Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Kościół pw. św. Józefa w Lublinie

Budowę obiektu rozpoczął w 1622 roku wojewoda bełski, Rafał Leszczyński, z myślą o przeznaczeniu go na zbór kalwiński. Od początku XIX wieku budynki zajmują karmelici bosi. W 1967 roku kościół pw. św. Józefa i zespół klasztorny wpisano do rejestru zabytków w Polsce.                              

Kościół pw. św. Józefa w Lublinie
Kościół pw. św. Józefa w Lublinie (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół pw. św. Józefa mieści się przy ulicy Świętoduskiej 14, w połowie idącej pod górę ulicy. Obok znajduje się klasztor karmelitów bosych, pierwotnie dwór szlachecki, z którym kościół tworzy zwarty kompleks sakralny. Jest to jeden z najciekawszych zabytków Lublina.

FunkcjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obiekt sakralny, kościół

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Niemal od początku XIX wieku kościół i klasztor pw. św. Józefa w Lublinie zamieszkują karmelici bosi Krakowskiej Prowincji pw. Ducha Świętego. Początkowo przebywały tu siostry karmelitanki bose, które przybyły do Lublina w listopadzie 1624 roku i zatrzymały się najpierw w dworach właścicieli ziemskich – Jakuba Sobieskiego, a później Krzysztofa Firleja. W 1630 roku siostry zakupiły od wojewody bełskiego Rafała Leszczyńskiego plac wraz z murami zboru kalwińskiego, wznoszonego w latach 1622–1630 pod kierunkiem muratora lubelskiego Jakuba Balina.

Leszczyński wystawił sobie ten dwór, aby podczas sesji Trybunału Koronnego mieć własną, wygodną kwaterę, którą potem przekształcił na zbór kalwiński. Była to prostokątna budowla obwarowana czterema basztami o potężnych skarpach, grubych murach, z niewielką liczbą małych okien, znajdująca się poza murami miasta. W 1632 roku zakonnice kupiły i dostosowały do potrzeb klasztornych ten kompleks. Nad przebudową planów czuwał o. Hieronim Cyrus, przeor karmelitów bosych, którzy przebywali w Lublinie od 1610 roku, zajmując początkowo kościół pw. Świętego Ducha, a później nowo wybudowany kościół i klasztor Matki Bożej Szkaplerznej. Zasadniczą część zabudowań klasztornych stanowi więc zbór kalwiński Leszczyńskiego, zaś część budynków powstała dzięki fundacji Katarzyny z Kretków Sanguszkowej. Klasztor został ukończony w 1630 roku. Tego samego roku karmelitanki zawarły nową umowę z muratorem o wybudowanie kościoła i zakrystii. Kamień węgielny poświęcono w maju 1636 roku i w ciągu dwóch lat świątynię ukończono. W następnych latach wybudowano mur klauzurowy oraz budynki mieszkalne dla kapelana sióstr i służby. Prace ukończono w 1640 roku, zaś 28 sierpnia 1644 roku kościół pw. św. Józefa został konsekrowany przez bpa łódzkiego Andrzeja Gembickiego.

W wojennym, burzliwym wieku XVII klasztor odwiedziła w 1674 roku królowa polska Maria Kazimiera, żona Jana III Sobieskiego, biorąc udział w profesji jednej z sióstr. Natomiast w 1678 roku na Wielki Tydzień przyjechał do klasztoru w celach religijnych król Jan III Sobieski z żoną i dworem.

Siostry karmelitanki mieszkały tutaj do około 1807 roku. Z powodu pożaru w 1803 roku kościoła i klasztoru pw. Matki Bożej Szkaplerznej karmelitów bosych w Lublinie (władze austriackie nie wydały zgody na odbudowę) siostry odstąpiły swój kościół i klasztor karmelitom. Same przeniosły się do drugiego klasztoru karmelitanek bosych pw. Niepokalanego Poczęcia NMP (zwanego Poczętkami) na ul. Staszica w Lublinie. Zamianę tę zatwierdził Wojciech Skarszewski, ordynariusz chełmsko-lubelski.

Karmelici bosi, przeprowadzając się do klasztoru św. Józefa w maju 1807 roku, na wstępie wykonali gruntowny remont, ale już w 1810 roku zostali usunięci przez władze z klasztoru i przeniesieni do klasztoru św. Eliasza karmelitów dawnej obserwancji. Na ich miejsce przybyły siostry wizytki. W 1833 roku zarząd miejski Lublina podjął decyzję o nowych zmianach lokalowych zgromadzeń zakonnych. Po przeprowadzonym remoncie w klasztorze św. Józefa, karmelici bosi powrócili na swoje miejsce w 1841 roku, gdzie dotrwali do kasaty zakonów w 1864 roku.

W listopadzie 1864 roku zakonnicy zostali usunięci z klasztoru przez władze carskie m.in. za udział w powstaniu styczniowym. Klasztor został zamieniony na więzienie śledcze, przy kościele pozostał jako jego administrator o. Ryszard Machnikowski. Po jego śmierci, w 1898 roku kościołem zarządzali kolejni administratorzy naznaczani przez Konsystorz Duchowny, aż do 1917 roku. W tym właśnie roku kościół objęli w posiadanie jezuici, karmelici jednak złożyli protest i zgłosili swoje prawa do własności. W końcu odzyskali kościół w 1918 roku, a następnie po przeniesieniu więzienia w 1945 roku odzyskali cały klasztor. W 1949 roku rozpoczęto remont kościoła. W tym czasie wykonano malowidła we wnękach szczytu kościoła. W 1967 roku kościół pw. św. Józefa i zespół klasztorny wpisano do rejestru zabytków w Polsce. W latach 1983–1985 dokonano gruntownego remontu klasztoru, dobudowując drugie piętro z przeznaczeniem na cele mieszkalne.

Na posiedzeniu Definitorium Generalnego Zakonu Karmelitów Bosych w Rzymie 6 kwietnia 1993 roku dokonano podziału Polskiej Prowincji na dwie: Prowincję Krakowską i Warszawską. Zgodnie z tym podziałem klasztor św. Józefa w Lublinie należy do Krakowskiej Prowincji pw. Ducha Świętego. Zaś od 1993 roku przy klasztorze lubelskim działa Kolegium Filozoficzne Wyższego Seminarium Duchownego Karmelitów Bosych.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1619–1623 – budowa twierdzy, późniejszego zboru kalwińskiego przez wojewodę bełskiego, Rafała Leszczyńskiego;
1630–1644 – budowa klasztoru i kościoła dla sióstr karmelitanek w stylu renesansu lubelskiego;
28 sierpnia 1644 – konsekracja kościoła pw. św. Józefa;
1678 – w klasztorze przebywa m.in. król Jan Sobieski z żoną i dworem;
1807 – zamiana sióstr karmelitanek ze wspólnotą braci karmelitów bosych;
1810 – usunięcie karmelitów, na ich miejsce przychodzą siostry wizytki;
1841 – powrót karmelitów bosych do kościoła pw. św. Józefa;
1864 – kasata klasztorów w Polsce; klasztor zostaje zamieniony na więzienie śledcze;
1917 – kościół pw. św. Józefa obejmują w posiadanie jezuici;
1918 – powrót karmelitów do kościoła;
1945 – więzienie znów staje się klasztorem karmelitów bosych;
1967 – kościół pw. św. Józefa i zespół klasztorny zostaje wpisany do rejestru zabytków w Polsce;
1983–1985 – gruntowny remont klasztoru;
1993 – po podziale na prowincje klasztor św. Józefa w Lublinie należy do Krakowskiej Prowincji pw. Ducha Świętego; przy klasztorze działa Kolegium Filozoficzne Wyższego Seminarium Duchownego Karmelitów Bosych;
1993–1997 – kolejne prace remontowe w kościele.

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przebudowa kruchty i dzwonnicy w 1903 i 1949 roku pod kierunkiem architekta Stefana Szyllera oraz remont kościoła na przełomie 1996 i 1997 roku pod kierunkiem architekta Czesława Gawdzika.

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Istniejący obecnie kościół wzniesiono w stylu renesansu lubelskiego. Piękna bryła świątyni zwraca uwagę charakterystycznym renesansowym szczytem frontowym, na którym widać postacie świętych, m.in. św. Jana i św. Teresy z Avila, wykonane jako kolorowa rzeźba tynku, tzn. sgraffito. Dodatkowo można dostrzec rozczłonkowane pilastry i gzymsy, co daje niezwykły efekt. Na lewo od wejścia znajduje się dzwonnica, której dach, przysłonięty attyką, wiąże ją z całością kościoła. Niewielki kościół jest obecnie świątynią jednonawową z węższym prezbiterium. Wewnątrz posiada bogate podziały architektoniczne ścian i sklepienia dekorowane bogatą sztukaterią. Główny ołtarz, i cztery pozostałe, jest wykonany w stylu barokowym.

Kościół pw. św. Józefa – wzniesiony w okresie gwałtownego rozwoju budownictwa sakralnego na Lubelszczyźnie, będącego wynikiem reakcji katolickiej po przejściu gwałtownej fali protestantyzmu – nosi szereg cech renesansu lubelskiego, będącego typowym rozwiązaniem budownictwa sakralnego na Lubelszczyźnie. Budynek kościelny został otynkowany, a całość, nakryta stromym dachem, charakteryzuje się smukłymi proporcjami, co jest pozostałością architektury gotyckiej. Zauważyć można również nawę wraz z prezbiterium nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami oraz bezwieżową fasadą zakończoną ozdobnym szczytem.

Kościoły typu lubelskiego charakteryzują się wąskimi i wysokimi oknami, zamkniętymi u góry półkoliście, natomiast okna kościoła pw. św. Józefa nie są tak wąskie i wysokie – zamknięte u góry łukiem segmentowym, należą do form stosowanych w architekturze baroku.

Formy architektoniczne we wnętrzu kościoła charakteryzują się więc zarówno cechami renesansowymi, jak i cechami barokowymi.

Opis budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szerokość kościoła wynosi około 7,28 m, długość około 23,54 m. Wysokość elewacji kościoła od posadzki (ziemi) do dachu to około 15,468 m.

W skład wyposażenia kościoła wchodzi ołtarz wielki, cztery ołtarze boczne, organy, ławki oraz konfesjonały. Wszystkie ołtarze są utrzymane w stylu barokowym. Oś budynku przebiega na linii wschód–zachód, ale prezbiterium znajduje się po stronie zachodniej.

Do fasady znajdującej się po stronie zachodniej, zwróconej w kierunku ulicy, przylega kruchta oraz dzwonnica. Od południa kościół otacza klasztorny mur klauzurowy. Do ściany zachodniej prezbiterium dobudowany jest chór zakonny, wzniesiony na planie prostokąta, nakryty płaskim dachem trójspadowym. Ściany chóru zachodniego nie posiadają rozczłonkowania architektonicznego. Do strony północnej budynku kościelnego przylega zakrystia oraz budynek klasztorny. Przy narożniku północno-zachodnim wznosi się sygnaturka o wysokości równej wysokości kościoła. Sygnaturka jest zwieńczona hełmem nakrytym blachą. Hełm posiada formę ściętego sześciobocznego stożka przechodzącego w arkady dźwigające nakrycie zwieńczone krzyżem. Do ostatnich dwóch przęseł nawy oraz do kruchty od strony północnej przylega dziedziniec klasztorny, zamknięty od strony ulicy murowanym ogrodzeniem.

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wnętrze jest przestrzenne, jasne i kompozycyjne podporządkowane wielkiemu ołtarzowi. Okazałe fasady, ozdobione figurami świętych, skalą i sytuacją dominują nad otoczeniem. Kościół posiada jednonawowe wnętrze, a ściany podzielone są profilowanymi pilastrami z kapitelami porządku korynckiego, dźwigającymi regularne belkowanie gzymsu. Wnętrze zdobi bogaty gzyms z ornamentacyjnym fryzem. Ściany ozdobione są przyściennymi pilastrami o bogatych stiukowych głowicach. Wewnątrz zachowały się sklepienia kolebkowe pokryte siatką kompozycji geometrycznych z lunetami, dekorowane sztukateriami.

Prezbiterium ma szerokość nawy, a chór podtrzymuje zdobiony łuk, rozpięty nad całą szerokością kościoła. W gurcie łuku tęczowego i pod chórem kasetonowe pola wypełniają motywy roślinne, monogram IHS oraz główki aniołków ze skrzydełkami. Fryz pokryty jest sztukaterią ornamentu roślinnego. Wejście do zakrystii prowadzi przez pięknie rzeźbione drzwi, otoczone marmurowym portalem. Wewnątrz, w nawie miedzy pilastrami, umieszczone są cztery boczne ołtarze snycerskiej roboty z XVIII wieku. Są to ołtarze poświęcone Matce Bożej Szkaplerznej, Jezusowi Ukrzyżowanemu, św. Janowi od Krzyża i św. Teresie od Dzieciątka Jezus (stan obecny).

Ołtarz główny jest poświęcony św. Józefowi. Między dwiema parami kolumn, w środku retabulum znajduje się wielki obraz patrona kościoła z około połowy XIX wieku. W wieńczącym ołtarz kartuszu umieszczono mniejszy obraz św. Kazimierza, królewicza Polski, z około 1860 roku. Ciekawy siedemnastowieczny obraz znajdował się w rozmównicy klasztornej. Przedstawiono tam portret fundatorki Katarzyny z Kretkowskich, którą ukazano w chwili, kiedy podejmuje decyzję o wstąpieniu do klasztoru.

Fasada kościoła jest trzykondygnacyjna, jednoprzęsłowa. Kondygnacje środkowa i górna podzielone są płytkimi, arkadowymi niszami z kompozycjami malarskimi wykonanymi techniką sgraffito w 1950 roku przez Maję Berezowską. Są to przedstawienia Matki Bożej Szkaplerznej, św. Jana od Krzyża, św. Teresy od Jezusa i św. Józefa. W 1906 roku przyozdobiono niską kruchtę oraz czworoboczną dzwonnicę pseudorenesansowymi attykami według projektu arch. Stefana Szyllera.

W północno-zachodnim narożniku prezbiterium wznosi się sześcioboczna wieżyczka z latarnią i dzwonem. Budynek klasztorny przylega z prawej strony kościoła i jest poprzedzony dziedzińcem. W zespole zabudowań klasztornych wyróżnić można dwie kompozycje architektoniczne: starszą część powstałą z dawnego zboru kalwińskiego oraz część wzniesioną przez siostry, skupioną wokół małego wirydarzyka.

Pod kościołem znajdują się krypty grobowe składające się z czterech komór sklepionych kolebkowo. Pod prezbiterium są umieszczone dwie komory o długości 7,5 m, a szerokości 3 m. W miejscu, gdzie nawa przechodzi w prezbiterium znajduje się łuk półkolisty o szerokości 1,3 m. Pod nawą mieszczą się dwie komory grobowe. Pierwotne wejście do krypt jest zamurowane. Wnętrza krypt są nieotynkowane. Mur z cegły i kamienia wapiennego wznosi się do wysokości 0,8 m, a następnie przechodzi w sklepienie kolebkowe wykonane z cegieł. Budynek kościelny z zewnątrz jest otynkowany, tynki pozostawione w kolorze surowym.

Daty budowy i przebudowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół wzniesiono w latach 1635–1644. Przez cztery wieki wielokrotnie go przebudowywano. W 1806 i 1840 roku odbył się remont kościoła. W późniejszym okresie, w 1903 i 1949 roku, nastąpiła przebudowa kruchty i dzwonnicy. W 1994 roku rozpoczęto generalny remont kościoła. W pierwszym etapie prac zajęto się odnawianiem bryły zewnętrznej. W 1995 roku rozpoczęto drugi etap, odremontowano dawną dzwonnicę z przystosowaniem do celów użytkowych. Rozpoczęto restaurację elewacji wewnętrznej kościoła, malowanie budynku, wykonano nowe malowidła Matki Bożej Szkaplerznej, św. Józefa, św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża we wnękach szczytowych budynku techniką sgraffito. 16 lipca 2002 roku abp Józef Życiński poświęcił odnowiony ołtarz boczny Matki Bożej Szkaplerznej.

Architektura karmelitańskaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nowe budownictwo sakralne dostosowało się do wytycznych kontrreformacji, sformułowanych po 1572 roku przez wielkiego odnowiciela katolicyzmu św. Karola Boromeusza, arcybiskupa Mediolanu. Żądano, by architektura kościołów odznaczała się dostojeństwem oraz ekspresją form i aby tymi środkami wzmacniała efekty religijnych ceremonii, oddziaływując na widza. Z tego względu opracowano przepisy dotyczące budowy kościołów i klasztorów. Ustalono, że kościoły mają być budowane na rzucie krzyża łacińskiego, o szerokości 11,04 m, długości około 35 m, z dwoma lub trzema parami kaplic po bokach nawy.

Opracowane przepisy budowy kościołów i klasztorów zostały zatwierdzone przez Definitorium Generalne w Rzymie 29 kwietnia 1614 roku i wysłane do wszystkich klasztorów jako zarządzenie. Zalecono przy budowie zachowywać ustalone formy i rozmiary. Przyjęto nowe zasady, dwa plany budowy kościołów. Jeden na planie krzyża łacińskiego z kaplicami po bokach nawy, drugi – kościoła centralnego, jednonawowego, z ołtarzem głównym i ołtarzami bocznymi. 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 59.
  • Gawarecki H., Gawdzik C., Ulicami Lublina, Lublin 1976.
  • Gawerecki H., O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta, Lublin 1974.
  • Kębłowski J., Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987.
  • Miłobędzki A., Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1968.
  • Majewski K., Wzorek J., Z badań nad rozwojem architektury w Lublinie w pierwszej połowie XVII wieku, t. XIII, 1970.
  • Stasiak M., Studium ochrony wartości kulturowego krajobrazu i środowiska miasta Lublina, Lubelska Pracownia Urbanistyczna, Lublin 1999.
  • Ryndzewicz Z., Kościół karmelitów pw. św. Józefa w Lublinie, Lublin 1978.
  • Zalewski, Z epoki renesansu i baroku na Lubelszczyźnie, Lublin 1949.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe