Miasteczka Lubelszczyzny – przeobrażenia krajobrazu
Małe miasta Lubelszczyzny stanowią nasze rodzime dziedzictwo kulturowe. Miasta te nie są tylko zbiorem obiektów i miejsc, ale są tworami żywymi wciąż zmieniającymi się w czasie. Każde miasto historyczne traktujemy dzisiaj jako miasto dziedzictwa kulturowego.
Spis treści
[Zwiń]- Definicja miasteczka
- Krajobraz miejski a krajobraz kulturowy
- Analiza układów przestrzennych
- Tożsamość kulturowa miasteczek
- Krajobraz miejski
- Zabudowa miejska i wartości krajobrazowe zabudowy miejskiej
- Czynniki przyczyniające się do niekorzystnych zmian krajobrazu
- Sposoby zahamowania niekorzystnych przeobrażeń zabudowy i krajobrazu
- Podsumowanie
- O książce Elżbiety Przesmyckiej Przekształcenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny
Definicja miasteczka
Na podstawie tradycyjnych definicji miasteczko lub małe miasto można określić jako przestrzenne zgrupowanie, na określonym i czytelnie rozplanowanym terenie, niewielkiej liczby budowli dla niewielkiego zgrupowania ludności oraz zależności zachodzące między tymi elementami jak też wewnątrz nich. Określenie „niewielkie” odnosi się do liczby mieszkańców i jest różnie precyzowane, najczęściej w granicach od kilku do kilkunastu tysięcy, ale przeważnie poniżej trzydziestu tysięcy mieszkańców. Termin „małe miasteczko” stosowany jest przez historyków i urbanistów do określenia osad o funkcjach miejskich, bądź przechodzących w miejskie, najczęściej o lokalnym promieniu oddziaływania gospodarczego, i zajmujących pod względem liczby ludności najwyższy stopień w miejskiej hierarchii regionu.
W większości polskich małych miast istniejące zasoby obrazują charakter miasta i tworzą jego charakterystyczny krajobraz miejski. Krajobraz jest jakby uformowaną w ciągu dziejów scenerią dla życia i działalności zmieniających się pokoleń. Proces zmian w tej scenerii powinien odbywać się stopniowo, aby nie uległa zniszczeniu tożsamość miejsca, tradycji i kultury.
Krajobraz miejski a krajobraz kulturowy
Definicja krajobrazu miejskiego jest zgodna z definicją krajobrazu kulturowego, w którym widoczne są skutki działalności ludzkiej. Określenie krajobrazu miejskiego pojawia się wraz z typologią krajobrazu kulturowego dla potrzeb architektury krajobrazu. Większość polskich miast zachowała stare ośrodki mieszczące się w pojęciu miasta zabytkowego, a więc zespoły te należy uznać za obszary krajobrazu kulturowego, zabytkowego, miejskiego o specyficznej, złożonej strukturze.
Analiza układów przestrzennych
Analiza układów przestrzennych, w celu uzyskania procesu kształtowania się krajobrazu miejskiego poprzez wieki i wyodrębnienie specyficznych miejscowych form zabudowy, stanowiących o tradycji miejsca i jego dziedzictwa kulturowego, składa się z kilku etapów:
– podłoże historyczne, między innymi powstanie i rozwój układu historycznego oraz wyodrębnienie elementów o dużych wartościach kulturowych i krajobrazowych wraz z określeniem i uporządkowaniem typów zabudowy obejmujących: zespoły i obiekty zabytkowe, tradycyjną zabudowę mieszkaniową, zabudowę użyteczności publicznej, zabudowę okresu powojennego i jej wpływ na ewolucję krajobrazu miejskiego;
– wyszczególnienie typów budownictwa, które miały istotny wpływ na kształtowanie krajobrazu miejskiego i jego historycznej ciągłości rozwoju, na przykład: tymczasowe prowizoryczne mieszkalnictwo okupacyjne i pookupacyjne, resztki zabudowy domów żydowskich, budownictwo przemysłowe;
– charakterystyka przebiegu rozwoju miast analizowana na podstawie gęstości zaludnienia, migracji, elementów infrastruktury technicznej;
– określenie charakterystyki przeobrażeń zabudowy i krajobrazu z uwzględnieniem obiektów i zespołów zabytkowych, mających istotne znaczenie dla krajobrazu, wartości krajobrazowych zespołów urbanistycznych, zmian krajobrazu miasteczka.
Tożsamość kulturowa miasteczek
Fenomen kulturowy miasteczka jest ściśle związany z elementami decydującymi o tak zwanej tożsamości kulturowej i tworzonej przez wiele pokoleń.
Do elementów tożsamości kulturowej zalicza się:
– powstanie i rozwój układu przestrzennego,
– elementy historyczne zabudowy o dużych walorach kulturowych i krajobrazowych,
– historyczna zabudowa mieszkalna, sakralna i monumentalna,
– pozostałości budownictwa zaborców,
– budownictwo mieszkalne okupacyjne i pookupacyjne,
– budownictwo przemysłowe,
– budownictwo współczesne,
– zieleń i krajobraz „styku” miasta z otaczającym środowiskiem.
Podobnie jak w społeczeństwie, w którym współżyje równocześnie kilka pokoleń o różnej mentalności i obyczajowości, tak w krajobrazie miast, szczególnie tych małych, obserwujemy kilka generacji budowli sąsiadujących ze sobą. Koegzystują tu różnorodne formy budownictwa z różnych epok, często jeszcze nie zabytki, ale tworzące charakter krajobrazu miejskiego. Są to pozostałości budownictwa zaborców, budownictwo okresu międzywojennego i okresu okupacji, tymczasowe mieszkalnictwo pookupacyjne, resztki zabudowań służby dworskiej i domów mieszkalnych, budownictwo spółdzielni, państwowych gospodarstw rolniczych, budownictwo okresu Polski Ludowej i budownictwo współczesne.
Krajobraz miejski
Aktualnie krajobraz miejski jawi się jako niespójne nagromadzenie znaków z różnych epok historycznych i politycznych. Ten z okresu przedwojennego przeważnie jest spójny, zaś elementy powojenne modyfikują go zdecydowanie. Zaistniałe zmiany sięgają głębiej niż do skali zabudowy – obejmują także mentalność mieszkańców. Mechanizmy, które zmieniają lokalny krajobraz to przede wszystkim przeobrażenia zabudowy zachodzące głównie w 2. połowie XX wieku w dużej mierze degradujące przestrzeń miasteczek.
W 1952 roku K. Wejhert zaproponował i zestawił warunki, z których spełnienie choć jednego pozwalałoby zakwalifikować miasto lub jego element jako piękny:
– w zespole przestrzennym znajduje się pojedynczy budynek stanowiący element piękna,
– zespół budynków tworzy harmonijną całość w nienajlepszym nawet układzie urbanistycznym,
– istnieje układ przestrzenny wnętrza urbanistycznego,
– zespoły przestrzenne tworzą czytelne założenia urbanistyczne,
– założenia urbanistyczne łączą się harmonijnie z zielenią,
– sylweta krajobrazu miasta ukształtowana jest bogato i ciekawie,
– stan techniczny budynków i urządzeń jest dobry.
Zabudowa miejska i wartości krajobrazowe zabudowy miejskiej
Położenie Lubelszczyzny na pograniczu kultur Wschodu i Zachodu pozostawiło po sobie nieliczne dzisiaj relikty budowli sakralnych wyznań reformowanych (Piaski), jak też cerkwi prawosławnych i unickich (Tomaszów, Dęblin). Znaczącą grupą budowli związanych z kulturą społeczności żydowskiej są liczne synagogi, bóżnice i domy modlitwy.
W niektórych małych miastach Lubelszczyzny, jak chociażby w Łęcznej czy Józefowie, zachowały się ratusze. Dwory i pałace przetrwały w różnej formie, często przystosowane do nowych potrzeb. Nieodłączną ich część stanowiły parki i ogrody. Dzisiaj stanowią one integralną część krajobrazu kulturowego, dopełniając najczęściej krajobraz dawnego pogranicza miasteczek.
W późniejszym okresie istniejące dominanty miasteczek były uzupełniane przez budowle przemysłowe i publiczne: młyny, spichlerze, browary, gorzelnie, cukrownie, cegielnie. Szczególnie widoczne stało się to w końcu XIX wieku.
Na początku XX wieku, wskutek rozwijania się ruchu spółdzielczego, w wielu miejscowościach powstawały budynki banków, domy ludowe, sklepy, mleczarnie i remizy strażackie. W okresie międzywojennym dochodziły do tego budynki szkół publicznych, zespoły dworców kolejowych, magistraty, szpitale i inne obiekty użyteczności publicznej. W miasteczkach, w których odbywały się kilkudniowe jarmarki wykształcił się specyficzny typ zabudowy zajezdnej. Dużą grupę budynków użyteczności publicznej stanowią szkoły.
Podstawową formą zabudowy miasteczek były oczywiście budynki mieszkalne. Najstarsze, drewniane, szeroko opisywane w okresie międzywojennym domy podcieniowe. Z historycznej zabudowy podcieniowej – charakterystycznej dla miasteczek Lubelszczyzny, zwłaszcza południowej – pozostały nieliczne ślady w postaci pojedynczych budynków (Łęczna, Tarnogród, Grabowiec, Tarnogóra, Frampol, Wojsławice, Wysokie). Według J. Góraka w co najmniej 32 dawnych miasteczkach Lubelszczyzny istniały domy podcieniowe.
Nieodłączną część miasteczek stanowią ich nekropolie, w tym cmentarze i kirkuty. Kształtują one istotny element krajobrazowy panoram miasteczek na pograniczu z otaczającymi je terenami rolnymi. Interesujące dla kształtu krajobrazu pogranicza są kapliczki i krzyże przydrożne.
Oprócz zabudowy, podstawowe znaczenie dla krajobrazu miasteczek mają ich historyczne założenia urbanistyczne. Zachowały się one najczęściej w nieznacznie zmienionej postaci od czasu lokacji.
Krajobraz miejski miasteczek Lubelszczyzny, szczególnie tych najmniejszych, cechuje regularność założeń urbanistycznych. Położenie miasta przy ważnych szlakach handlowych wyznaczało jego charakter. Zachował się on w różnym stopniu we wszystkich miastach, głównie w formie planu rynku wraz z zabudową ulic przyrynkowych oraz w charakterze zabudowy mieszkalno-usługowej. Z układu ulic miasta możemy odczytać, kiedy zostało założone i jaką pełniło funkcję.
Najważniejsze wartości krajobrazowe założeń urbanistycznych:
– czytelny, zwarty układ przestrzenny,
– historyczne dominanty krajobrazowe,
– historyczne rozplanowanie ulic, placów, działek, obszarów zieleni,
– budowle monumentalne,
– „anonimowa tkanka mieszkalna” wypełniająca założenia urbanistyczne,
– krajobraz „styku” z otaczającym środowiskiem.
Czynniki przyczyniające się do niekorzystnych zmian krajobrazu
Istnieje kilka czynników przyczyniających się do niekorzystnych zmian krajobrazu w okresie powojennym. Do najważniejszych należą:
– plany gospodarcze i przestrzenne,
– zmiana „trzeciego wymiaru” budowli współczesnych w tym budownictwa mieszkaniowego, stających się konkurencją dla historycznych dominant,
– brak konserwacji zabudowy mieszkaniowej,
– zmiana funkcji przestrzeni publicznych,
– brak wyraźnego rozdziału strefy publicznej od prywatnej,
– brak sposobu zagospodarowania opuszczonych obiektów,
– „fragmentaryzacja prywatyzacji” i zagospodarowania wielu obiektów,
– izolacja obiektów z ich dotychczasowego otoczenia i krajobrazu poprzez odcięcie więzów historycznych z jednostkami osadniczymi.
Sposoby zahamowania niekorzystnych przeobrażeń zabudowy i krajobrazu
– autoidentyfikacja miejscowej tradycji i kultury: tworzenie programów edukacyjnych mających za zadanie wzmożenie świadomości społecznej w zakresie wartości krajobrazu i dziedzictwa kulturowego dla tożsamości miejsca;
– wykorzystanie możliwości wpływania społeczności lokalnej na kształtowanie otaczającej przestrzeni poprzez prawo miejscowe (zgodnie z wytycznymi Nowej Karty Ateńskiej);
– recykling przestrzeni: tworzenie strategii odzysku zdegradowanych obszarów miejskich i krajobrazowych;
– zastosowanie metody rekonwersji do kształtowania współczesnego krajobrazu poprzez kompleksowe działania zmierzające do poprawy atrakcyjności zabudowy i krajobrazu: tworzenie realizacji pilotażowych;
– planowanie i zarządzanie dziedzictwem, a więc i krajobrazem, poprzez przywracanie ogólnego harmonijnego wyrazu krajobrazowego miejsca;
– przywracanie harmonii krajobrazu „styku” miasteczka i środowiska przyrodniczego;
– dostosowywanie procedur planowania miasta jako dziedzictwa publicznego do obowiązujących w Unii Europejskiej.
Podsumowanie
Małe miasta Lubelszczyzny stanowią nasze rodzime dziedzictwo kulturowe. Nie są tylko zbiorem obiektów i miejsc, ale tworami żywymi, wciąż zmieniającymi się w czasie. Każde miasto historyczne traktujemy dzisiaj jako miasto dziedzictwa (kulturowego), a zatem jako takie posiadają one znaczenie symboliczne i przekazują pewne wartości z pokolenia na pokolenie. Miasta nie należy traktować jako sumy zachowanych obiektów, ale współcześnie kreowane zjawisko, które każde pokolenie tworzy od nowa, zgodnie z postawami społecznymi w stosunku do swej przeszłości i ze sposobem jej użytkowania.
Planowanie dziedzictwa powinno obejmować rehabilitację, rewitalizację i odnowę pewnych obszarów. Podstawą kształtowania środowiska powinno być dążenie do całościowego, zrównoważonego ujmowania społeczno-ekonomicznych, kulturowych, przestrzenno-technicznych i ekologicznych aspektów życia zamieszkujących je wspólnot. Zrównoważony rozwój musi być jednoznaczny z troską o tożsamość kulturową oraz poczucie wspólnoty i odpowiedzialność za środowisko w wymiarze lokalnym.
Na obraz krajobrazu miasteczek końca XX wieku złożyło się wiele czynników. Edukacja społeczności lokalnych powinna być prowadzona poprzez różnorodną działalność dydaktyczną, skierowaną zarówno do dzieci i młodzieży, jak i do osób dorosłych. Wzorując się na doświadczeniach krajów Europy Zachodniej, można stwierdzić, że największą skutecznością cieszą się akcje adresowane do najmłodszych, mające na celu ukazanie tradycji i historii miejsca poprzez zabawę. Starszym obywatelom szczególnie ważne jest ukazanie ekonomicznych korzyści płynących z piękna krajobrazu. Ochrona wartości przestrzeni miejskiej powinna otaczać wszystkie elementy cenne z historycznego, przyrodniczego, społecznego i estetycznego punktu widzenia, tak aby całość nabrała znaczenia jako obiekt kontemplacji estetycznej, czyli w efekcie stała się atrakcyjna dla turystów i mieszkańców.
Trzeba wiedzieć jakie składowe krajobrazu należy chronić. Żeby je wskazać konieczna jest współpraca różnych specjalistów: przyrodników, historyków, architektów, urbanistów i socjologów, a także ekonomistów i planistów.
Krajobraz jako element zmienny w czasie, wymaga nie tylko ochrony, ale i planowania z myślą o przyszłych pokoleniach jako dobro narodowo-kulturowe i wartość ekonomiczną. Podobną ochroną powinny zostać objęte zabytkowe panoramy miast.
E. Przesmycka, Przeobrażenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny
w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” w marcu 2003 roku
O książce Elżbiety Przesmyckiej Przekształcenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny
Przedmiotem badań jest zbiór małych miast Lubelszczyzny na tle istniejącej sieci osadniczej oraz przemiany ich zabudowy i krajobrazu uwarunkowane skomplikowaną historią regionu. Badaniami objęto układy urbanistyczne i zabudowę małych miast ze szczególnym uwzględnieniem okresu międzywojennego, okresu PRL, ostatnich lat transformacji. Głównym celem pracy jest przedstawienie aktualnego stanu zabudowy i krajobrazu małych miast, poznanie przyczyn i mechanizmów tych zmian oraz ich ocena. Na tej podstawie zostały sformułowane zasady, metody ochrony i planowania krajobrazu miasteczek w nowych warunkach geopolitycznych, w takim zakresie, aby została zachowana historyczna ciągłość rozwoju przestrzennego, prawidłowe kształtowanie skali i formy zabudowy z punktu widzenia najszerzej pojętej ochrony dziedzictwa kulturowego, wartości historycznych, przyrodniczych, krajobrazowych i tradycji miejsca, zgodnie z najnowszymi europejskimi tendencjami rozwoju i kształtowania miast. Istotnym elementem pracy jest zebranie i usystematyzowanie wiedzy dotyczącej ewolucji miejskich układów osadniczych Lubelszczyzny oraz rozpoznanie ich istotnych wartości, jak również możliwości rozwoju przy pełnym wykorzystaniu walorów krajobrazowych.
Układy przestrzenne miast zostały w pracy rozpatrzone w oparciu o szerokie podłoże historyczne pod względem powstania i rozwoju układu historycznego, wyodrębnienia elementów o dużych wartościach kulturowych i krajobrazowych, określenia, uporządkowania i usystematyzowania typów zabudowy i jej wpływu na ewolucję krajobrazu miejskiego.