Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Miasteczka Lubelszczyzny – przeobrażenia krajobrazu

Małe miasta Lubelszczyzny stanowią nasze rodzime dziedzictwo kulturowe. Miasta te nie są tylko zbiorem obiektów i miejsc, ale są tworami żywymi wciąż zmieniającymi się w czasie. Każde miasto historyczne traktujemy dzisiaj jako miasto dziedzictwa kulturowego.

Ulica Bialska w Janowie Lubelskim
Ulica Bialska w Janowie Lubelskim (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

Definicja miasteczkaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na podstawie tradycyjnych definicji miasteczko lub małe miasto można określić jako przestrzenne zgrupowanie, na określonym i czytelnie rozplanowanym terenie, niewielkiej liczby budowli dla niewielkiego zgrupowania ludności oraz zależności zachodzące między tymi elementami jak też wewnątrz nich. Określenie „niewielkie” odnosi się do liczby mieszkańców i jest różnie precyzowane, najczęściej w granicach od kilku do kilkunastu tysięcy, ale przeważnie poniżej trzydziestu tysięcy mieszkańców. Termin „małe miasteczko” stosowany jest przez historyków i urbanistów do określenia osad o funkcjach miejskich, bądź przechodzących w miejskie, najczęściej o lokalnym promieniu oddziaływania gospodarczego, i zajmujących pod względem liczby ludności najwyższy stopień w miejskiej hierarchii regionu.

W większości polskich małych miast istniejące zasoby obrazują charakter miasta i tworzą jego charakterystyczny krajobraz miejski. Krajobraz jest jakby uformowaną w ciągu dziejów scenerią dla życia i działalności zmieniających się pokoleń. Proces zmian w tej scenerii powinien odbywać się stopniowo, aby nie uległa zniszczeniu tożsamość miejsca, tradycji i kultury.

Krajobraz miejski a krajobraz kulturowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Definicja krajobrazu miejskiego jest zgodna z definicją krajobrazu kulturowego, w którym widoczne są skutki działalności ludzkiej. Określenie krajobrazu miejskiego pojawia się wraz z typologią krajobrazu kulturowego dla potrzeb architektury krajobrazu. Większość polskich miast zachowała stare ośrodki mieszczące się w pojęciu miasta zabytkowego, a więc zespoły te należy uznać za obszary krajobrazu kulturowego, zabytkowego, miejskiego o specyficznej, złożonej strukturze.

Analiza układów przestrzennychBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Analiza układów przestrzennych, w celu uzyskania procesu kształtowania się krajobrazu miejskiego poprzez wieki i wyodrębnienie specyficznych miejscowych form zabudowy, stanowiących o tradycji miejsca i jego dziedzictwa kulturowego, składa się z kilku etapów:

– podłoże historyczne, między innymi powstanie i rozwój układu historycznego oraz wyodrębnienie elementów o dużych wartościach kulturowych i krajobrazowych wraz z określeniem i uporządkowaniem typów zabudowy obejmujących: zespoły i obiekty zabytkowe, tradycyjną zabudowę mieszkaniową, zabudowę użyteczności publicznej, zabudowę okresu powojennego i jej wpływ na ewolucję krajobrazu miejskiego;
– wyszczególnienie typów budownictwa, które miały istotny wpływ na kształtowanie krajobrazu miejskiego i jego historycznej ciągłości rozwoju, na przykład: tymczasowe prowizoryczne mieszkalnictwo okupacyjne i pookupacyjne, resztki zabudowy domów żydowskich, budownictwo przemysłowe;
– charakterystyka przebiegu rozwoju miast analizowana na podstawie gęstości zaludnienia, migracji, elementów infrastruktury technicznej;
– określenie charakterystyki przeobrażeń zabudowy i krajobrazu z uwzględnieniem obiektów i zespołów zabytkowych, mających istotne znaczenie dla krajobrazu, wartości krajobrazowych zespołów urbanistycznych, zmian krajobrazu miasteczka.

Tożsamość kulturowa miasteczekBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Fenomen kulturowy miasteczka jest ściśle związany z elementami decydującymi o tak zwanej tożsamości kulturowej i tworzonej przez wiele pokoleń.

Do elementów tożsamości kulturowej zalicza się:
– powstanie i rozwój układu przestrzennego,
– elementy historyczne zabudowy o dużych walorach kulturowych i krajobrazowych,
– historyczna zabudowa mieszkalna, sakralna i monumentalna,
– pozostałości budownictwa zaborców,
– budownictwo mieszkalne okupacyjne i pookupacyjne,
– budownictwo przemysłowe,
– budownictwo współczesne,
– zieleń i krajobraz „styku” miasta z otaczającym środowiskiem.

Podobnie jak w społeczeństwie, w którym współżyje równocześnie kilka pokoleń o różnej mentalności i obyczajowości, tak w krajobrazie miast, szczególnie tych małych, obserwujemy kilka generacji budowli sąsiadujących ze sobą. Koegzystują tu różnorodne formy budownictwa z różnych epok, często jeszcze nie zabytki, ale tworzące charakter krajobrazu miejskiego. Są to pozostałości budownictwa zaborców, budownictwo okresu międzywojennego i okresu okupacji, tymczasowe mieszkalnictwo pookupacyjne, resztki zabudowań służby dworskiej i domów mieszkalnych, budownictwo spółdzielni, państwowych gospodarstw rolniczych, budownictwo okresu Polski Ludowej i budownictwo współczesne.

Krajobraz miejskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Aktualnie krajobraz miejski jawi się jako niespójne nagromadzenie znaków z różnych epok historycznych i politycznych. Ten z okresu przedwojennego przeważnie jest spójny, zaś elementy powojenne modyfikują go zdecydowanie. Zaistniałe zmiany sięgają głębiej niż do skali zabudowy – obejmują także mentalność mieszkańców. Mechanizmy, które zmieniają lokalny krajobraz to przede wszystkim przeobrażenia zabudowy zachodzące głównie w 2. połowie XX wieku w dużej mierze degradujące przestrzeń miasteczek.

W 1952 roku K. Wejhert zaproponował i zestawił warunki, z których spełnienie choć jednego pozwalałoby zakwalifikować miasto lub jego element jako piękny:

– w zespole przestrzennym znajduje się pojedynczy budynek stanowiący element piękna,
– zespół budynków tworzy harmonijną całość w nienajlepszym nawet układzie urbanistycznym,
– istnieje układ przestrzenny wnętrza urbanistycznego,
– zespoły przestrzenne tworzą czytelne założenia urbanistyczne,
– założenia urbanistyczne łączą się harmonijnie z zielenią,
– sylweta krajobrazu miasta ukształtowana jest bogato i ciekawie,
– stan techniczny budynków i urządzeń jest dobry.

Zabudowa miejska i wartości krajobrazowe zabudowy miejskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najważniejsze z punktu widzenia krajobrazu miasta są budowle sakralne jako te, które dominują w sylwecie miasta i wpływają na kształtowanie panoram oraz wnętrz krajobrazowych. Na kształtowanie tych ostatnich szczególny wpływ mają obiekty towarzyszące kościołom, takie jak: ogrodzenia, dzwonnice, plebanie, wikarówki, organistówki, zabudowania gospodarcze. Często są to zespoły powstające jednocześnie z kościołem, zwarte kompozycyjnie.


Położenie Lubelszczyzny na pograniczu kultur Wschodu i Zachodu pozostawiło po sobie nieliczne dzisiaj relikty budowli sakralnych wyznań reformowanych (Piaski), jak też cerkwi prawosławnych i unickich (Tomaszów, Dęblin). Znaczącą grupą budowli związanych z kulturą społeczności żydowskiej są liczne synagogi, bóżnice i domy modlitwy.

W niektórych małych miastach Lubelszczyzny, jak chociażby w Łęcznej czy Józefowie, zachowały się ratusze. Dwory i pałace przetrwały w różnej formie, często przystosowane do nowych potrzeb. Nieodłączną ich część stanowiły parki i ogrody. Dzisiaj stanowią one integralną część krajobrazu kulturowego, dopełniając najczęściej krajobraz dawnego pogranicza miasteczek.

W późniejszym okresie istniejące dominanty miasteczek były uzupełniane przez budowle przemysłowe i publiczne: młyny, spichlerze, browary, gorzelnie, cukrownie, cegielnie. Szczególnie widoczne stało się to w końcu XIX wieku.

Na początku XX wieku, wskutek rozwijania się ruchu spółdzielczego, w wielu miejscowościach powstawały budynki banków, domy ludowe, sklepy, mleczarnie i remizy strażackie. W okresie międzywojennym dochodziły do tego budynki szkół publicznych, zespoły dworców kolejowych, magistraty, szpitale i inne obiekty użyteczności publicznej. W miasteczkach, w których odbywały się kilkudniowe jarmarki wykształcił się specyficzny typ zabudowy zajezdnej. Dużą grupę budynków użyteczności publicznej stanowią szkoły.

Podstawową formą zabudowy miasteczek były oczywiście budynki mieszkalne. Najstarsze, drewniane, szeroko opisywane w okresie międzywojennym domy podcieniowe. Z historycznej zabudowy podcieniowej – charakterystycznej dla miasteczek Lubelszczyzny, zwłaszcza południowej – pozostały nieliczne ślady w postaci pojedynczych budynków (Łęczna, Tarnogród, Grabowiec, Tarnogóra, Frampol, Wojsławice, Wysokie). Według J. Góraka w co najmniej 32 dawnych miasteczkach Lubelszczyzny istniały domy podcieniowe.

Nieodłączną część miasteczek stanowią ich nekropolie, w tym cmentarze i kirkuty. Kształtują one istotny element krajobrazowy panoram miasteczek na pograniczu z otaczającymi je terenami rolnymi. Interesujące dla kształtu krajobrazu pogranicza są kapliczki i krzyże przydrożne.

Oprócz zabudowy, podstawowe znaczenie dla krajobrazu miasteczek mają ich historyczne założenia urbanistyczne. Zachowały się one najczęściej w nieznacznie zmienionej postaci od czasu lokacji.

Krajobraz miejski miasteczek Lubelszczyzny, szczególnie tych najmniejszych, cechuje regularność założeń urbanistycznych. Położenie miasta przy ważnych szlakach handlowych wyznaczało jego charakter. Zachował się on w różnym stopniu we wszystkich miastach, głównie w formie planu rynku wraz z zabudową ulic przyrynkowych oraz w charakterze zabudowy mieszkalno-usługowej. Z układu ulic miasta możemy odczytać, kiedy zostało założone i jaką pełniło funkcję.

Najważniejsze wartości krajobrazowe założeń urbanistycznych:

– czytelny, zwarty układ przestrzenny,
– historyczne dominanty krajobrazowe,
– historyczne rozplanowanie ulic, placów, działek, obszarów zieleni,
– budowle monumentalne,
– „anonimowa tkanka mieszkalna” wypełniająca założenia urbanistyczne,
– krajobraz „styku” z otaczającym środowiskiem.

Czynniki przyczyniające się do niekorzystnych zmian krajobrazuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Istnieje kilka czynników przyczyniających się do niekorzystnych zmian krajobrazu w okresie powojennym. Do najważniejszych należą:

– plany gospodarcze i przestrzenne,
– zmiana „trzeciego wymiaru” budowli współczesnych w tym budownictwa mieszkaniowego, stających się konkurencją dla historycznych dominant,
– brak konserwacji zabudowy mieszkaniowej,
– zmiana funkcji przestrzeni publicznych,
– brak wyraźnego rozdziału strefy publicznej od prywatnej,
– brak sposobu zagospodarowania opuszczonych obiektów,
– „fragmentaryzacja prywatyzacji” i zagospodarowania wielu obiektów,
– izolacja obiektów z ich dotychczasowego otoczenia i krajobrazu poprzez odcięcie więzów historycznych z jednostkami osadniczymi.

Sposoby zahamowania niekorzystnych przeobrażeń zabudowy i krajobrazuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Określenie czynników przyczyniających się do degradacji krajobrazu pozwala na zdefiniowanie możliwości i sposobów zahamowania niekorzystnych przeobrażeń zabudowy i krajobrazu:
 
– ochrona krajobrazu małych miast w aspekcie zrównoważonego rozwoju;
– autoidentyfikacja miejscowej tradycji i kultury: tworzenie programów edukacyjnych mających za zadanie wzmożenie świadomości społecznej w zakresie wartości krajobrazu i dziedzictwa kulturowego dla tożsamości miejsca;
– wykorzystanie możliwości wpływania społeczności lokalnej na kształtowanie otaczającej przestrzeni poprzez prawo miejscowe (zgodnie z wytycznymi Nowej Karty Ateńskiej);
– recykling przestrzeni: tworzenie strategii odzysku zdegradowanych obszarów miejskich i krajobrazowych;
– zastosowanie metody rekonwersji do kształtowania współczesnego krajobrazu poprzez kompleksowe działania zmierzające do poprawy atrakcyjności zabudowy i krajobrazu: tworzenie realizacji pilotażowych;
– planowanie i zarządzanie dziedzictwem, a więc i krajobrazem, poprzez przywracanie ogólnego harmonijnego wyrazu krajobrazowego miejsca;
– przywracanie harmonii krajobrazu „styku” miasteczka i środowiska przyrodniczego;
– dostosowywanie procedur planowania miasta jako dziedzictwa publicznego do obowiązujących w Unii Europejskiej.

PodsumowanieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Małe miasta Lubelszczyzny stanowią nasze rodzime dziedzictwo kulturowe. Nie są tylko zbiorem obiektów i miejsc, ale tworami żywymi, wciąż zmieniającymi się w czasie. Każde miasto historyczne traktujemy dzisiaj jako miasto dziedzictwa (kulturowego), a zatem jako takie posiadają one znaczenie symboliczne i przekazują pewne wartości z pokolenia na pokolenie. Miasta nie należy traktować jako sumy zachowanych obiektów, ale współcześnie kreowane zjawisko, które każde pokolenie tworzy od nowa, zgodnie z postawami społecznymi w stosunku do swej przeszłości i ze sposobem jej użytkowania.

Planowanie dziedzictwa powinno obejmować rehabilitację, rewitalizację i odnowę pewnych obszarów. Podstawą kształtowania środowiska powinno być dążenie do całościowego, zrównoważonego ujmowania społeczno-ekonomicznych, kulturowych, przestrzenno-technicznych i ekologicznych aspektów życia zamieszkujących je wspólnot. Zrównoważony rozwój musi być jednoznaczny z troską o tożsamość kulturową oraz poczucie wspólnoty i odpowiedzialność za środowisko w wymiarze lokalnym.

Na obraz krajobrazu miasteczek końca XX wieku złożyło się wiele czynników. Edukacja społeczności lokalnych powinna być prowadzona poprzez różnorodną działalność dydaktyczną, skierowaną zarówno do dzieci i młodzieży, jak i do osób dorosłych. Wzorując się na doświadczeniach krajów Europy Zachodniej, można stwierdzić, że największą skutecznością cieszą się akcje adresowane do najmłodszych, mające na celu ukazanie tradycji i historii miejsca poprzez zabawę. Starszym obywatelom szczególnie ważne jest ukazanie ekonomicznych korzyści płynących z piękna krajobrazu. Ochrona wartości przestrzeni miejskiej powinna otaczać wszystkie elementy cenne z historycznego, przyrodniczego, społecznego i estetycznego punktu widzenia, tak aby całość nabrała znaczenia jako obiekt kontemplacji estetycznej, czyli w efekcie stała się atrakcyjna dla turystów i mieszkańców.
Trzeba wiedzieć jakie składowe krajobrazu należy chronić. Żeby je wskazać konieczna jest współpraca różnych specjalistów: przyrodników, historyków, architektów, urbanistów i socjologów, a także ekonomistów i planistów.

Krajobraz jako element zmienny w czasie, wymaga nie tylko ochrony, ale i planowania z myślą o przyszłych pokoleniach jako dobro narodowo-kulturowe i wartość ekonomiczną. Podobną ochroną powinny zostać objęte zabytkowe panoramy miast.

 
Na podstawie:
E. Przesmycka, Przeobrażenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny
Prezentacja multimedialna z promocji książki
w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” w marcu 2003 roku
opracowała: Joanna Zętar

O książce Elżbiety Przesmyckiej Przekształcenia zabudowy i krajobrazu miasteczek LubelszczyznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Książka Elżbiety Przesmyckiej Przeobrażenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny jest rozprawą habilitacyjną, będącą podsumowaniem badań nad stanem zabudowy i krajobrazu małych miast Lubelszczyzny w kontekście aktualnej sytuacji europejskiej. Okres powojenny oraz wynikłe z niego zmiany gospodarcze stały się jedną z przyczyn nieodwracalnych przemian zachodzących w krajobrazie kulturowym Polski. Można stwierdzić, iż procesy przekształcające krajobraz miejski w Polsce powojennej nastąpiły w tempie przyspieszonym.
 
Obserwując zachodzące zmiany ostatniego okresu transformacji ustrojowej w Polsce, a na ich tle obraz miasteczek, można stwierdzić, że krajobraz miejski miasteczek Lubelszczyzny ulega przyspieszonej degradacji. Mechanizmy tej przyspieszonej degradacji wymagają więc sprecyzowania oraz wypełnienia luki badawczej w zakresie poznania zjawisk oraz zależności zachodzących między nimi, w celu określenia systemu zabezpieczenia jeszcze istniejących walorów krajobrazu miejskiego.

Przedmiotem badań jest zbiór małych miast Lubelszczyzny na tle istniejącej sieci osadniczej oraz przemiany ich zabudowy i krajobrazu uwarunkowane skomplikowaną historią regionu. Badaniami objęto układy urbanistyczne i zabudowę małych miast ze szczególnym uwzględnieniem okresu międzywojennego, okresu PRL, ostatnich lat transformacji. Głównym celem pracy jest przedstawienie aktualnego stanu zabudowy i krajobrazu małych miast, poznanie przyczyn i mechanizmów tych zmian oraz ich ocena. Na tej podstawie zostały sformułowane zasady, metody ochrony i planowania krajobrazu miasteczek w nowych warunkach geopolitycznych, w takim zakresie, aby została zachowana historyczna ciągłość rozwoju przestrzennego, prawidłowe kształtowanie skali i formy zabudowy z punktu widzenia najszerzej pojętej ochrony dziedzictwa kulturowego, wartości historycznych, przyrodniczych, krajobrazowych i tradycji miejsca, zgodnie z najnowszymi europejskimi tendencjami rozwoju i kształtowania miast. Istotnym elementem pracy jest zebranie i usystematyzowanie wiedzy dotyczącej ewolucji miejskich układów osadniczych Lubelszczyzny oraz rozpoznanie ich istotnych wartości, jak również możliwości rozwoju przy pełnym wykorzystaniu walorów krajobrazowych.

Układy przestrzenne miast zostały w pracy rozpatrzone w oparciu o szerokie podłoże historyczne pod względem powstania i rozwoju układu historycznego, wyodrębnienia elementów o dużych wartościach kulturowych i krajobrazowych, określenia, uporządkowania i usystematyzowania typów zabudowy i jej wpływu na ewolucję krajobrazu miejskiego.
 
Znaczącą kwestią było również wyszczególnienie typów zabudowy, która ma istotny wpływ na kształtowanie krajobrazu miejskiego i jego historycznej ciągłości rozwoju. Są to: pozostałości budownictwa zaborców, tymczasowe prowizoryczne mieszkalnictwo okupacyjne i pookupacyjne, resztki zabudowy domów ludności żydowskiej, resztki zabudowy budynków dla służby dworskiej, budownictwo przemysłowe.
 
Obszar badań obejmuje historyczny teren ziemi lubelskiej położonej w międzyrzeczu Wisły i Bugu, ukształtowanej przez wspólnotę dziejową jego mieszkańców, pewną odrębność gospodarczą i geograficzną. Badania ujmowano wielokierunkowo – przeprowadzono analizy rozwiązań urbanistycznych, osadniczych, funkcjonalnych, architektonicznych, technologiczno-budowlanych. Badania archiwalne poparto pomiarami inwentaryzacyjnymi, dokumentacją poszczególnych obiektów.
 
W studiach nad zabudową i krajobrazem miejskim korzystano z metod stosowanych w badaniach historycznych: wyszukiwania i grupowania źródeł, ich porównywania i wnioskowania poprzez analizy rozwiązań osadniczych, urbanistycznych, budowlanych, funkcjonalnych, architektonicznych, studiów panoram i wnętrz krajobrazowych.
 
Badania terenowe obejmowały: dokumentację fotograficzną, rysunkową, inwentaryzację zabudowy, studia panoram, sylwet, wnętrz. W studiach nad zagospodarowaniem przestrzennym posługiwano się: dostępnymi planami zagospodarowania miast, korzystano z materiałów Państwowej Służby Ochrony Zabytków, danych statystycznych, narodowych spisów powszechnych, opracowań wykonanych przez GUS.
 
Praca składa się z trzech zasadniczych części. W pierwszym rozdziale omówiona została historia regionu jako podstawa zmian zabudowy i krajobrazu miasteczek. W rozdziale drugim analizowane są procesy i mechanizmy przeobrażeń zabudowy i krajobrazu wybranych do badań małych miast, natomiast rozdział trzeci jest poświęcony charakterystyce zmian krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny.
 
Analizę zjawisk przeobrażeń zabudowy i krajobrazu oparto na badaniach prowadzonych w takich dziedzinach naukowych jak: urbanistyka, geografia, ekonomia, demografia, historia gospodarcza, dzieje rozwoju społecznego, historia kultury i socjologia. Na podstawie charakterystyki przeobrażeń zabudowy i krajobrazu określono obiekty i zespoły zabytkowe mające istotne znaczenie dla krajobrazu, wartości krajobrazowe założeń urbanistycznych, zmiany krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny w odniesieniu do przyjętych międzynarodowych zasad ochrony krajobrazu.
 
Do szczegółowych rozważań wybrano miasta o dużych tradycjach osadniczych z zachowanymi układami urbanistycznymi, licznymi zabytkami kultury materialnej oraz trzy byłe miasteczka pozbawione praw miejskich w latach 1869–1870, w których liczba mieszkańców nie przekracza 3 tysięcy (Biskupice, Bobrowniki, Markuszów). Kolejną grupą były miasteczka poniżej 5 tysięcy mieszkańców (Józefów nad Wisłą, Piaski), następnym miasteczka 5–10 tysięcy (Bychawa, Szczebrzeszyn, Bełżyce), 10–25 tysięcy (Łęczna, Lubartów). Kryterium granicznym była liczba mieszkańców, 25 tysięcy, przyjęta ogólnie jako granica określenia miasteczka.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe