji organizacji.

20 marca 1910 roku w domu W. Sztenferdowej utworzono jednoklasową szkołę elementarną. Nauczano tu religii, języka rosyjskiego, języka polskiego, arytmetyki, geografii, historii Rosji, kaligrafii i rysunku. Szkoła przestała funkcjonować w nowym roku szkolnym 1910/1911.

W 1910 roku działalności zaprzestało również Stowarzyszenie „Światło”.

W latach 1941–1942 w Bychawie funkcjonowała Szkoła Spółdzielcza dla Dorosłych ZSS „Społem”. Szkoła średnia rozpoczęła działalność w 1944 roku. W 1946 roku powstała Zasadnicza Szkoła Zawodowa, natomiast w 1980 roku pięcioletnie Technikum Mechaniczne.

Partie i organizacje polityczne

W 1936 roku powstały wioskowe koła Stronnictwa Narodowego. Innymi, mniej znaczącymi, opcjami były Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” i Stronnictwo Chłopskie.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę wśród Żydów rozwinęło się silne środowisko polityczne i społeczne, które podejmowało wiele inicjatyw. W 1919 roku powstała partia Agudas Jisroel (ponownie założona w 1935 roku również przez Szyję Cukiermana). Ponadto istniały: Organizacja Syjonistyczna, powołana w 1917 i 1927 roku przez Mendla Rajsa oraz Szmula Szechtera, a także Bund (Związek Robotniczy), organizacja socjalistyczna.

W czasie II wojny światowej Bychawa stanowiła rejon szczególnej aktywności organizacji wojskowych. Najsilniejsze struktury tworzył Związek Walki Zbrojnej: Armia Krajowa oraz Bataliony Chłopskie. Silne było również prawicowe podziemie: Organizacja Wojskowa „Unia” oraz Narodowe Siły Zbrojne.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dane ogólne

Bychawa to miasto w województwie lubelskim, w powiecie lubelskim; jest również siedzibą gminy miejsko-wiejskiej. Bychawa leży około 25 km na południe od Lublina w części Wyżyny Lubelskiej zwanej Wyniosłością Giełczewską. Położona jest u zbiegu rzek Kosarzewka i Gałęzówka. Liczba mieszkańców wynosi 5 300 osób [stan na 2008 rok – red.].

Charakterystyka układu urbanistycznego

Nowe miasto zostało zbudowane na obszarze wsi Bychawa Wielka, umiejscowionej na wzgórzu o wysokości 205 n.p.m., u zbiegu rzek Kosarzówka i Gałęzówka. Układ przestrzenny miasta został rozplanowany według istniejącego podziału przestrzeni wsi, z zachowaniem kościoła parafialnego i placu targowego. Po wyznaczeniu terenu rynku, wymierzono ulice, a pozostały teren podzielono na działki siedliskowe. Wybrany pod miasto teren miał naturalne walory obronne, dlatego dopiero po jakimś czasie wokół Bychawy usypano pasmo obwałowań, na których stanęła drewniana palisada. Zlikwidowano dotychczasową zabudowę i rozpoczęto wznoszenie nowych budynków. Wznoszono domy mieszczan, które zaludniali pierwsi członkowie gminy miejskiej. Budowa miasta wymagała skupienia rzemieślników, przede wszystkim cieśli, stolarzy, kowali, zdunów. Nad jednokondygnacyjną, drewnianą zabudową Bychawy wyrastał kościół parafialny. Okazalsze domy stały w rynku, uboższe przy ulicach i pod wałami. Do dóbr bychawskich należały: folwark dworski wraz z zamkiem, dobra plebańskie i ziemia należąca do miasta wraz z jej zabudowaniami. Ośrodkiem folwarku był zamek. Niedaleko zamku stały zabudowania folwarczne: wozownia, spichlerz, stodoła, kuchnia, dom podstarościego. W pobliżu stał też browar. Folwark obejmował lasy, łąki, ogrody, pola uprawne, staw. Zabudowa miasta, poza kościołem i synagogą, składała się z budynków drewnianych. W centrum miasteczka znajdował się prostokątny rynek, od którego rozchodziły się ulice: Gałęzowska, Zatylna i Błońska. Najwięcej zabudowań stało przy ulicy Zatylnej. Na miejskich gruntach znajdowały się ponadto dwa młyny i tartak. W okresie międzywojennym wybrukowano część ulic, a także częściowo zelektryfikowano miasto.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sztuka ludowa, rękodzieło, rzemiosło i zajęcia ludności

Do XVII wieku ludność miasta zajmowała się przede wszystkim rzemiosłem, handlem i usługami, które łączyła z uprawą roli i hodowlą. Z powodu braku źródeł niestety nie wiadomo, czym dokładnie zajmowali się w tym czasie mieszkańcy Bychawy. Rolniczy charakter miasta pogłębił się w XVII wieku. Rzemieślnicy i rolnicy handlowali swymi produktami, ograniczając się do lokalnego rynku. Ożywienie handlu nastąpiło po zwiększeniu się liczby Żydów w mieście. Sprzedawano płody rolne, żywy inwentarz, różnego rodzaju trunki. W 1779 roku Żydzi prowadzili w rynku 9 tzw. domów zajezdnych, w których handlowali trunkami.

Rolnicy uprawiali przede wszystkim zboże, proso, grykę, konopie, len i warzywa. Ważną rolę spełniał targ i jarmarki. Handlowano głównie jajami, drobiem, pieczywem, sadłem, słoniną, cebulą, zbożem, mięsem, a także butami, skórami, suknem, futrami, garnkami, powrozami, lemieszami, koszami, pługami itp.

W latach 1830–1860 w mieście znajdowały się dwa cechy: szewski i tkacki. Po 1840 roku nie było już w Bychawie tkaczy. Również żydowscy krawcy mieli swój cech.

Według spisu miasta z 1860 roku w Bychawie było: 3 szynkarzy trunków, 16 handlarzy soli, 11 kupców i kramarzy, 17 handlarzy surowymi płodami rolnymi, 7 handlarzy skór, 6 przekupniów różnego rodzaju, 10 handlarzy tytoniu i tabaki, 4 handlarzy mydła i świec, 5 dzierżawców konsumpcji, mostowego, propinacji, koszernego i łaźni, 25 krawców, 18 kuśnierzy, 15 szewców, 2 garbarzy, 1 drelicharza, 1 młynarza, 9 piekarzy, 31 rzeźników, 4 stolarzy, 3 bednarzy, 6 kowali, 3 murarzy, 1 szklarza. Ogółem: 79 kupców, handlarzy, przekupniów i szynkarzy. Ponadto: 2 fabrykantów oleju i 1 wyrobów żelaznych, 59 rzemieślników branży odzieżowej i skórzanej, 30 rolników, 3 felczerów, 1 nauczyciel, 1 urzędnik.

W latach 1918–1939 Bychawa nadal była ośrodkiem rolniczym, jednak zwiększyło się jej znaczenie jako ośrodka rzemieślniczego. W 1935 roku wydano 40 koncesji na prowadzenie warsztatów rzemieślniczych i 149 handlowych. Najwięcej było szewców, krawców i stolarzy.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wykaz zabytków

– kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela (od 1560, w latach 1555–1613 funkcjonował jako zbór kalwiński);
– synagoga murowana (1810) z unikatową polichromią i częścią bimy;
– stary kirkut (1809);
– nowy kirkut (1911);
– ruiny klasycystycznego pałacu na Podzamczu, przebudowanego w miejscach dawnego zamku obronnego z XVI wieku, z widocznie zarysowaną fosą ziemną;
– kaplica nagrobna Duniewskich, kilka nagrobków okolicznych ziemian (Goniewski, Kowerscy, Koźmianowie);
– kamienice z końca XIX i początku XX wieku, w tym stylowy secesyjny budynek Banku Spółdzielczego.

Wyróżniające się obiekty

– ruiny zamku, które leżą w północno-zachodniej części miasta, zwanej Podzamczem.
Budynek otoczony czworobocznymi umocnieniami, określany jako dom wieżowy, był wybudowany z cegły i białego kamienia, na planie prostokąta z alkierzem bocznym, podpiwniczony, o dwóch kondygnacjach, prawdopodobnie trójdzielny z sienią na osi. Z zamku tego pozostały prawdopodobnie mury przy południowo-zachodnim alkierzu. W 1694 roku na Podzamczu znajdowały się: folwark z wozownią, spichlerz, stodoła, kuchnia, browar i dom podstarościego. W XVIII wieku zamek został rozbudowany w kierunku wschodnim – uzyskał plan dużego, szerokiego prostokąta z czterema kwadratowymi alkierzami w narożach, z ryzalitem o zaokrąglonych narożnikach w elewacji południowej oraz wyższą częścią środkową. Do dzisiaj zachowały się spore fragmenty ścian pałacu – do wysokości gzymsu wieńczącego: ściana zachodnia z przyległymi do niej alkierzami i fragmentami ścian działowych, ściana południowa między alkierzem południowo-zachodnim a narożnikiem ryzalitu południowego oraz część alkierza południowo-wschodniego, w którym widoczne są ślady ośmiobocznego pomieszczenia w dolnej kondygnacji (to być może kaplica zamkowa). Ponadto zachowały się fundamenty portyku od strony północnej;

– kościół pw. św. Jana Chrzciciela, konsekrowany w 1639 roku;

– neogotycka kaplica cmentarna z 1884 roku;

– pozostałości cmentarza żydowskiego;

– synagoga z 1810 roku.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwalia

  • Projekt budowy łaźni żydowskiej: Archiwum Państwowe w Lublinie, Urzad Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Komunikacyjno-Budowlany, sygn. 1673, 1672, s. 3.
  • Wykaz nieruchomości GWŻ: Archiwum Państwowe w Lublinie, Starostwo Powiatowe Lubelskie 1918–1939, sygn. 631, 632.
  • Dokumenty dotyczące losów nieruchomości synagogalnej: Archiwum Państwowe w Lublinie, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Bychawie Wydz. Finansowy 1956–1975.

Opracowania

  • Bergman E. , Jagielski J., Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce. Katalog, Warszawa 1996.
  • Pilichowski C. et al. (red.), Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945, Warszawa 1979.
  • Szczygieł R. (red.), Dzieje Bychawy, Bychawa–Lublin 1994.
  • Trzciński A., Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990.
  • „Głos Regionalisty”, nr 9, Bychawa 2007.
  • „Głos Ziemi Bychawskiej”, nr 7, Bychawa 2008.

Źródła internetowe (stan na 2008 rok)

  • http://www.bychawa.pl
  • http://www.kuria.lublin.pl/parafie/bychawa/strona/index.html
  • http://zamki.res.pl/bychawa.htm

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe